m
—5
ERMENİ MESELESİ
--- --- -
7 7-
^
F ü r k le r l e en sam im î
yaşayabilen bir millet
Asırlarca bizimle kardeşçe yaşıyan ve öyle muame
le gören Ermeniler sonra niçin isyaıi ettiler?
İptida 1890 senesinde E iz urumda, ondan sonra 1896 tarihine kadar ge - çen seneler zarfında Anadolunun muh telif yerlerinde ve Istanbulda, Huıçak ve Troşak komitalarının iğfalâtma ka - pılan Ermeniler isyan yolunu tutup dev lete karşı silâh çekmişler, kanlı nüma yişler yapmışlar, mukatelelere sebe • biyet vermişlerdi.
Berlin muahedesinin 61 inci mad • desine göre 1878 senesindenberi Ana- doluda ıslahat yapmaklığımızı istiyen İngiltere ile ona imtisal eden diğer bü yük devletler bu ıslahatın hesabımıza
uymıyanlarmı icra etmediğimizi ve
tenkilâtta ifrata giderek haksız yere
çok kan döktüğümüzü iddia ile bizi
mes’ ul tutup çok Ermeni bulunan o va- kitki altı büyük vilâyetimizin bir nevi
muhtariyetle idaresi için yaptıkları
programı ve lâyihayı kabul ettirmek ü- zere Babıaliyi sıkıştırmışlar ve niha - yet bizi kontrol altına almağı ve me - ramlarım yürütmek için memleketimi zin bazı taraflarını işgal eylemeği ve hatta Yıldızı top ateşile tehdit eyle - meği bile tasavvur eylemişlerdi.
İşte devletlerin bu sebeplerle yap - tıklan teklif ve tazyiklere ve bize karşı aldıkan vaziyetlere ve sefirlerin A b - dülhamide, Abdülhamidin de elçilere sureti hususiyedeki müracaatlerine ve
tebligatlarına ait hatıralanmı notla -
om dan nakletmeden evvel Ermenile- rin ne zaman ve nasıl Türkiye ve Türk unsurile samimî bir ünsiyet peyda et - mişken bir kaç asır geçince bu ünsiye-
tin nifaka tahavvül ettiğini muhta
-saran anlatacağım. * * *
Milâttan iki bin sene evvel gûya
Hayig namında bir sergerdenin tesis ettiği tevatüren rivayet olunan bir Er meni devletini bilâhare tranlılar, Bi • zamlılar ve yılardan da Emeviler ve nihayet Selçukiler ve Mısır sultanları parça parça zaptetmislerdi. Gerçi Er - menOerin birazı Kars havalisine ve son ra da Adana taraflarına can atıp birer küçük devlet teşkil ettiler; ama her iki tarafta da müstakillen yaşıyamadılar. •
Hemcivarlanna mahkûm oldular. Bu
mahkûmiyetler esnasında Ermeniler
keyfî ve zalimane muamelelere düçar olup ancak Bizans imparatorluğuna,
Selçukilere. Mısır kölemenlerine ait
yerlerle O nsnlı Türklerinin hükmü al tına geçtikten sonra can ve malların - dan emin olabildiler, refah yüzü gördü ler, selâmeti buldular.
* s #
Ermenileri iptida lütuf ve şefkatle koruyan Fatih Sultan Mehmet oldu. İs- tanbulu aldıktan sonra nice zamanlar-
danberi dağılan Ermenileri toplattı.
Cemaat haline koydu. Bir haylisini ts-
tanbula getirtip yerleştirdi. İçlerinde
epeyce hüner ve san’ at ehli vardı. Bursa piskoposu Hovakimi Ermeni patriği yaptı. Rumlara bahşettiği im - tiyazı ve müsaadeleri Enr.enilere de ih san etti. Samatyada onlara müstakillen bir de kilise verdi.
Asırlardanberi mahrum oldukları ra hat ve saadete kavuşan Ermeniler fıt- reten çalışkan, muti, kanaatkâr ve iş güzar bir kavim olduklarından ziraat ve
ticaret ve sanavi işlerine girerek mal ve servet sahibi olmanın yolunu
tuttu-Menfaat birliğile heraber ırkan ve
aslen Asyalı ve şarklı bulunmaları ve türkçenin yabancısı olmamaları dolayı- sile kolayca Türk unsurile anlaşıp ve kaynaşıp hoş ve tatlı geçinmeğe baş - ladılar. Türklerin it’ madını ve muhab betini kazandılar. Türklerin tarzı mai şetlerini, kıyafetlerini ve âdetlerinden birçoğunu kabul ve taklit ettiler. Z a man geçtikçe her iki unsur arasında mü- tezayiden imtizaç ve itilâf husule gel di. Bu gidişe devam sayesinde Erme - niler Türkiyenin en has ve sadık tebaa sı hükmüne geçtiler. Ermenilerin sa - dakatlerine mukabil padişahlar da Er
meni patriklerin'n ruhanî imtiyaz ve
salâhiyetlerini tevsi ettiler, nüfuz " e itibarlarım artırdılar. Meselâ on yedinci asrın sonlarında Fransa katolik misyo nerlerinin telkinatma kapılarak kato - lik mezhebine giren Ermenileri «mü - kellefiyeti mezhebiyelerini ifada kusur edip katolikliğe salik oldukları» ndan ithamla mücazaten küreğe koydurmak üzere Ermeni patriğine fermanla salâ hiyet verdiler.
Patrik Efrim Fransa elçisi M. d ö Fe- rioîun musırrane teşebbüsatına rağmen
Fransa tebaasından olan ve Ermeni
Türk devletine hizmet etmiş Ermeni
simalardan Darphane sarrafı
Kazazyan
cemaati arasında propaganda yapan
katolik papazlarının hudut haricine çı
karılmalarına ve bunlan gizliyenler
bulunursa haklarında idam cezasının
icrasına dair bir ferman bile istihsal et ti.
Patrik Efrirryn halefi A vedik Cezvit
mekteplerini kapattı. Anadoluya so
kulan Cezvit papazlarını toplatıp A ce- mistana sürdürdü ( 1 7 0 2 ).
Patrik Avedikten sonraki Ohancs ise seleflerinden daha şiddetli davran dı. Ermeni katoliklerini kâffeten top latıp hapsettirdikten başka Fransa se - faretinin himayesindeki katolik papaz
ları tarafından Galatada tesis edilip
patrikhane aleyhinde neşriyatta bu -
liman matbaayı kapattı. Ermeni İken
katolikliği kabul ve Ermenilerden bir haylisini katolik mezhebine sevkeden rahip Komidası (diğer isim D om Koz* mas) Fransanın pek mültezimi ve mal»
misi iken tutturup diğer iki papazla
beraber idam ett?rdi. (Teşrinievvel
1 7 0 7 ) [ 1 ]
Reisülküttap (Hariciye Nazın de -
m ek) Ömer Vahit Efendinin katolik
misyonerlerinin Ermenileri «ıdlâl» et mekte olduklanna dair sadrazama tak dim eylediği takrirde «Ermeni milleti efradı âli Osmanın ziri cenahına dahil olalıberi ırz ve edeplerde asude hal içinde yaşamaktadırlar. Bu cemaat hal kının tariki itizale sapanlanmn gayri •
si sadıkı devlettirler. Hepsi padışa -
hımızın duacısıdırlar» demesinden er
kânı devletçe Ermenilere ne nazarla
bakıldığı ve haklanndaki teveccüh ve itimadın ne derecelere vardığı malûm olur.
Neslen Ermeni olup ta çocukken ye
niçeri acemi oğlanlan kışlalarına ve
Enderona alınarak talim ve terbiye gör dükten sonra tedricen mülkî ve askerî büyük mansıplara ve hatta sadaret ma kamına geçen bir hayli şahsiyetler ol duğu gibi ticarete, sarraflığa, sanavie, mimarlığa sülükle servet peyda eden lerden başka açıkgözlü ve işgüzar Er
menilerden bir takımı da îstsnbulda
vükelâya ve ricale sarraflıkla intisap e- derek âşann ve bazı rüsumun cibayet ve idaresine ait işleri görürler ve ica - bında hâzineye para da ikraz ederler di.
Daha sonraları, on dokuzuncu asrın iptidalarında, darpane sarraflığı, ba - rutçubaşılık, demircibaşdık, sermimar* lık gibi mühim hizmetlerle beraber çu ha ve mensucat fabrikaları, tabakana tesisi, maden imalâtı, vapur şirketleri nin teşkil ve idareleri Ermeni mııtebe-
ranına ve zenginlerine havale olun •
muştu.
Darphane sarrafı meşhur Kazaz A r- tin ki İkinci Sultan Mahmudun emini ve musahibi hası idi, padişaha ve dev
let ve memleketine değerli hizmetler
etmiş ve ezcümle Edime musalâhasm- dan sonra Rusyaya vermeği taahhüt et
tiğimiz tazminatı pek dar ve sıkıntılı
zamanımızda vadesinden evvel ver - menin çaresini bulup Rumelinin mü - him parçaları düşmanın işgali altından kurtarılmıştı.
— Devam edecek —
SALİH MÜNİR
[ l ] Fransa elçisi M. dö Fenolün
Papa On birinci Greguvara tahribatı
$ teşrinisani 1707.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
