Hamevî’nin İthâfü’l-Ezkiyâ Bi Tahkîki Mes’eleti ‘İsmeti’l-Enbiyâ Adlı Risalesi görünümü

Cilt:4•Sayı:7•Haziran•2017•s. 155-172 AR AŞ TI R M

A

_{HAMEVÎ’NİN İTHÂFÜ’L-EZKİYÂ Bİ TAHKÎKİ}

MES’ELETİ ‘İSMETİ’L-ENBİYÂ ADLI RİSALESİ

Necattin HANAY

*

_{/İsmail BAYER}

**

Öz

İsmet-i enbiyâ (peygamberlerin günahtan korunmuşluğu) meselesi, İslam düşünce tarihinde erken dönemlerden itibaren varlığını hissettiren konulardan biridir. Şiha-büddîn Ahmed b. Muhammed el-Hamevî’ye (ö. 1098/1687) ait İthâfü’l-ezkiyâ bi

tahkîki mes’eleti ʻismeti’l-enbiyâ adlı risale, bu alandaki müstakil eserlerden biridir.

Mutezilî-Hanefî âlimlerinden Muhtâr b. Mahmûd ez-Zâhidî (ö. 658/1260) tarafından nakledilen “bazı peygamberlerin bazen günah işledikleri”ne dair itikadî görüş, İbn Nü-ceym (ö. 970/1563) tarafından Sünnî-Hanefî dünyasının önemli eseri olan el-Eşbâh

ve’n-nezâir’e taşınmış ve bu sebeple özel bir dikkat celp etmiştir. Elinizdeki çalışma,

Hamevî’nin ilgili görüşü tartıştığı risalesine dair bir incelemeyi ve eserin tenkitli tahki-kini sunmaktadır. Müellif konuyla ilgili günah kavramını küfür, yalan ve diğer günahlar tasnifi altında değerlendirmekte; yine günahları büyük ve küçük, kasten ve sehven, te’vîl hatasına dayanan ve dayanmayan, saygınlığı zedeleyen ve zedelemeyen, yasal yaptırımı olan ve olmayan, başlanılan veya devam ettirilen, vahiyden önce ve sonra ayırımına tabi tutarak konunun çözümüne adım adım gitmektedir. Diğer bir ifadeyle çözüme giden yolda, değinilen görüşün pratikteki karşılıkları üzerinden daha somut bir zemin oluşturulmaktadır.

Anahtar Kelimeler: İsmet-i Enbiyâ, el-Hamevî, İthafü’l-ezkiyâ, ez-Zâhidî, İbn Nüceym. Hamawi’s Manuscript Called Ithâf al-azkiyâ bi tahqiqi mes’eleti ʻismat al-anbiyâ

Abstract

The issue of ismat al-anbiya (preservation of the Prophets from sin) is one of the

* _{Yrd. Doç. Dr., Aksaray Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi, Temel İslam Bilimleri Bölümü, Tefsir}

Anabilim Dalı, necattinhanay@aksaray.edu.tr.

** _{Yrd. Doç. Dr., Artvin Çoruh Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Temel İslam Bilimleri Bölümü, Arap Dili ve}

subjects made its presence felt in the history of Islamic thought since the early peri-ods. Shihabuddîn Ahmed b. Muhammed al-Hamawî’s (d. 1098/1687) manuscript called Ithâf al-azkiyâ bi tahqiqi mes’eleti ʻismat al-anbiyâ is one of the detach works in this field. The alleged idea of “some prophets committing sin sometimes” suggested by Muhtâr b. Mahmûd al-Zâhidî (d. 658/1260), one of the scholars of Mutazilî-Hanafî, drew a specific attention because this idea was mentioned in al-Ashbâh ve’n-nazâir, a significant work of Sunni-Hanafi world. The work in your hand presents the critical editon of the work and the examination as to the manuscript of Hamawi in which he discussed the relevant idea. The author assesses the concept of sin related to the subject under the classification of blasphemy, lie, and other sins and looks for a solu-tion of the subject gradually by separating the sins into big or small, on purpose or by mistake, based on gloss or not, disgraceful/injuring the respectability or not, have a legal sanction or not, begun or continued, before or after revelation. In other words, on the way to the solution, a more concrete basis is formed on the practical responses of the mentioned idea.

Keywords: Ismat al-Anbiya, al-Hamawi, Ithaf al-azkiya, al-Zahidi, Ibn Nujaim.

GİRİŞ

Hicrî on birinci asırda yaşamış olan Şihâbüddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muham-med el-Hasenî el-Hamevî el-Mısrî, dönemin önde gelen Hanefî fakihlerinden biridir. Hama asıllı olmakla birlikte Mısır’da yetişmiş ve burada 1098/1687 yılında vefat etmiştir. Kahire’de Süleymaniye ve Hüseyniye medresesi müderrisliği yapmış ve Ha-nefî mezhebinde fetva makamı olmuştur. el-Fetâvâ adlı eseri bu makamdaki otori-tesine işaret etmektedir. Ğamzü ʻuyûni’l-besâir ʻalâ mehâsini’l-eşbâh ve’n-nezâir,

Düreru’l-ʻibârât ve ğuraru’l-işârât fî tahkîki meʻâni’l-istiʻârât, Keşfü’r-remz gibi irili

ufaklı elliye yakın eser kaleme almıştır.1 Telif ettiği eserlerden biri de ismet-i enbiyâ

doktrinini sünni teoloji çerçevesinde irdelediği İthâfü’l-ezkiyâ bi tahkîki mes’eleti

ʻis-meti’l-enbiyâ başlıklı risalesidir.

İsmet-i enbiyâ, peygamberlerin nübüvvet öncesi ve sonrasıyla ilgili kendilerin-den bir günahın sadır olup ol(a)mayacağıyla ilgili bir mevzudur ve Ehl-i sünnet, Mu-tezile ve Şia tarafından farklı açılardan yorumlanmaktadır. Burada -varsa- günahın küçük mü büyük mü olduğu, sehven mi yoksa kasten mi yapıldığı şeklindeki niteliği ulemanın konuya yaklaşımını etkileyen bir mahiyet arz etmektedir. Fakat peygam-berlerin hem nübüvvet öncesi hem de sonrasında küfür ve şirkten korundukları nok-tasında bir uzlaşının olduğu ifade edilmelidir.2

1 _{Hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bk.: Cebertî, Abdurrahman b. Hasan, ʻAcâibü’l-âsâr fi’t-terâcimi}

ve’l-ahbâr, thk. Abdurrahim Abdurrahman, Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, Bulak 1998, I, 167; Kehhâle, Ömer Rıza, Muʻcemü’l-müellifîn, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 1414/1993, I, 259; Özel, Ahmet, Hanefi Fıkıh Alimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları, Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 4. bs. Ankara 2014, s. 320-322; Sinanoğlu, Mustafa, “Hamevî, Ahmed b. Muhammed”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XV, 456-457.

İsmet-i enbiyâ, peygamberlerle ilgili olarak Eski ve Yeni Ahitte yer alan olumsuz anlatımların tetiklediği tepkisel bir tavır olmasının ötesinde, esasında Kur’an ve ha-dislerde yer alan bazı ifadelerin nasıl anlaşılmasına dair geliştirilen bir yorumlama biçimidir. Naslarda varid olan Hz. Âdem’in yasak ağacın meyvesinden yemesi, Hz. Yusuf’un Züleyha ile kapılar ardında kapalı kalması, Hz. İbrahim’in duası, aynı şe-kilde “Putları, en büyüğü kırmıştır” ifadesi ile “Ben hastayım” sözü, yine Hz. Dâvud ve Hz. Süleyman ile ilgili ayetler ve gelen rivayetler, Hz. Nûh’un kavmine bedduası, Hz. Musa’nın bir Kıptî’yi öldürmesi, Hz. Yûnus’un kavminden uzaklaşarak çekip git-mesi, Hz. Zekeriyyâ’nın Allah’ın kudretinden şüphe etme hissine kapılması, Fetih su-resinin başında yer alan Hz. Peygamberin geçmiş ve gelecek günahlarının bağışlan-ması ifadesi ile Duhâ suresindeki “arayış” ayeti ve Hz. Peygamberin günde yüz defa istiğfar ettiğine dair hadis vb. ayet ve rivayetler çerçevesinde söz konusu meselenin gündeme gelmesi de buna işaret etmektedir. Kur’an ve hadislerde peygamberlere dair bu tür ifadelerin mevcudiyeti ismet doktrinine sıkı sıkıya bağlı olanlar tarafından bir işkâl/problem olarak görülmüş ve peygamber tasavvurlarına uygun bir şekilde bunların tevil edilmesi gereğini doğurmuştur. Bu düşüncenin yönlendirdiği tevilin, naslar karşısında genellikle şu üç tavrı sergilediğini söylemek mümkündür: 1. Filolo-jik ve aklî deliller marifetiyle nassı ismet fikrine uygun olarak yorumlamak. 2. Pey-gamberlerin “hatalar”ını “İsabetsiz içtihada bir sevap vardır” anlayışına merdiven dayayan bir içtihat hatası olarak değerlendirmek. 3. Meseleyi, “İyilerin hasenâtı mu-karrabûn (Allah’a yakın olanlar) için seyyiâttır” kabilinden bir neticeye bağlamak.

İslam uleması peygamberlerin masumiyetine dair meseleyi tefsir, hadis, kelam vb. eserler içerisinde nübüvvete taalluk eden ayet ve hadisler muvacehesinde bir alt başlık olarak ele aldıkları gibi bu çalışmada görüleceği üzere müstakil bir esere/ri-saleye de konu edinebilmektedirler. Hâl böyle olunca tarihi süreçte konuyla ilgili belli bir telif türünün oluşması kaçınılmaz bir hal almıştır. Ca’fer b. Mübeşşir’in

Tenzîhü’l-enbiyâ’sı, Ebû Zeyd el-Belhî’nin ʻİsmetü’l-Tenzîhü’l-enbiyâ’sı, Şerîf el-Mürtezâ’nın Tenzîhü’l-en-biyâ’sı, Nûreddîn es-Sâbûnî’nin el-Müntekâ min ʻismeti’l-enTenzîhü’l-en-biyâ’sı, Fahreddin

er-Râzî’nin ʻİsmetü’l-enbiyâ’sı, Suyûtî’nin Tenzîhü’l-enbiyâ ʻan teşbîhi’l-ağbiyâ’sıbu telif türü içerisinde sayabileceğimiz önemli çalışmalardan bir kaçıdır.3 Bunlardan biri de

çalışmamızın medarı olan Hamevî’nin İthâfü’l-ezkiyâ başlıklı risalesidir.

1. İTHÂFÜ’L-EZKİYÂ RİSALESİ

a. Telif Sebebi, Kaynakları ve İçeriği

Eserin tam adı İthâfü’l-ezkiyâ bi tahkîki mes’eleti ʻismeti’l-enbiyâ’dır. Risalenin sonuna müellifin düştüğü kayda göre eser, hicrî 1074 senesinin Cemâziyelâhir ayı-nın ikinci yarısında bir Çarşamba akşamı telif edilmiştir.

3 _{Konuyla ilgili diğer çalışmalar için bk.: Yavuz, Yusuf Şevki, “İsmetü’l-Enbiyâ”, DİA, İstanbul 2001, XXIII,}

Risalenin telif gerekçesi, Mu’tezilî-Hanefî âlimlerden Muhtâr b. Mahmûd ez-Zâhidî’nin4 (ö. 658/1260) Câmiu’l-ʻulûm adlı eserinde yer alan ve peygamberlerin

ismetiyle ilgili bir görüşünün değerlendirilmesidir. Bu görüşe göre; bir peygamberin hayatının hiçbir safhasında günah işlemediğini belirtmek, ayetlerde ifade edilenin aksini söylemek anlamı taşıdığından kişiyi küfre sokar.5 Daha sonra aynı görüş,

Ha-nefî mezhebinin önde gelen âlimlerinden Zeynüddîn b. Nüceym’in (ö. 970/1563) İslam hukukuna, özellikle de Hanefiliğe dair küllî kaideleri ihtiva eden el-Eşbâh

ve’n-nezâir adlı eserine6 taşındığından özel bir dikkat celp etmiştir.

Zâhidî’nin görüşünü kitabına taşıyan İbn Nüceym’in mevcut fetvasına göre “Bir

kimse; elçilik dönemi ve öncesinde peygamberlerin hiçbir günah işlemediğini söy-lerse, naslarda varid olanı reddetmesi sebebiyle küfre düşer.” (velev kâle: [el-en-biyâü] lem yaʻsû hâle’n-nübüvveti velâ kablehâ, kefere; li-ennehû radde’n-nusûsa)7

Hamevî risalesinin girişinde kendisine mezkûr fetva/görüş ile alakalı yöneltilen bir sual üzerine, mesele hakkındaki şüpheleri izale etme gayesi ile eserini kaleme aldığını beyan eder. Esasında bu fetvanın ve sünnî teolojideki ismet fikrinin daha önce etraflıca tartışılmaması veya bir kelâm problemi olarak gündeme getirilmemesi Hamevî’nin adı geçen risaleyi telif etmesinin en önemli gerekçesidir. İbn Nüceym’in eserinde peygamberlerin ismetinin hilafına bir ifadenin yer alıyor olması tarihi sü-reçte pek çok kişinin de dikkatini çekmiştir. Örneğin Hamevî’den tam bir asır sonra tarih sahnesine çıkacak olan İbn ʻÂbidîn (ö. 1252/1839) hocasının ricası üzerine, mezkûr ibaredeki “problemi” gidermek adına, Hamevî’ye de geniş yer ayırdığı bir ri-sale kaleme alacaktır.8

Hamevî, İbn Nüceym’in el-Eşbâh ve’-n-nezâir’i üzerine yazdığı Ğamzu

ʻuyûni’l-besâir adlı şerhinde mevcut fetvaya dair ana hatlarıyla bir sayfalık izahta bulunsa

da meselenin ehemmiyeti sebebiyle detaylı analiz için İthâfü’l-ezkiyâ’ya müracaat edilmesini salık vermektedir.9 Dolayısıyla mezkûr risalede, konunun daha kapsamlı

bir değerlendirmesi yapılmıştır. Ayrıca kimlerin ne sebeple küfürle itham edileceği (tekfir) meselesi bu risalenin diğer bir konusunu teşkil etmektedir. Zira yukarıda zik-rettiğimiz fetva İbn Nüceym tarafından, el-Eşbâh ve’n-nezâir’in “Riddet” başlığı al-tında zikredilmektedir.

4 _{Hayatı hakkında bilgi için bk.: Özen, Şükrü, “Zâhidî”, DİA, İstanbul 2013, XLIV, 81-85.}

5 _{Hamevî, İthâfü’l-ezkiyâ bi tahkîki mes’eleti ʻismeti’l-enbiyâ, Pertevpaşa Kütüphanesi, nu: 624, 2/b.} 6 _{el-Eşbâh ve’n-nezâir İbn Nüceym’in telif etmiş olduğu son eseridir. Altı ayda telif ettiği eser yedi}

bölümden oluşmakta ve İslam hukukunun küllî kaidelerini içermektedir. Mecellenin temel

kaynaklarından biri olan eserin pek çok şerh ve haşiyesi yazılmıştır. Bunlardan en önemlilerinden biri Hamevî’nin Ğamzu ʻuyûni’l-besâir adlı şerhidir. Hayatı ve eserleri için bk.: Özen, Hanefi Fıkıh Alimleri, ss. 254-256.

7 _{İbn Nüceym, Zeynüddîn, el-Eşbâh ve’n-nezâir ʻalâ mezhebi Ebî Hanîfeti’n-Nuʻmân,}

Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, Beyrut 1419/1999, s. 161.

8 _{Bk.: İbn ʻÂbidîn, “Refʻu’l-iştibâh ʻan ʻibârati’l-eşbâh”, Mecmûʻatü resâ’ili İbn ʻÂbidîn, Dersaadet 1325, I,}

305-313.

9 _{Hamevî, Şihâbüddîn Ebü’l-Abbâs, Ğamzü’l-ʻuyûni’l-besâir şerhi kitâbi’l-eşbâh ve’n-nezâir,}

Risalede doğrudan ya da dolaylı olarak atıfta bulunulan kaynaklar oldukça çe-şitlilik arz etmektedir. Bu çerçevede tarihi süreçte ismet-i enbiyânın neliğini ve sınır-larını gündeme taşıyarak eserlerinde tartışan âlimlerin eserleri dikkat çekmektedir. İmâm el-Cüveynî’nin el-Burhân adlı eseri, Kadı İyâz’ın eş-Şifâ’sı, Tacüddîn es-Sübkî’nin Cemʻu’l-cevâmi’i, Ahmed b. Kâsım el-ʻAbbâdî’nin el-Âyâtü’l-beyyinât’ı, Ne-sefî’nin Şerhu’l-ʻumde’si, Kuşeyrî’nin er-Risâle’si, Kurtubî’nin el-Câmiʻi, Zemah-şerî’nin el-Keşşâf’ı, Abdülber b. eş-Şihne es-Seri’nin Şerhü’l-vehbâniyye’si, İbn Hümâm’ın Şerhü’l-hidâye’si, İbn Nüceym’in el-Bahr ile el-Eşbâh ve’n-nezâir’i, Buhârî’nin Sahîh’i risalede atıf yapılan eserlerin bir kısmıdır. Ancak eserde münte-siplerinin görüşleri zikredilmesine rağmen İmam Matürîdî ve İmam Eşʻarî’nin bizzat kendilerine hiç atıf yapılmaması ve bu anlayışın günümüzdeki çalışmalarda da hala devam ediyor olması ilgili konunun hassasiyetine işaret etmektedir.

İncelenen konunun çözüme kavuşturulmasında sistematik bir düşünce sergile-yen müellif, ayet ve hadislerin yorumunda usûl kaidelerinin yanı sıra klasik mantık kurallarını da etkin olarak kullanmaktadır.

Müellif konuyla ilgili günah kavramını küfür, yalan ve diğer günahlar tasnifi al-tında değerlendirmekte; yine günahları büyük ve küçük, kasten ve sehven, te’vîl ha-tasına dayanan ve dayanmayan, yüz kızartıcı/saygınlığı zedeleyici ve diğerleri, yasal yaptırımı olan ve olmayan, başlanılan veya devam ettirilen, vahiyden önce ve sonra ayırımına tabi tutarak konunun çözümüne adım adım gitmektedir. Diğer bir ifadeyle çözüme giden yolda, değinilen görüşün pratikteki karşılıkları üzerinden daha somut bir zemin oluşturmaktadır.

Öncelikle belirtmek gerekir ki kasıtlı olarak ve yoruma imkân bırakmayacak bir şekilde sarih bir nassı inkâr eden kimseler dışında, insanları küfürle itham etmekten kaçınmak İslâm inancının temellerindendir. Hamevî’nin ifadesiyle, tevil ve tefsir bil-meyen bir kişinin Kur’ân naslarının zâhirinden yola çıkarak Müslümanlarca kabul edilmeyen bir inancı ifade etmesi, o kişiyi küfürle itham etmenin gerekçesi olamaz. Müellifin, bilgisizliği mazeret olarak sunmasının ötesinde belirtmek gerekir ki ic-tihâda dayanan konularda küfür ithamından tamamen kaçınmanın gerekliliği, yüz-yıllar içinde unutulmaya yüz tutan veya unutturulmaya çalışılan bir ilkedir. Mezhepler arası mücadeleleri körükleyen bu cehalet veya bilmezlikten gelme, tamiri mümkün olmayan hatalara sebep olmuş ve olmaya da devam etmektedir.

Peygamberlerin ismeti konusundaki görüşün bir problem olarak Mutezile ve Ehl-i sünnet kelâmına gEhl-irme sürecEhl-inEhl-in Hamevî tarafından değerlendEhl-irEhl-ilmesEhl-i rEhl-isaleye özel bir değer katmaktadır. Mümkün olduğu kadar mezhepler arası tartışmalardan uzak durmak istediğini varsaydığımız Ehl-i sünnetin problem ithalini yadırgayan Ha-mevî’nin bu tutumu, Kur’ân’ın mezhepler arası kelâm problemlerinden uzak tutul-ması gerektiği inancımıza olumlu bir katkı sağlamaktadır. Bununla birlikte Kur’an lafızlarını ve cümlelerini anlarken kullanılan kelimelere semantiği ve bağlamı dışında

farklı anlamlar yüklemenin tutarlı bir yol olmadığını belirtmek gerekir. Örneğin önü-müzde duran söz konusu tartışmanın temelinde “ve ʻasâ âdemü rabbehû fe ğavâ”10

ayeti vardır. Âyeti, ʻasâ fiilinin yerine başka bir fiil koyarak tefsir etmek kanaatimize göre en son belki de hiç başvurulmaması gereken bir yöntem olmalıdır. Kelimenin sözlükteki ve Kur’ân’daki semantiği, bağlamla birlikte dikkate alınıp buradan hare-ketle ilgili kelimenin sınırlarını anlamaya çalışmak en etkin ve sorunsuz yöntem ola-caktır. Geleneğimizde en tatmin edici tefsirlerin ilgili kelimelerin taalluk noktalarını gösterenler olduğu, İslâmî ilimlerle iştigal edenlerin tecrübelerinden hatırlayacağı bir husustur. Hâsılı ʻasâ fiiline kelimenin karşılığı olan “emrin gereğini yerine

getirme-mek” anlamını verdikten sonra “niyet olarak değil, eylem olarak” açıklamasının

ge-tirilmesiyle hem kelimelerin anlamlarıyla oynamayı gerektirmeyecek hem de bağla-mın dışına taşmayan huzurlu bir açıklama olacaktır. Burada esas olan “hiçbir

pey-gamberin Allâh’a karşı gelme kastı taşımayacağı” ortak inancıdır. Ayete bu

zaviye-den bakacak olursak anlam şu şekilde açığa çıkar: “ve Âdem (niyetinde değil; ama

eyleminde) Rabbinin emrini yerine getir(e)medi.”

Bu konudaki diğer risalelerle ve müellifin el-Eşbâh şerhindeki nakil ve düşünce-leriyle büyük oranda örtüşen eser, İslam kültür ve bilim tarihindeki gelişmeleri ve telif tercihlerini yansıtması bakımından ikincil veriler de taşımaktadır. Aynı konu et-rafında kaleme alınmış ve farklı müelliflere ait bazı risalelerde görülen aşırı benzeş-menin, müelliflerin kendi düşüncelerini veya ek bilgilerini konuyla alakalı daha ön-ceki çalışmaların arasına serpiştirerek yeni bir çalışma veya ders notu oluşturmala-rından kaynaklandığı söylenebilir. Diğer bir açıdan ise tek müellife ait biri risale, di-ğeri hacimli daha genel bir eserde aynı konuya ayırdığı bölüm arasında yapılan kar-şılaştırmalarda hem üslup hem de düşünce ayrıntıları bakımından birtakım farklılık-lar görülebilmektedir.

Daha samimi, rahat ve kişisel tecrübelerin aktarıldığı bir üslubun benimsenmesi risaleleri diğer çalışmalardan ayıran özelliklerden biridir. Örneğin incelediğimiz risa-lede, müelliflerin kullandığı kalemlerin bazı harflerin yazımında problem çıkarabile-ceği ve bu hususa dikkat edilmesi gerektiğiyle ilgili Hamevî’nin düşünceleri, hat/is-tinsah mesleğinin ilkelerinden biridir. Ancak belirtmek gerekir ki Hamevî’nin kalem hatası gerekçesine bağlayarak müellifi kendi açısından tebrie etme çabası İbn-i Âbidîn tarafından mezkûr risalesinde kabule şayan görülmemiştir.11 Hâsılı

müellifle-rin yazmadıklarını yazmış gibi göstermek doğru olmadığı gibi, yazdıklarını yazmamış gibi göstermek de doğru değildir. Teknik verilerle birlikte, bir bütün olarak eserin dikkate alınması daha doğru sonuçların alınmasında kaçınılmazdır.

10 _{Tâhâ, 20/121.}

b. Yazma Nüshaları

İthâfü’l-ezkiyâ adlı risalenin günümüze ulaşan pek çok nüshası mevcuttur.

Tes-pit edebildiğimiz kadarıyla ülkemizde dört farklı nüshası bulunmaktadır. Bunlar Per-tev Paşa (nu: 624), Esad Efendi (nu: 3631), Giresun (nu: 114) ve Kütahya Vahitpaşa (nu: 468) yazmaları arasında kayıtlıdır. Ayrıca Suudi Arabistan Kral Abdülaziz Kütüp-hanesinde kayıtlı farklı nüshaları da mevcuttur.12 Elimizdeki nüshaların özellikleriyle

ilgili detaylara geçmeden önce, her birini ebced sıralamasına göre isimlendirdiğimizi belirtmeliyiz.

1. “

أ

” Nüshası: Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa numara 624’te kayıtlıdır. Mevcut risalenin ferağ kaydından edindiğimiz bilgiye göre bu nüsha, Rodosizâde ola-rak bilinen Muhammed b. Muhammed tarafından hicri 1105 yılında Şevval ayının on altısı Çarşamba günü istinsah edilmiştir. Üç varak halinde ve beş sayfa üzerine (2b-4b) oldukça düzgün bir talik yazı stiliyle kaleme alınmıştır. Sayfalarda yirmi beş satır mevcut olup derkenarlarda müstensih tarafından ilave edildiği anlaşılan bazı notlar ve düzeltmeler mevcuttur. Mevcut düzeltmelerden nüshanın gözden geçirile-rek tashih edilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Bu sebeple tahkik esnasında bu nüsha esas alınmış olup sayfa numaraları buna göre verilmiştir.

2. “

ب

” Nüshası: Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi numara 3631’de kayıt-lıdır. Mezkûr nüsha pek çok risalenin yer aldığı bir mecmuanın 99b-101b sayfaları arasında yer almaktadır. Müstensihi ve istinsah tarihi belli değildir. Sayfalarda otuz yedi satır mevcut olup profesyonel olmayan bir nesih yazıyla kaleme alınmış ve bazı söz başlarında kırmızı mürekkep kullanılmıştır.

3. “

ج

” Nüshası: Süleymaniye Kütüphanesi Giresun Yazmaları numara 114’te kayıtlı olan kitabın içerisinde yer alan ilk risaledir. Bu nüsha 5 varak (2b-6a) halin-dedir. Oldukça düzgün ve okunaklı nesih yazıyla kaleme alınmış olan nüshanın ferağ kaydından edindiğimiz bilgiye göre eser, Mustafa b. Muhammed tarafından hicri 1177 yılı Cemaziyelevvel ayının on yedisinde istinsah edilmiştir. Sayfalarında on do-kuz satır mevcuttur.

4. “

د

” Nüshası: Kütahya Vahitpaşa numara 468’de kayıtlı eserde 18. risale ola-rak 101b-104a sayfaları arasında yer almaktadır. Kitaptaki diğer risaleler de Ha-mevî’ye aittir. Okunaklı bir nesih yazıyla kaleme alınmış olup yer yer kırmızı mürek-kep kullanılmıştır. Müstensihi ve istinsah tarihi kaydedilmemiştir.

c. Tahkikte Metodumuz

1. Elimizde risalenin müellif nüshası olmadığı için Hamevî’nin kaleminden çık-mış haline ulaşmaya çalıştığımız bu çalışmada tercihli metot kullanılarak eldeki mev-cut nüshalardan faydalanılmış ve en doğru ibarenin tespitine çalışılmıştır. Esasında

nüshalar arası farklılıklar çok ciddi bir yekûn teşkil etmediği için bunda bir zorluk da yaşanmamıştır.

2. Pertev Paşa numara 624’te kayıtlı nüsha gözden geçirilmiş ve tashihe uğra-mış bir metin olması sebebiyle tahkik esnasında sayfa numaralandırılmasında esas alınmıştır. Mezkûr nüshanın derkenarındaki notlar da “

:أ شماه فِ

” şeklindeki ifadeyle aynen dipnotta yerini almıştır. Diğer nüshaların kenar boşluklarında herhangi bir not veya açıklama yer almamaktadır.

3. Köşeli parantez içindeki ilaveler, müellif tarafından alıntılanan kaynağın oriji-nalinde yer alan ifadeler olup ibarenin daha açık olması için tarafımızdan metne ilave edilmiştir. Metinde adı açık bir şekilde yer almayan âlimlerin isimleri dipnotta açık olarak verilmekte; aynı zamanda dipnotlarda risalede alıntı yapılan kaynakların künye ve sayfa numaralarına da atıflar yapılmaktadır.

4. Nüsha farklılıklarını dipnotta belirtmek için İSAM metin tahkik esaslarında yer alan “:”, “–”, “+” işaretleri kullanılmıştır. Örneğin dipnottaki (

ةمصعلا :ج

) ifadesi, “me-tinde

ةيصعلما

olan kelime

ج

nüshasında

ةمصعلا

şeklinde yazılmaktadır” anlamındadır. Aynı şekilde dipnotta (

يْثكو

–

ب

) ifadesinin anlamı: “

ب

nüshasında

يْثكو

ibaresi eksik-tir.” olurken; yine örneğin (

نيدلا + ج

) ifadesi, “

ج

nüshasında

نيدلا

ziyadesi vardır.” an-lamına gelmektedir. 13 2. TAHKİKLİ METİN

قَّقلمحا صّنلا

ا ةمصع ةلأسم قيقحتب ءايكذلأا فاتحإ

مهيلع الله تاولص ءايبنلأ

هتحمرب الله هَدَّمَغَ ت يفنلحا يوملحا نيسلحا يكم دممح نب دحمأ فيرشلا ديسلا ملاسلإا خيش فيلتأ

[

٢

/

]ب

ميحرلا نحمرلا الله مسب

يئاجرو تِقث هبو

يبنأ ةيْخذ ىلع ملَسلاو ةلَصلاو ،ةمكلْا رهبِو تازجعلمبِ مهدميأو ،ةمصعلبِ ءايبنلأا مصخ لله دملْا

ةصلَخو ،هئا

سدنح رو د بو ،منَلأا رودص ،هباحصأو هلآ ىلعو هيلع الله ىملص ،ةَّوتفلا ةقيدح ِرْوه نو ةَّوبنلا ِةهقهدهح رو ن دممُ هئايفصأ

14

.ماركلْاو للَجلْا جاتِب ةجَّوه ت م ،ماومدلا زارطب ةزَّرهط م ًةلَص ،ملَظلا

13 _{Detaylı bilgi için bk.: http://www.isam.org.tr/documents/_dosyalar/_pdfler/yazma_eserler_tahkik_}

esaslari.pdf (et. 15.12.2016).

14 لظلما ليللا ،ةلمهلما ءالْا رسكب سدنِلْا :أ شماه فِو .سوماقلا فِ اذك، ةملظلاو م

قيقحتب قلعتت ،ةمينهس ةلمو ةمينهج ةهكاف هذهف ؛دعبو

ٍرملأ ا تَْرَّرح ،مهيلع هملَسو الله تاولص ءايبنلأا ةمصع ةلأسم

وهو .ضرغلا اذلَ يمدصَّتلا بجوأ ،ضرع

15

ةينقلا بحاص لوق نع لاؤرسلا دورو

16

لاح اوصْعي لَ ءايبنلأا :لاق ولو" :

رفك اهلبق لَو ةموبنلا

؛

".صوصنلا همدرل

17

؛قيقحتلا ةَّمِزأ هديبو ،قيفوتلا لَاعت للهبِو تلقف

يفن اًدقتعم كلذ لاق ول يأ "اوصعي لَ ءايبنلأا :لاق ولو" هلوق نًعم

ةيصعلما

18

،يفنلما عراضلما هديفي امك مومعلا ليبس ىلع مهنع

19

ونَ نم نآرقلا فِ درو ام ابه دارأو ."صوصنلا همدرل رفك"

﴾ىهوهغه ف هَّبهر مهدآ ىهصهعهو﴿ لَاعت هلوق

20

ةيصعلما عوقو هرهاظ يضتقي امَ

21

.مهنم

22

داقتعا ناك ًاذإو

23

بايُلْا وهو ،هضيقن

ضعب عوقو داقتعا نِعأ ،ميئزلْا

24

مهنم ةيصعلما

25

هملَك ريرقت اذه .هعضوم فِ ررقت امك هل مزلَ ءيشلا ضيقن نلأ ؛اًمزلَ

همارم قيقتحو

26

.لكشم وهو

27

هضعبلا اذه َّنلأ

28

هعوقو داقتعا هبجاولا

29

ىوعد فِ بذكلا ةيصعم نوكي نأ اممإ وليخ لَ

ا

؛اذهف ،لَاعت الله نع هنوغملب ي امو ةلاسرل

30

ىلع عطاقلا زجعلما ملد

31

.اهلك عئارشلاو لللما ببِرأ نم اًقافتا ،هنع مهتمصع

15 .نم رتاوت ام + ب 16 يدهازلا دوممُ نب راتمخ خيشلا ( .ت ٦٥٨ ه / ١٢٦٠ ةوفصلا ،ةملأا ةصيصخ لئاضف فِ ةمئلأا داز ،بَتلمجا ةينغلا ميمتتل ةينلما ةينق :هرثاآ نم .)م ىواتفلا ةينق ،حيواتُّلا لضف ،يدهازلا ضئارف ،لوصلأا فِ ، .لئاضفلا باتك 17 لا هذه نيز ،مينْ نبا "هصوصنلا َّدهر هنلأ ،رفك ،اهلبقو ةموبنلا لاح اوصعي لَ لاق ولو" :تِلآا هجو ىلع رئاظنلاو هابشلأا فِ تدرو دق ةرابع نيدلا ،ميهاربإ نب نامعنلا ةفينح بِأ بهذم ىلعرئاظنلاو هابشلأا تويْب ،ةيملعلا بتكلا راد ، ١٤١٩ / ١٩٩٩ ص ، ١٦١ ؛ ،دممُ نب دحِأ ،يوملْا زمغ رئاظنلاو هابشأ باتك حرش رئاصبلا نويع تويْب ،ةيملعلا بتكلا راد ، ١٤٠٥ / ١٩٨٥ ، ٢ / ٢٠٦ . 18 .ةمصعلا :ج 19 ب – ؛يفنلما عراضلما هديفي امك مومعلا ليبس ىلع مهنع ةيصعلما يفن ملَلا هديفت امك اهلبقو ةوبنلا لاح فِ ءايبنلأا لك نع ةيصعلما بلس + ب اوسأ ةلجِ نم انَّإف ةيقارغتسلَا نمو ةيئزجو ةيلك لَإ ممكلا ةيحنَ نم ةيضقلا دديَ نًعبِ مكلْا ىلع لدي يذلا ظفللا وه :ةيضقلا روس[ .ةيلكلا ر ].ةبلاسو ةبجوم لَإو فيكلا ةيحنَ 20 ،هط ةروس ٢٠ / ١٢١ . 21 .ينتلالْا ىدحإ فِ مهضعب نم + ب 22 ب – .مهنم 23 .داقتعا ناك ارفك يلكلا بلسلا + ج ؛ب 24 ب – .ضعب 25 عب نم :ب .مهض 26 .هدارم :ب 27 .اًّدج + ب 28 .ةيصعلما لدت نلأ :ب 29 .مهضعب نم اهعوقو :ب 30 .وهف :ب 31 .نع :ب

قاحسإ وبأ ذاتسلأا هعنمف .ٌفلَخ ،نايسنلاو وهسلا ليبس ىلع ،كلذ زاوج فِو

32

.يْثكو

33

.ركب وبأ يضاقلا هزَّوجو

34

ركذ ام يْغ بونذلا رئاس نوكي نأ امإو

هنع مهتمصع ىلع ةملأا تعجِأف رفكلا امأ .يصاعلما نم ه يْغ وأ ٌرفك امإ كلذو

ةهقِراهزهلأا نأ يْغ ،كلذ فِ مهنم دحلأ فلَخ لَو .اهدعبو ةموبنلا لبق

35

لكو .بنَّذلا مهيلع اوزَّوج جراولا نم

36

مهدنع بنذ

كو .رئاغص وأ رئابك امإف رفكلا يْغ امأو .يْفكتلا زيوتَ مهمزلف ،رفك

رئابكلا امأ .اًوهس وأ اًدمع ردصي نأ امإ ،امهنم ل

ةَّيِوشهلْا لَإ روهْملْا اهعنمف ًادمع

37

[ رثكلأاو

٢

/

، ًلَقع ةهلِزهتْع مْلا تلاقو ،اًعسَ هعانتما ىلع ينعنالما نم ]أ

38

فِ اذك

.فقاولما

39

فِ ينمرلْا مامإ لوقل فلامخ وهو

ناهبَلا

لاق ثيح

40

لأاو تاقبولما شحاوفلا امأف" :

؛رئابكلا نم ةدودعلما لاعف

ةعنتمَ يه يضاقلا لاقو .انتمئأ يْهاجِ هيلإ راصو ، ًلَقع ِمبِنلا نم اهعوقو ةلاحتسا ِمقلْا لهأ تاقبط هيلإ بهذ يذلاف

نكلو

كردم

41

لقعلا ليإ نَددر ولو .كلذ عوقو نم نملأا ىلع ةعيرشلا ةلحِ نم دقعنلما عاجِلْا هدنتسمو ،عمسلا اهعانتما

نكي لَ

؛لابح الَولدم تسيل رئابكلاو ،اهقلعتمو ةزجعلما لولدم )هيْغ نع( ربِنلا هب زَّيمتي يذَّلا َّنإف ؛كلذ لييَ ام لقعلا فِ

لاق ثُ ..اتَابثإو اهيفنب ةزجعملل قَّلعت لَف

[

ينمرلْا مامإ

]

"يضاقلا هركذ ام نَدنع راتخلماو :

42

،ىهتنا

43

ىلع وأ اًوهس امأو

ليوأتلا فِ أطلا ليبس

44

هزَّوجف ادمع رئاغصلا امأو ،هفلَخ راتخلماو نورثكلأا هزَّوجف

45

ريئامب لْا لَإ روهملْا

،

فِ اذك

فقاولما

،

46

فِ حَّرص دقو .ٌّيعسَ وأ ٌّيلقع روهملْا نع هلقن يذلا اًدمع رئاغصلا زاوج نأ نايبل ضرعتي لَو

ناهبَلا

هنبِ

لَ هنأ ِمقلْا ةمئأ هيلإ راص يذلاو" لاق ثيح ٌّيلقع

، ًلَقع مملسو هيلع الله ىملص لوسرلا نم رئاغصلا يأ اهرودص عنتيم

32 ( ةعاجِ نب ميهاربإ ٧٢٥ -٧٩٠ / ١٣٢٥ -١٣٨٨ رسفلما ،يضاقلا )قاحسا وبأ ،نيدلا ناهرب( الله دعس نب دممُ نب ميحرلا دبع نب ميهاربإ ) . جِ .قشمدب فِوتو ،ايْغص قشمد مدقو رصبِ دلو ،ةلاحك( ةيرطعلا ديارفلاو ةيسدقلا دئاوفلا هلو ،تادلم رشع ونَ فِ ايْسفت ع ينفلؤلما مجعم ، ،بِرعلا ثاتُّلا ءايحإ راد ،نًثلما ةبتكم تويْب خيرتا نودب ، ١ / ٤٧ .) 33 ب – .يْثكو 34 ( نِلَقابلا دممُ ركب وبأ يضاقلا ٣٣٨ -٤٠٢ / ٩٥٠ -١٠١٣ ) . ،لئلَدلا صيخلتو لئاولأا ديهتُ :هفيناصت نم نعاطلما ضقنو ةمئلَا بقانم ،ةلاحك( ملَكلا فِ نيدشتُّسلما ةيادهو ،ةينطابلا رارسأ ،نآرقلا زاجعإ ،ةملأا فلس ىلع ينفلؤلما مجعم ، ١٠ / ١٠٩ .) 35 مُ نب رهاط( .ةكوش مهنم دشأو ،اددع مهنم رثكأ موق جراوخلل نكي لَو .يفنلْا قرزلأا نب عفنَ دشار وبأ هل لاقي مهنم لجر عابتأ مهو دم ،نِييارفسلْا ينكلالَا قرفلا نع ةيجانلا ةقرفلا زييتُو نيدلا فِ يْصبتلا تويْب ،بتكلا لَاع ،تولْا فسوي لامك :قيقتح ، ١٩٨٣ .ص ، ٤٩ . 36 ج – .و 37 أ نب يىيَ( .بِنلا نع ةيورلما رابخلأبِ ملَلَدتسلَ ةيوشلْا ثيدلْا لهأ ىسَو ،لدعلا لهأ هبهذم لهأو هسفن ضتُّعلما اذه ىسَ دقو يْلا بِ ،نِارمعلا رارشلأا ةيردقلا ةلزتعلما ىلع درلا فِ راصتنلَا ، ضيَرلا ،فلسلا ءاوضأ ،فللا زيزعلا دبع نب دوعس :قيقتح ١٩٩٩ ، ١ / ١٤٠ ) . 38 .ةنسلا لهأ يْهاجِ بهذم ةلزتعلما ليإ بسن ام لعج هنلأ :أ شماه فِو 39 ،ييُلْا دحِأ نب نحِرلا دبع نيدلا دضع فقاولما بع :قيقتح ، تويْب ،ليلْا راد ،ةيْمع نحِرلا د ١٩٩٧ ، ٣ / ٤٢٦ . 40 ج ،ب – .لاق ثيح 41 .كردي :ج ،أ 42 ،نِيولْا ،لياعلما وبأ نِيولْا فسوي نب الله دبع نب كللما دبع هقفلا لوصأ فِ ناهبَلا ءافولا ،بيدلا دوممُ ميظعلا دبع :قيقتح ، – ةعبطلا ،ةروصنلما رصم ،ةعبارلا ١٤١٨ ، ١ / ٤٨٤ . 43 :أ شماه فِو فِ ماملْا ملَك ناهبَلا . 44 .بِاطلا ليوأتلا ليبس ىلع :ج 45 .اهزوجف :ج 46 .عجارلمبِ رهظي فقاولما فِ اذك هلوق دعب هحرشو هلوق ةديَز لَولأا :أ شماه فِو

"عقت لَ انَّأ نورثكلأا هيلإ بهذ يذلاو .كلذ فِ عمسلا نم ىقلتلما فِ اودَّدرتو

47

زئاجف اًوهس رئاغصلا رودص امأو .ىهتنا

ميسلا رئاغصلا لَإ ةلزتعلما رثكأو انباحصأ رثكأ دنع

ة

48

َّتلا دمتعا دقو .ةمقل ةقر ِسك

جا

49

فِ ريِكْبرسلا

ِعِماهوهْلْا ِعْهجِ

مهتمصع

.ًاوهس ةيْغص ولو بنذلا نم

هتلق نإف

:

فِ يكبسلا هدمتعا ام

عماولْا عجِ

50

هل عقو ام هيلع لكشي

51

هميلست ونَ نم ملسو هيلع الله ىملص

52

ينتعكرلا نم اًوهس

53

ٌمارح اًدمع اهنم ينتعكر نم ميلسَّتلا نإف .ةَّيعبِرلا نم

،

ق وه ذإ

مارح هعطقو ضرفلا عط

؛

54

فلتخا لب

لفنلا عطق ةمرح فِ ةمئلأا

،

.ًاوهس كلذ هنم عقو دقو

تلق

:

.زوجيف كلذ هيلع بتتُّي ام امأ .عيرشت ،اًوهس عوقولا ىلع بمتتُّيلَ ثيح ،ملَكلا َّلمُ َّنبِ با يُ نأ نكيم

ملَسلْا خيش باجأو

55

لا بَخ هل لديو ،نيرثكلأا لوق ىلع هلاكشإ لَ" هَّنبِ

تيسن اذإف نوسنت امك ىسنأ ِمنِإ" :يراخب

."نِورِمكذف

56

هملمُ َّنبِو ،هئادتبا نم لَ هتمادتسا نم عنلما هانعم وهسلا نم عنلما َّنبِ باج يف ،روكذلما لوقلا ىلع امأو

[

فِ

]

هيلع الله ىملص هَّنلأ .روكذلما بَلا ليلدب يعرش مكح هيلع بتتُّي لَ اذإ لعفلا فِو .اًقلطم لوقلا

.تاَّيعرشلا نايبل ثع ب مملسو

نإ" :لاق ثُ .كلذ لصاح ركذ اضايِع يضاقلا تيأر ثُ

57

ةزجعملل داضم يْغ مملسو هيلع الله ىملص هقح فِ لعفلا فِ وهَّسلا

"قيدصتلا فِ حداق لَو

58

ىهتنا

59

ام ،"اًقلطم لوقلا هلمُ َّنبِو" هلوق ىلع ردهر ي :لوقي نأ لئاقلو .ملَسلْا خيش هركذ ام

قت

[ ينتعكر نم همَّلهس ملَسلاو ةلَصلا هيلع هنأ نم مد

٣

/

،ةلََّصلا غارف لبق ه درمعت مريَ ٌلوق ملََّسلا َّنلأ كلذو .همَّلهكهتو ]ب

،ملَسلاو ةلَصلا هيلع هنم اًوهس هعوقو عم الَ هعطقل

60

دعب ملَكلا درمعت نوكيف ،ةلََّصلا نم جريخ لَ اًوهس مَّلس الم هَّنلأو

اًوهس ملَسلا

لعفلاك لوقلا لعيُ نأ يغبنيف .ملَسلاو ةلَصلا هيلع هنم اًوهس هعوقو عم ةلَصلا فِ ملَكلا دمعت ةمرلْ اًمارح

؛ْلَّمهأهته يْله ف ،عيرشت هيلع هبَّترت ثيح اًوهس هنم هعوقو زاوج فِ

61

هلبق امأ .ةَّوبنلبِ فاصتلَاو يحولا دعب هرلك اذه

62

لاقف

47 ،نِيولْا هقفلا لوصأ فِ ناهبَلا ، ١ / ٣٢٠ . ءازجلأا ددع : ٢ . 48 .ةسيسلا رئاغصلا :ج اههلعاف قحلي ام يهو :أ شماه فِو .فقاولما حرش ،ةملَا ةئنَدو ةَّسلبِ هيلع مكلْاو لفسلاو لاذرلأبِ 49 .نيدلا + ج 50 ،راطعلا نسح يكبسلل عماولْا عجِ ىلع راطعلا ةيشاح نانبل ،ةيملعلا بتكلا راد ، / تويْب ١٩٩٩ ، ٢ / ١٢٩ . 51 .هل عقو ابِ هدمتعا ام هلكشي هتلق نإف :ب 52 .ةميلست :ج 53 .ينتعكر :ج ،ب 54 ج ،أ – وه ذإ .مارح هعطقو ضرفلا عطق 55 ( يعفاشلا يرهزلأا يرهاقلا ثُ يكْيه نرسلا ىراصنلأا يَركز ملَسلْا خيش ٨٢٣ -٩٢٦ .) 56 ،يراخبلا حيحص ،ةلاصلا ٣١ . 57 أ– .نإ 58 ،بِرغلما تِبسلا بِصحيلا ىسوم نب ضايع يضاقلا ىفطصلما قوقح فيرعتب افشلا باتك ،ركفلا راد ، تويْب ٢٠٠٢ ، ٢ / ٤٩٤ . 59 لَسلْا خيش ،ىراصنلأا يَركز م لوصلأا بل حرش فِ لوصولا ةياغ ،ىبَكلا ةيبرعلا بتكلا راد ، رصم خيرتا نودب ، ١ / ٨٥ . 60 .ملكتو ينتعكر نم + ج 61 لَ يسانلا ملَكو يِساَّنلا مكح فِ ناكف ةلَصلا ماتُإ ِمنظ ىلع ملسو هيلع الله ىلص هملَك لعيُ نأ لَإ ديفلْا ةعومم فِو :أ شماه فِو اهلطبي نسح لَولما باجأو .ىهتنا ،ةيفنلْا دنع اهلطبي اهنكل ةيعفاشلا دنع یبلچ ،ىهتنا لئلَدلا ينب اقيفوت ةلَصلا فِ ملَكلا خسن لبق ناك هَّنبِ .لَّمهأهتف هدروأ ام طقسف 62 .لبق :ج ،ب

ٌعجِو انباحصأ رثكأ مهو روهملْا

ردصت نأ عنتيم لَ ةلزتعلما نم

63

بتا نإو ةيْبكلا عنتتُ ةلزتعلما رثكأ لاقو .ةيْبك مهنم

.]اهنع[

64

حيحصلاو ،نورخآ اهزموجو ٌموق اهعنمف ةَّوبنلا لبق يصاعلما نم مهتمصع فِ اوفلتخا دقو" :ضايع يضاقلا لاقو

يكف .بيرلا بجوي امَ مهتمصعو ،بيع لك نم مههيزنت لَاعت الله ءاش نإ

يصاعلما نإف .عنتملماك اهرروصت ةلأسلماو ،ف

اًدِمبعتم ناك له ،هيلإ ىحوي نأ لبق ملسو هيلع الله ىملص انميبن فِ ]سانلا[ فلتخا دقو .عرشلا ررقت دعب نوكت انمإ يهاونلاو

غ لوقلا اذه ىلع يصاعلماف روهملْا لوق اذهو .ءيشب اًدمبعتم نكي لَ ةعاجِ لاقف ؟لَ وأ هلبق نم ٍعرشب

لَو ٍةدوجوم يْ

"ذئنيح هقح فِ ةبَتعم

65

.ىهتنا

ررقت ىلع ةمصعلا فرقوتل طايتحلَل هَّنأكو .بيرلاو بيعلبِ مبَع هنكل ةَّوبنلا لبق يصاعلما نم مهتمصع حَّحص دقف

،وهسلاو دمعلا ينب قرفلل ضرعتي لَو ،ةَّوبنلا لبق مهتمصع حيحصت قلط أو .هيلع حضاو ليلد مقي لَو ،هِمقح فِ عرش

لَو

لَ ،ةيْبك لَو ةيْغص مهيلع زويُ لَ :اولاقف ،قرفلا مدعل ةهضِفاَّرلا ضَّرعتو .همدعل

66

.ليوأتلا فِ ًأطخ لَو اًوهس لَو اًدمع

لاقو

67

فِ يداَّبهعلا مساق نب دحِأ

تانيبلا تيَلآا

:

مَّنَّأ ىلع ٌّنِبم ةَّوبنلا لبق يصاعلما نع مهتمصعب لوقلاف ةلملْا ىلعو"

رشب نوفَّلكم

هَّنأ ملع امَ مهمصع َّلجو َّزع الله َّنأ هانعم وأ مهلبق نم ِع

68

"مهتثعب دنع مهعرش فِ ًةيصعم نوكي

69

.ىهتنا

فِو

ِةهدْم علا حرش

طقسيو هنيشي امع هلاعفأو هلاوقأ فِ اًموصعم نوكي ْنأو َّدبلَ َّبَِّنلا َّنأ :يِفهسَّنلا نيِمدلا ظِفاح ماملإل

ءيش هيلع ىرج ْنإو ههردق

70

ي

نع كاسملْاو عنلمبِ ظفلْا يهو ةمصعلاو .هلمهي لَو هربر ههمبن

71

يحولا لبق لَاعت للهبِ رفكلا

ةَّيِلْضهفلل اًفلَِخ ،هدعبو

72

نع )ظفلا( و ،ٌرفك ةيصعم َّل ك َّنهأ مهلصهأ ىلع ًءانِب هرْف كلا مهنم اوزَّوج ثيح جراولا نم

شت امأو .ةَّيِوشهحلل اًفلَخ ،يحولا دعب يصاعلما

طولو سنويو ىسومو دوادو فسويو ميهاربإو مدآ ةَّصقب ةيوشلْا نِعي مهثرب

فِ نَركذ دقف ،ينعجِأ مهيلع هملَسو الله تاولص ناميلسو

ِكِراهدهم

ليِزْنَّ تلا

"اههجو

73

.ىهتنا

74 63 .ردصي نأ :ب 64 .اهحرشو فقاولما فِ اذك + ب 65 ،ضايع يضاقلا افشلا .ص ، ٤٩١ -٤٩٢ اطلس( نب يلع ؛ ،يراقلا يورلَا لَلما نيدلا رون نسلْا وبأ ،دممُ )ن ضايع يصاقلل افشلا حرش راد ، تويْب ،لَولأا ةعبطلا ،ةيملعلا بتكلا ١٤٢١ ، ٢ / ٢٦٤ . 66 ب – .لَ 67 .باهشلا + ج 68 .نأ :ج 69 ،مساق نب دحِأ ،يدابعلا عماولْا عجِ حرش ىلع تانيبلا تيَلآا ،ةيناثلا ةعبطلا ،ةيملعلا بتكلا راد ، يْب تو ٢٠١٢ ، ٣ / ٢٢٩ . 70 .دصق يْغ نم + ب 71 .نعو :ج 72 .ردقلبِ يمر ،ظعاولا ،نبِأ نب ىسيع نب لضفلا ،ىشاقرلا لضف باحصأ مهو 73 ،دوممُ نب دحِأ نب الله دبع تاكبَلا وبأ ،ىفسنلا ةعاملْاو ةنسلا لهأ ةديقع فَ ةدمعلا حرش .ط ،ليعاسَإ الله دبع دممُ الله دبع :ققمُ ، ١ ، لأا ةبتكلما ةيرهز ثاتُّلل ، ةرهاقلا ٢٠١١ .ص ، ٢٥٩ . 74 .مدقت امك فلَخ هيفو اوهس كلذ عوقو زاوج يضتقي "هلمهي لَو هبر ههبني ءيش هيلع ىرج نإو" لوقو + ب

[

٣

/

فِو ]أ

ةَّيِْيْهش قلا ةلاسرلا

تامارهكلا ببِ فِ

؛

ملَسلْا خيش لاق .ءايبنلأا ةمصعب لوقلا بيُو

75

فِ

تَّح :اهحرش

؛﴾ىهوهغه ف همبهر مهدآ ىهصهعهو﴿ هلوقك اذه فلايخ امَ مهِمقح فِ ليق امو .محهصهلأا ىلع ًةيْغص لَو اًعاجِإ ةيْبك مهنم عقي لَ

76

ِب ىوغو هفهلاهخ ِب "ىهصهع" لموؤي

هَّيْهغه ت

77

.ىهتنا "هيلع ناك امع ه لاهح

لا يْغ فِ زويُ لَ" :رِبِ طْر قلا ماملْا لاقو

"هَّبر مدآ ىصع" صخَّشلا لوقي نأ نآرق

78

الله تاولص ءايبنلَل اميظعت

"مهيلع هملَسو

79

ركذ ام مازلتسا نم هب كَّستُ ام نلَطبو هتحص مدعو عرفلا اذه لاكشإ كل رهظ اذه ررقت اذإ .ىهتنا

علما عوقو زاوبِ ينلئاقلا ةلزتعلما بهذم ىلع ٌّنِبم عرفلا اذه َّنأ ليق امو .صوصنلا مدر

ةينِقلا بحاصو ؛ءايبنلأا نم ةيص

ةلزتعلما نأ :امهينثاو .هل ٌجِمره مخ لَ روكذلما عرفلل لقنَ هنأ :اهمدحأ .ينهجو نم لطبِ وهو ،هبهذم ىضتقم ىلع هدروأ ليزتعم

بحاص غلبِ دقو .اًوهس ةيْغصلا فِ اوفلتخاو ،ةيْغص ولو ةيصعلما عوقو نوزمويُ لَ

فاَّشكلا

ِمدرلا فِ فسوي ةروس فِ

ىلع

مهيْغو ةيوشلْا

80

انمإو اولاق .

81

نم رئاغصلا رودصو ،حيبقتلاو ينسحتلا مهدعاوق نمو ،ليزتعم هَّنلأ ،مهيلع درلا فِ غلبِ

،لَقع زئاج نَدنعو ،لَقع مهدنع ٌحيبق ِمبِنلا

82

هيلإ ىدأو يسفن فِ ماق يذلاو .كلذ عوقو مدعب بَخأ عرَّشلا َّنأ لَول

ىلع ليخد عرفلا اذه نأ ؛يسدح

لهأ

83

.بهذي هيلإ مهنم اًدحأ َّنأ منظهي لَ ذإ ،بهذلما

84

اذه ةينقلا بحاص لقن دقو

نع عرفلا

؛مولعلا عماج

.هنع هباتك ىلخأ هتيلو ،هلقن هل زويُ ناك امو

فِ ةنحشلا نب بَلا دبع ريِرَّسلا لاق دقو اذه

حرش

ةينابهولا

هيلإ تهفتل ي لَ ةينقلا بحاص هلقنب درفني ام َّنأ :

85

لَو

ءلَضف دميس نم بجعلا يضقأ داكأ لَو .هيلع لَّوع ي

ِهْيه باتك نم ٍلك فِ عرفلا اذه لقن ثيح مْيه نْ نب نيدلا نيز ةملَعلا نيرِمخهأتلما

ِرْحهبلا

هو

،ِرِئاهظَّنلاهو ِهاهبْشهْلأا

ر ِش ي لَو هيلع ْهِمبه ن ي لَو

قلمحا لاق دقو اذه .هتبثتو هظقيت عم هيلإ ِمدَّرلا ِمف كهبِ

فِ ماملَا نبا ق

ِةهياهدِلَا حرش

يذلاو" :يْفكتلا ظافلأ نم يْثك درس دعب

86

اذه ىلعو .ةفيعض ًةياور ولو فلَتخا هرفك فِ ناك وأ نسح لممُ ىلع هملَك لحِ نكمأ ملسم يْفكتب تَّفي لَ هَّنأ ررتح

ابه تَّفي لَ ىواتفلا بتك فِ ةروكذلما يْفكتلا ظافلأ رثكأف

.

تمزلأ دقو

87

نأ يسفن

"اهنم ءيشب تِفأ لَ

88

وهو .ىهتنا

75 .)قبس( ىراصنلأا يَركز ملَسلْا خيش 76 ،هط ٢٠ / ١٢١ . 77 .يْيغتب :ج 78 ج – .همبر 79 ف نب ركب بِأ نب دحِأ نب دممُ الله دبع وبأ ،بِطرقلا ،نيدلا سش يجرزلا يراصنلأا حر نآرقلا ماكحلأ عمالْا ،يْسَ ماشه :قيقتح ، ،يراخبلا ضيَرلا ،بتكلا لَاع راد ٢٠٠٣ ، ١١ / ٢٥٥ -٢٥٧ . 80 ،يمزراولا رمع نب دوممُ مساقلا وبأ ،يرشمخزلا ،ليوأتلا هوجو فِ ليواقلأا نويعو ليزنتلا قئاقح نع فاشكلا ،ةيملعلا بتكلا ءايحإ راد تويْب ٢٠٠٣ ، ٢ / ٤٦١ . 81 .نإو :ج 82 أ– .لَقع 83 .لصأ :ج 84 .هيلإ بهذي مهنع :ج 85 .ةينقلا هلقنب درفني ام ليإ تفتلي لَ ةمهم :أ شماه فِو 86 .لوقلا لوقم :أ شماه فِو 87 .تمزتلإ :أ 88 ،دحاولا دبع نب دممُ نيدلا لامك ،يساويسلا ماملَا نبلَريدقلا حتف حرش ،تويْب ،ركفلا راد ، ٥ / ٣١٥ .

ىلعف ،هبجوي لَ دحاو هجوو يْفكتلا بجوت ٌهوجو ةلأسلما فِ ناك اذإ" :اهيْغو ةصلَلا فِ امَ ٌذوخأم

89

مدعل لييم ْنأ تِفلما

"يْفكَّتلا

90

فِ لاق .ىهتنا

رْهَّ نلا

[ زويُ هنأ يْغ" :

٤

/

ولأا دميؤي نكل ،تلَامتحلَا وأ لاوقلأا هوجولبِ داري نأ ]ب

فِ ام ل

"رفكي لَ هنأ ًةياور تدجو تَّم ارفاك نمؤلما لعجأ لَف .ميظع ءيش رفكلا .ىرغصلا

91

.ىهتنا

هوجولا لب لاوقلأا هوجولبِ داري نأ يضتقي لَ اذه لوقأو

92

ماملَا نبا لوق نم اذخآ امهنم لك فِ ةلمعتسم هملَك فِ

هملَك لحِ نكمأ

93

زبلا فِو فلَتخا هرفك فِ ناك وأ نسح لممُ ىلع

ابِ لَإ يْفكتلا ببِ فِ تَّفي لَ :هنأ ديفي ام ةيزا

يْفكتلا لثم فِ هب تَّفي لَف هيْغ نع تبث ام امأو .دهتلمجا نع محص

94

ةينقلا بحاص نع راذتعا لي رهظ دقو اذه .ىهتنا

كلذو

95

نم طقس ميلما فرح نوكي نبِ

96

يبنلأا :لاق ولو" :لصلأا ناكو هملَك للَتخا بجوأف هملَقأ ةنسلأ يَانث

لَ ءا

:لئاقلا مرد للهو ،رشبلا مزاول نم رطلاو أطلاو نايسنلاو وهسلا نم موصعم يْغ ناسنلْاو "لخا اهلبق لَو ةوبنلا لاح اومهصْع ي

ٌرهشهب ِنَِّنِإ يِسْفه ن ئِمرب أ اهمهو

.

ئطخأو و هْسهأ .

97

رهدهق ِنِِمْهيَ ْهلَ اهم

ٍلهلهز يِذِب لَْوهأ اًرْذ ع ىرهت هلَهو

.

هأ هنِم .

رهشهب ِنَِّنهأ اًّرِق م هلو قه ي ْن

98

ماقلما اذه فِ هب رذتع ي ام نسحأ اذه

99

.اصوصخ ملَقلأا ةنسلأ هنسامُ ءافيتسا نع ملِكهت يذلا ماملْا اذه نع

الله نَاده نأ لَول يدتهنل انك امو اذلَ نَاده يذلا لله دملْاو .اذه ىلع لدت هملَك فِ عرفلا اذه لبق ةقوسلما عورفلاو

صلاو

.ماشتحلَاو ردقلا ىوذ هباحصأو هلآ ىلعو ماتلاو أدبلما فِ ماركلا ءايبنلأا دِميس ىلع ملَسلاو ةلَ

100 89 :ج .ىلع 90 :رظنا يساويسلا ، ريدقلا حتف ، ٥ / ٣١٥ . 91 ،ميهاربإ نب نيدلا نيز ،مينْ نبا :رظنا نامعنلا ةفينح بِأ بهاذم ىلع رئاظنلاو هابشلأا ،ةيملعلا بتكلا راد ، توري ١٩٩٩ ، ٢ / ١٨٩ . 92 .هجولا :أ 93 ب – .هملَك لحِ نكمأ ماملَا نبا لوق نم اذخآ امهنم لك فِ ةلمعتسم 94 ،يوملْا :رظنا ،دممُ نب دحِأ رئاظنلاو هابشلأا باتك حرش رئاصبلا نويع زمغ تويْب ،ةيملعلا بتكلا راد ، ١٩٨٥ ، ٢ / ١٩٠ . 95 ج – .كلذو 96 .فِ :ب 97 .أطخأ :أ 98 ،يلع نب دحِأ ،يزيرقلما رثالآاو ططلا ركذب رابتعلَاو ظعاولما تويْب ،ةيملعلا بتكلا راد ، ١٤١٨ ، ١ / ٦ . 99 ج – .ماقلما اذه فِ 100 ا تتُ + ج ةنس فِ ينمآ ينملسلما ةفاك نعو املَ الله رفغ دممُ نب ىفطصم ةخسنلا هذه ررح الله نوعب باتكل ١١٧٧ لَولأا ىداجِ رهش فِ ١٧ .م

هناحبس الله هحِر فملؤلما لاق

101

نويع فِ يْقلْا ءلَضفلا نونف فِ يْقفلا اهفِملؤم دي ىلع ةلاسِمرلا هذه ريرتح ىهتنا دق

يوملْا يفنلْا دممُ نب دحِأ فيرشلا ،ءلَبنلا

102

ا فِ

فصنلا ءاعبرلأا ةليل نم لولأا فصنل

103

يداجِ رهش نم نِاثلا

ةيناثلا

104

ينعبسو ةعبرأ فلأ ةنس روهش نم

105

.بآلماو عجرلما هيلإو باوصلل قفولما اللهو

106

يسودرب وعدلما دممُ نب دممُ نِالْا بنذلما يْقفلا دبعلا ةعوملمجا بحاص زيزعلا دلولل ةلاسرلا هذه ةباتك نم غرف

الله رفغ هداز

.ينلماعلا بر لله دملْاو ،فلأو ةئامو سخم ةنس لاوش نم رشع سداسلا ءاعبرلأا موي هفلَسأو هل

107

و رداصلما

عجارلما

» ،ميهاربإ نب نيدلا نيز ،مينْ نبا رئاظنلاو هابشلأا نامعنلا ةفينح بِأ بهذم ىلع تويْب ،ةيملعلا بتكلا راد ، ١٩٩٩ . » ،دممُ نب رهاط ،نِيارفسلْا لا فِ يْصبتلا ينكلالَا قرفلا نع ةيجانلا ةقرفلا زييتُو نيد قيقتح ، ةعبطلا ،بتكلا لَاع ،تولْا فسوي لامك : تويْب ،لَولأا ١٩٨٣ . » ،ييُلْا ،دحِأ نب نحِرلا دبع نيدلا دضع فقاولما ، تويْب ،ليلْا راد ،ةيْمع نحِرلا دبع :قيقتح ١٩٩٧ . » نِيولْا ، ،لياعلما وبأ ،فسوي نب الله دبع نب كللما دبع هقفلا لوصأ فِ ناهبَلا ، ءافولا ،بيدلا دوممُ ميظعلا دبع :قيقتح – ةعبطلا ،ةروصنلما رصم ،ةعبارلا ١٤١٨ . » ،راطعلا نسح )يكبسلل( عماولْا عجِ ىلع راطعلا ةيشاح تويْب ،ةيملعلا بتكلا راد ، ١٩٩٩ . » ،دممُ نب دحِأ ،يوملْا رئاظنلاو هابشلأا باتك حرش رئاصبلا نويع زمغ ا بتكلا راد ، تويْب ،ةيملعل ١٩٨٥ . » ،يمزراولا رمع نب دوممُ مساقلا وبأ ،يرشمخزلا ليوأتلا هوجو فِ ليواقلأا نويعو ليزنتلا قئاقح نع فاشكلا ،ةيملعلا بتكلا ءايحإ راد ، تويْب ٢٠٠٣ . » ،دحاولا دبع نب دممُ نيدلا لامك ،يساويسلا ماملَا نبلَ ريدقلا حتف حرش تويْب ،ركفلا راد ، .خيرتا نودب » ىراصنلأا يَركز ملَسلْا خيش ، لوصلأا بل حرش فِ لوصولا ةياغ ، ،ىبَكلا ةيبرعلا بتكلا راد رصم نودب خيرتا . » ،مساق نب دحِأ ،يدابعلا عماولْا عجِ حرش ىلع تانيبلا تيَلآا تويْب ،ةيناثلا ةعبطلا ،ةيمبعلا بتكلا راد ، ٢٠١٢ . » يورلَا ، ا نيدلا رون نسلْا وبأ ،دممُ )ناطلس( نب يلع ،يراقلا لَلم ضايع يصاقلل افشلا حرش اد ، ،لَولأا ةعبطلا ،ةيملعلا بتكلا ر تويْب ١٤٢١ . » نِارمعلا ، ،يْلا بِأ نب يىيَ رارشلأا ةيردقلا ةلزتعلما ىلع درلا فِ راصتنلَا ،فلسلا ءاوضأ ،فللا زيزعلا دبع نب دوعس :قيقتح ، ضيَرلا ١٩٩٩ . » غلما تِبسلا بِصحيلا ىسوم نب ضايع يضاقلا ،بِر ىفطصلما قوقح فيرعتب افشلا باتك ، ركفلا راد ، ،تويْب ٢٠٠٢ . 101 .هدوجوب عفنلا الله مادأ هفِملؤم لاق :ب 102 .يفنلْا يوملْا يكم دممُ فيرشلا نب دحِأ فيرشلا :ب 103 .فصنلا نم :ب 104 لما بانبِ قيلي لَ :أ شماه فِو .ىداجِ فِ رهش ةباتك الله هحِر فلؤ 105 .ينمآ ملسو هبحصو هلآ ىلعو دممُ نَديس يلع الله ىلصو + ب 106 ب – بآلماو عجرلما هيلإو باوصلل قفولما اللهو ج – .بآلماو عجرلما هيلإو ... الله هحِر فلؤلما لاق 107 ج ،ب – ينلماعلا بر ... ةلاسرلا هذه ةباتك نم غرف .

» ،نيدلا سش يجرزلا يراصنلأا حرف نب ركب بِأ نب دحِأ نب دممُ الله دبع وبأ ،بِطرقلا نآرقلا ماكحلأ عمالْا قيقتح ، : يْسَ ماشه ضيَرلا ،بتكلا لَاع راد ،يراخبلا ٢٠٠٣ . » ،يقشمدلا اضر نب رمع ،ةلاحك لؤلما مجعم ينف ، نًثلما ةبتكم ، بِرعلا ثاتُّلا ءايحإ راد ، تويْب .خيرتا نودب » ،نيدلا يقت ،يديبعلا نِيسلْا سابعلا وبأ ،رداقلا دبع نب يلع نب دحِأ ،يزيرقلما رثالآاو ططلا ركذب رابتعلَاو ظعاولما بتكلا راد ، تويْب ،ةيملعلا ١٤١٨ . » ،دوممُ نب دحِأ نب الله دبع تاكبَلا وبأ ،ىفسنلا رش ةعاملْاو ةنسلا لهأ ةديقع فَ ةدمعلا ح ،ليعاسَإ الله دبع دممُ الله دبع :قيقتح ، ةرهاقلا ،لَولأا ةعبطلا ،ثاتُّلل ةيرهزلأا ةبتكلما ٢٠١١ . Kaynakça

» Bulut, Mehmet, “İsmet”, DİA, İstanbul 2001, XXIII, 134-136.

» Cebertî, Abdurrahman b. Hasan, ʻAcâibü’l-âsâr fi’t-terâcimi ve’l-ahbâr, thk. Abdurrahim Abdurrah-man, Daru’l-Kütübi’l-Mısriyye, Bulak 1998.

» http://kadl.sa/default.aspx (et. 02.12.2016).

» http://www.isam.org.tr/documents/_dosyalar/_pdfler/yazma_eserler_tahkik_esaslari.pdf (et. 15.12.2016)

» İbn ʻÂbidîn, “Refʻu’l-iştibâh ʻan ʻibârati’l-eşbâh”, Mecmûʻatü resâ’ili İbn ʻÂbidîn, Dersaadet 1325. » Kehhâle, Ömer Rıza, Muʻcemü’l-müellifîn, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 1414/1993.

» Özel, Ahmet, Hanefi Fıkıh Alimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları, Türkiye Diyanet Vakfı Yay. Ankara 2014.

» Özen, Şükrü, “Zâhidî”, DİA, İstanbul 2013, XLIV, 81-85.

» Sinanoğlu, Mustafa, “Hamevî, Ahmed b. Muhammed”, DİA, İstanbul 1997, XV, 456-457. » Yavuz, Yusuf Şevki, “İsmetü’l-Enbiyâ”, DİA, İstanbul 2001, XXIII, 141-142.

Ekler: