1Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi,
Eğitim Koordinatörlüğü, Çanakkale
2İstanbul İl Sağlık Müdürlüğü Eğitim Birimi, İstanbul
İletişim (Correspondence): Dr. Handan ALAN. e-posta (e-mail): handanalan@yahoo.com Psikiyatri Hemşireliği Dergisi 2016;7(3):152–156
Journal of Psychiatric Nursing 2016;7(3):152–156
Doi: 10.5505/phd.2016.55265
Geliş tarihi (Submitted): 09.11.2015 Kabul tarihi (Accepted): 04.08.2016
impact on work groups and organizations. Despite the belief that business is serious, humor can lighten the mood within organizational environments and make work life more enjoyable. Humor has been described as an im-portant component of organizational culture by creating a positive envi-ronment in which knowledge and ideas are shared freely and interpersonal relationships can flourish. Despite this, managers often fail to take humor seriously or realize its numerous benefits. Indeed, the proper use of organi-zational humor can provide valuable benefits to organizations—and even more valuable tools to management for motivating staff, communicating effectively, and mitigating discord. Humor is more than just funny concepts; it represents a multifunctional management tool that can be used to achieve many objectives. Managers can select the appropriate humor style suitable for the desired organizational outcome, adjust for individual differences, and achieve positive organizational outcomes. This article describes how nurse managers can use humor to reduce stress and enhance leadership, group cohesiveness, communication, creativity, and organizational culture.
Keywords: Nurse; humour; manager.
kuruluşlar üzerinde önemli etkisi vardır. Çalışma ortamının ciddi olduğu inancına rağmen, mizah örgütsel ortamlarda stresi hafifletmek ve iş yaşa-mını daha zevkli hale getirmek için kullanılabilir. Mizah bilgi ve fikirlerin serbestçe paylaşılabildiği ve kişilerarası ilişkilerin yeşerebileceği olumlu bir ortam yaratarak örgüt kültürünün önemli bir bileşeni olarak tarif edil-miştir. Buna rağmen, genellikle yöneticiler, mizahı ciddiye almak ya da onun faydalarını fark etmekte başarısızdırlar. Nitekim örgütsel mizahın doğru kullanımı personeli motive etme, etkin iletişim, uyumsuzlukları azaltma gibi örgütlere değerli faydalar sağlayabilir. Mizah sadece komik kavramlardan daha fazlasıdır; hedeflere ulaşmak için kullanılabilecek bir-çok yönetim aracını ifade eder. Yöneticiler, istenen örgütsel sonuç için, bireysel farklılıklara uyumlu ve olumlu örgütsel sonuçlar elde edebilece-ği uygun ideal mizah stili seçebilirler. Bu makalede yönetici hemşirelerin stresi azaltarak liderliği, grup bütünlüğünü, iletişimi, yaratıcılık ve örgüt kültürünü geliştirebilmek için mizahı kullanmalarının önemini açıklamak amaçlanmıştır.
Anahtar sözcükler: Hemşire; mizah; yönetici. Giriş
Günlük yaşantımızda çevreden duyduğumuz komik bir söz, fıkra, olay, resim ya da karikatürden dolayı yüzümüzde beliren bir gülümseme ile kişisel sıkıntı ya da gerginliğimizin azaldığını hissederiz. Mizah uygun zaman ve ortamda kulla-nıldığında sihirli bir değnek gibi kişiye ya da ortama doku-narak gerginliği azaltır. Başka bir ifadeyle mizah, stres ya da duygusal gerilim yaşatan durumlarda ortamdaki duygu yükü-nü azaltan bir araç olarak işlev görebilmektedir.[1]
Mizah ve gülmenin literatürde değinilen fizyolojik, sosyal ve psikolojik pek çok yararı bulunmaktadır. Fizyolojik olarak; gülme sırasında kasların kasılıp gevşemesi yoluyla kas ger-ginliği azalırken, dolaşım hızlanır, kalp hızı ve kan basıncı artar, solunum hızı ile derinliği artar ve immünoglobülin A
düzeyi yükselerek bağışıklık sistemini güçlendirir ve ağrıya dayanıklılık artar.[2–4] Sosyal olarak; bireyler arasında köprü görevi görerek yeni ilişkilerin kurulmasına ya da arkadaşlık-ların güçlenmesine yardımcı olur, çatışmaarkadaşlık-ların çözümlenme-sine yardım eder, yaratıcılık ve üretkenliği artırarak doyum sağlar.[4–6] Psikolojik olarak da stres, gerginlik ve anksiyeteyi ve bunların olumsuz etkilerini azaltması yoluyla olumlu duy-gular yaşatarak sağlıklı bir benlik kavramının gelişimine yar-dım eder.[3,7,8]
Genelde sosyal hayatımıza neşe katmak, eğitimde öğren-meyi kolaylaştırmak konusunda mizahın önemi iyi bilinip algılanırken ve kullanılırken yönetimde mizahın kullanılışı aynı ölçüde kabul görmemektedir. Günümüzde iş ortamın-daki rekabet ve bireysel farklılıklar yöneticilerin karşısına pek çok güçlük ve aşılması gereken engel çıkarmaktadır. Yöneti-ci deyince akla ilk gelen; otorite ve kurallarla yönetimin in-sanlar üzerinde korku uyandırarak, ceza tehdidiyle var ettiği geleneksel anlayıştır. Onun için yöneticinin mizah duygusu içinde bulunmasının otoritenin doğasıyla tezat oluşturduğu düşünülmektedir. Yöneticide mizah bir zaaf olarak algılan-makta; bu nedenle yönetimde mizahın kullanılması otorite-nin zayıflayacağı ve yöneticiotorite-nin ağırbaşlılığının azalacağı en-dişesine sebep olmaktadır. Oysaki insanların huzur ve güvene daha çok ihtiyaç duyduğu, daha insancıl yönetim taleplerinin
arttığı günümüzde, mizah gerginlikleri yumuşatan ve otori-teye insani bir kimlik kazandıran önemli bir etmen görevi üstlenebilir.
Mizahın Kuramsal Çerçevesi
Arapça “müzah” sözcüğünden gelen ve yerini zamanla gülmece terimine bırakmaya başlayan mizah için Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat’ta şaka, lâtife, eğlence karşılıkla-rı kullanılmıştır.[9] Türkçe Sözlük’te mizahın karşılığı olarak gülmece sözcüğü kullanılmış, mizah “eğlendirme, güldürme ve bir kimsenin davranışına incitmeden takılma amacını gü-den ince alay; gerçeğin güldürücü yanlarını ortaya koyan ede-biyat türü,” ironi” olarak tanımlanmıştır.[10]
Gülme ve mizahı açıklamaya çalışan kişiler, öncelikle “insan neden güler?” sorusuna yanıt aramaya çalışmışlardır; onların bu soruya verdikleri yanıtlar ise ilk mizah ve
gül-me kuramlarını oluşturmuştur.[6,11] Ancak literatürde mizah
duygusunun (sense of humor) herkesçe kabul edilebilen bir
tanımının yapılmasının güç olduğu belirtilmektedir.[12–15]
Martin’e (2004) göre bu durumun temel sebebi, mizahın; bi-lişsel, duyuşsal, davranışsal, fiziksel ve sosyal açıdan oldukça karmaşık bir olgu olmasıyla ilişkilidir.[13]
Mizah, sürekli ciddi olma yerine olaylar ve durumların eğlenceli yönünü görebilme becerisi olup,[16] düşünce ve kül-türel değerleri şaka ve takılmalarla anlatan espri ya da gül-mecelerdir.[4] Mizah, olaylar ve durumların eğlenceli yönünü görebilme becerisidir. Bir başka deyişle mizah duygusu, bir kimsenin gülünç olan bir şeyi görebilme, algılayabilme ya da anlatma yeteneğidir.[6,13] Platona göre mizah, “şaka kılıfı al-tında gerçeği söylemedir.[6,11]
Günlük yaşamda mizah kullanımında bireysel farklılık-ları da ifade eden uyumlu ya da uyumsuz ve bireyin kendi içinde ya da kişiler arası oluşuna göre belirlenen 4 farklı tarzı vardır.[13]
Katılımcı Mizah
Katılımcı mizah anlayışı başkalarını eğlendirmek, gev-şetmek için mizah (şaka yapma, fıkra anlatma, komik şeyler söyleme, zeki latifeler gibi) kullanma kabiliyetini içeren bir
mizah türüdür.[17] Temel olarak düşmanlık içermez ve
kişi-ler arası ilişkikişi-leri geliştirmek için mizahı tokişi-lerans aracı olarak kullanan bir tarzdır. Katılımcı mizah, neşelilik, öz saygı, sa-mimiyet, tatmin edici ilişki ve pozitif duyguların baskınlığı olduğu ruh halleriyle olumlu yönde ilişkilidir.[18]
Kendini Geliştirici Mizah
Hayatı nükteli bir bakış açısıyla gören, stres ve sıkıntı anında bile komik bir perspektifle bakabilmeyi içeren, kişinin zihninde oluşan boyuttur.[17] Bu mizah tarzını kullanan kişi-ler, hayatın zorluklarına, stres ve uyuşmazlıklara karşı bir başa çıkma aracı olarak kullanma eğilimindedirler.
Saldırgan Mizah
Saldırgan mizah anlayışı, kişiler arası uygun olmayan, iğneleyici alay, sataşma, dalga geçme, düşmanlık, küçük
dü-şürmeyi içermektedir.[17] Saldırgan mizah, başkalarının
ka-rakterine ve tavırlarına odaklanmaktadır.[19] Bu mizah tarzı-na sahip olan kişilerin mizahı kullanmadaki amacı; istihza (alay), sataşma, karşısındakini küçük düşürme, cinsel ya da ırkçı içerikli bir tarzla insanları eleştirmek ya da onları baskı altında tutmaktır.[18]
Kendini Yıkıcı Mizah
Bu mizah türü kendine yöneltilmiş, diğerlerine yakın ola-bilmek ve kendini başkalarına kabul ettirmek için kendini aşağılama pahasına komik şeyler anlatma ve yapma, kendini başkalarının maskarası yapma, kendisiyle alay edildiğinde ya da aşağılandığında diğerleriyle gülmeyi kapsayan bir mizah türüdür.[17]
Mizah üzerinde yapılan çağdaş psikolojik araştırmalar, mizah duygusunun psikolojik sağlık ve iyilik durumunu geliştiren olumlu ve istenir bir kişilik özelliği olduğunu be-lirtmektedir.[20,21] Bu özellik bireylerin zor ya da korkutucu durumlarda olumsuz duyguların etkisinde kalmamak için bir savunma yöntemi olarak ortaya çıkar. Herzog ve Strevey (2008) yüksek bir mizah duygusuna sahip olan bireylerin; iyimserlik, kendini kabul, özgüven ve özerklik gibi olumlu bir takım özelliklerinin daha yüksek olduklarını ifade et-mektedir.[21]
Mizahı kullanırken zamanlama, algılama ve içerik gibi kriterleri dikkate almak gerekir. Aksi durumda mizah tam tersi bir etki yaratarak bireyde öfke ve kızgınlık yaratabilir. Mizahın uygun zamanda kullanılması önemlidir. Mizahı ya-pan kişi buna dikkat etmezse ortam daha gergin bir hale ge-lip iletişim olumsuz yönde etkilenebilir. Mizahı kullanırken bireyin bunu nasıl algılayacağı tahmin edilmelidir. Mizahın içeriği de önemlidir. Özellikle alaycı, bireyi aşağılayan, cinsel-lik ve etnik kökenle ilgili şakalardan kaçınılmalıdır.[4]
Yöneticiler ve Mizah
Günümüz de iş ortamındaki rekabet ve bireysel farklılık-lar yöneticilerin karşısına pek çok güçlük ve aşılması gereken engel çıkarmaktadır. Bu nedenle etkin yönetici liderlere şim-di ve gelecekte ihtiyaç vardır. Etkin liderlerin özellikleri viz-yon oluşturup gruba açıklamak, riske hazır olmak, sorunlarla ve çatışmalarla başa çıkabilmek, kararlarında değişime açık olmak, kararlı olmak, başarılı iletişim kurabilmek, soğukkanlı olmak, kendi duygu ve davranışlarının farkında olmak, baş-kalarının gereksinim ve hedefleriyle ilgilenmek, gerilim anın-da mizah yeteneklerini ortaya koyabilmek olarak tanımlan-maktadır.[22]
Melendez (2002) liderliğin özelliklerini; vizyon sahibi olan, çeşitlilikten yararlanan, tutkulu, nezaketli, dürüst ve
zah anlayışı yüksek bireyler olmaları gerekmektedir. Yönetici-nin yönetimde mizah yeteneğini kullanması hizmette verimi ve etkinliği artıran bir husustur.
Mizah insanın kendine olan güvenini artırır. Yönetici öz-güven duygusu içinde olmadıkça sürekli kendi hatalarını giz-lerken, diğer yandan başkalarının hatalarını ortaya çıkarmaya da eğilimli olur. Bu durum yöneticiye karşı güveni azaltan ve iş verimini düşüren bir husustur. Mizah duygusu hatalardaki gerginliği gülünçlüğe dönüştürerek sorunun çözümü konu-sunda daha rahat geçiş yapmaya elverişli ortam sağlayabilir. Böylece mizah çalışma ortamında, sorunları belirlemek için de kullanılabilir. Çalışma ortamlarında komik olaylar kulla-nılarak kurumun sorunları aydınlatılabilir. Bu tip bir mizah, mevcut durumları doğrudan incelemek ve çatışmalarla yüz-leşmek için kullanılabilir.[4]
Çalışanların özellikle çalışma ortamında yaşadıkları tü-kenmişlikle mücadelede yöneticiye birçok faydası olan mizah, bireylerin maruz kaldığı stres deneyimlerini daha farklı algı-lamalarını ve durumu daha olumlu değerlendirmelerini sağ-layabilir. Bu sayede duygu yükünü ve bunun birey üzerindeki zararlarını engeller ve birey için rahatlatıcı bir etkide bulunur.
[6,12] Mizah yaşamın zorlu deneyimleriyle baş etmede farklı
bakış açısı sağlayan etkili ve sağlıklı yöntemlerden biridir.[4] Eğitimde sevimsiz bir konuyu mizahla sevimli hale ge-tirip öğretmek mümkündür. Yönetimde de sevimsiz bir işin üstüne mizah serperek eğlenceli hale getirmek mümkündür. Bu tamamen yöneticinin mizah yeteneğine bağlı bir durum-dur. Kişilere işlerini sevdirerek yaptırmada mizahın
azımsan-mayacak bir rolü vardır.[1] Ayrıca hizmetiçi eğitimlerde de
konuyla ilgili karikatür, hikaye, fıkra gibi mizahi etkinlikler kullanmak dinleyicilerin dikkatini toplamada etkili bir yön-temdir. Çünkü günlük yaşamda uzun süre işe odaklanmak, bireyde konsantrasyon kaybı ve sıkıntıya neden olur ve bu da bireyin öğrenmesini ve üretkenliğini olumsuz yönde etkiler. Mizah, dikkati toplayarak öğrenme sürecini ve hatırlamayı kolaylaştırır. Mizahın kullanıldığı bir ortamda bireyin öğren-me yeteneğinin arttığı, daha hızlı öğrendiği ve daha çabuk hatırladığı belirtilmektedir.[4,25,26]
Mizah duygusu iletişimi kolaylaştıran bir unsurdur. Gü-len, espri yapabilen biri iletişime açıktır. Yöneticinin iletişime
gusundan yoksun yönetici öfkeye yatkındır. Sinirsel enerji-sini bağırarak, azarlayarak, öfke kusarak giderir. Bu durum yönetilenlerde korkuya yol açar. Mizahtan uzak yönetici kor-kutmaya ve cezalandırmaya daha yatkın olur. Tıkandığı yerde bir nükteyle sorunu bertaraf edeceğine öfkesine kapılarak ha-karet eder. Moran’a (1996) göre, günümüzde mizahı açıkla-yan çok sayıda teoride, mizahın temel olarak iki karakteristik özelliğine vurgu yapılmaktadır. Birincisi, mizah baskıyı, ger-ginliği azaltıcı bir etki sağlar. İkincisi, mizah bir durum ya da olay hakkında tekrar yorum yapmamızı sağlar.[6,13]
Yöneticiliği çok katı kuralları olan, sert otorite gerektiren ve zor bir iş olarak görmek ve olaylara çok ciddi bir bakış açısıyla bakmak yöneticileri yoğun stres içeren bir iş yaşamına yöneltir. Yaşamın tümünden zevk almak, kendine gülebilmek, iyi gelişmiş ve yaşama uyarlanmış bir mizah duygusuna sahip olmak kişinin benlik saygısını yükselterek yaşam stresleri ile baş edebilmeyi kolaylaştırıcı savunma mekanizmalarını hare-kete geçirir.[1,2,4,5,27] Böylece mizah, stres yaratan duyguların daha istendik, hoş duygularla yer değiştirmesini sağlar.[4] Mi-zah duygusu yöneticiyi güçlü yapar. MiMi-zah, ciddiyetle güler yüzün ittifakını sağlayarak güler yüzlü ve güçlü bir yönetim oluşturur.
Hemşirelik Hizmetleri Yönetiminde Mizah
Sağlık gibi hayati önem taşıyan alanlarda faaliyet gösteren kurumlarda çalışanların büyük bir bölümünü oluşturan hem-şirelik hizmetlerinin yöneticileri için mizah becerilerini bil-meleri ve kullanabilbil-meleri önemlidir. Yoğun iş temposu, var-diyalı çalışma, düşük ücret, iş ortamlarının fiziki yetersizliği, mobbing, şiddet gibi pek olumsuz çalışma koşullarına maruz kalan hemşirelerin motivasyonunu yükseltebilmek, örgüt ik-limini geliştirebilmek, iletişimi artırabilmek, ekip ruhu oluş-turabilmek gibi olumlu sonuçları destekleyen mizah yönetici hemşireler için şifa vericidir.
Günümüzde iş ortamında rekabet ve bireysel farklılıklar çalışanlar arasındaki çatışmaları artırmaktadır. Birçok kişi kurumsal çatışmayı önlemede ve azaltmada mizahın kulla-nımının yararlı olduğunu belirtmektedir.[28] Sağlık kurumları da gül bahçesi değildir, günün her anı bir şeyler ters gide-bilir. Bu yüzden yönetici hemşrelerin çabaları hep işin ters gitmemesi için hazırlıklı olmak yönündedir. İmkanlarını göz
önüne alıp tedbirli olmaya çalışmak bile bir stres kaynağıdır aslında. Böyle bir ortamda yöneticinin bir nükte ile ortamı gevşetebilmesi, mizahı kullanabilmesi bir anlamda strese karşı bir ilaç niteliğindedir. Yönetici hemşireler çalışanları ile mizahı paylaştığında ait olma; çalışanların yönetime kar-şı olan isteklerini ya da eleştilerini dile getirirken bir güce sahip olma; düşüncelerini karşısındakini kırmadan aktarma, özgürce konuşabilme gibi gereksinimlerini kısmende olsa karşılayabilirler.[4]
Thornton ve White (1999) tarafından yapılan çalışma-da, hemşireler mizahın sağlık ekibi oluşturmanın ve birlik-te çalışmanın önemli bir parçası olduğunu vurgulamışlardır. Mizah enerjiyi artırarak hemşirelerdeki üretkenliği artırırken tükenmişliği ve hayal kırıklığını önleyerek panik ve gerginliği azaltır.[29] Çünkü mizah bireylere kendi deneyimlerini rahat bir atmosfer içinde sunma olanağı verir. Buda yönetici ve ça-lışanlar arasında uygun bir örgütsel iklim içerisinde etkileşim olmasını sağlar.
Mizah kullanan yönetici hemşireler olaylara bakış açısı-nı değiştirebilmekte ve stres yaratan durumun ya da olayın olumsuz anlamlandırılmasını ve yorumlanmasını önleyebil-mektedir. Yapılan bir çalışmada; mizah duygusu yüksek olan kişilerin düşük olanlara göre olumlu değerlendirme ve prob-lem çözme, başa çıkma stratejilerini daha çok kullandıkları bulunmuştur.[30]
Hemşirelerin çalışma alanları, hastalık ve ölüm gibi ya-şam olaylarını içermekte, bireylerin sağlığını doğrudan il-gilendiren sonuçları bulunmakta, hata yapma şansı tanıma-makta, çoğunlukla hızlı ve doğru karar verebilmeyi, etkili iletişim becerileri kullanabilmeyi, konu alanında iyi düzeyde bilgi ve deneyimi gerektirmektedir. Bu nedenle hemşireler iş yaşamında genellikle yüksek düzeyde stres yaşayabilmekte-dir. Stresle başedemedikleri takdirde hemşireler tükenmişlik, psikosomatik hastalıklar, depresyon sorunlarını sıklıkla yaşa-maktadırlar. Buda bakıma olumsuz yansımakta, memnuni-yeti olumsuz etkilemekte, personel devir hızını artırmakta, ekonomik kayıplara yol açmaktadır. Bu durumda yönetici hemşireler stresle başetmede en iyi yöntemlerden biri olan mizahi yaklaşımın geliştirilmesini desteklemelidir. Bu konu-da yapılan çalışmalarkonu-da hemşireler mizahın iş stresi ile ba-şetmede ve iş iklimini olumlu yönde etkilemede çok etkili olduğunu vurgulamışlardır.[16,31]
Sonuç olarak; mizah insanların bireysel eğiliminde olabi-len bir yetenek ancak geliştirilebiolabi-len de bir beceridir. Yönetici pozisyonunda çalışanlar iş yaşamları boyunca stresli olaylar-la karşıolaylar-laşabilmektedir. Yönetici hemşireler ise insan sağlığı ve hatta yaşamıyla ilgilenen bir gruba liderlik yaptıkları için stres düzeyleri daha yüksektir. Bu süreçte olaylarla etkin baş edebilirlerse iş yaşam kaliteleri hem kendileri hem çalışanla-rı için daha yüksek olabilmektedir. Mizah yeteneği gelişmiş
yönetici hemşireler, sorunlara çözüm bulmada hayata fark-lı pencerelerden bakabildiği, olayları neşeli sorgulayabildi-ği için personeli motive etmede daha yeteneklidir. Yönetici hemşirelerin hem kendilerinin kullanmaları hem de birlikte çalıştıkları gruba öğretmeleri için mizahi yaklaşımı bilmeleri gerekmektedir. Bunun mesleki eğitim sürecinde kazanılabile-ceği ve liderlik, yönetim gibi kurslar ve hizmetiçi eğitimlerle geliştirilebileceği düşünülmektedir.
Kaynaklar
1. Öz F. An Important Way for Coping: Usage of Humor. Anadolu Hemşirelik Ve Sağlık Bilimleri Dergisi 2010;13:83–8.
2. Sultanoff S. Levity defies gravity: using humor in crisis situations. AATH 2001 17 Nisan 2015. http://www.aath.org/art_ sultanoff02.html. 3. Martin RA, Lefcourt HM. Sense of humor and physical health: theoretical
issues recent findings, and future directions. Humor 2004;17:1–20. 4. Aydın A. Nurse and Humor. C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2005;9:1–
5.
5. Miller J. Humour - an empowerment tool for the 1990s. Empowerment in Organisations 1996;4:16–21.
6. Sevil G. Cerrahi kliniklerde çalışan hemşirelerin mizah tarzları ile tükenmişlik düzeyleri arasındaki ilişkinin saptanması. [Yayınlanmamış yükseklisans tezi] Ankara: Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü; 2013.
7. Moran CC, Massam MM. Differential influences of coping humor and hu-mor bias on mood. Behav Med 1999;25:36–42.
8. Martin RA. The psychology of humor: an ıntegrative approach. Elsevier, London; 2006.
9. Develioğlu F. Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lügat. Ankara: Aydın Kita-bevi; 1993.
10. TDK. Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 2014.
11. Aslan, H. Ortaöğretim kurumlarında görev yapan öğretmenlerin öğrenilmiş güçlülük düzeyleri ve cinsiyetlerine göre mizah tarzlarının in-celenmesi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Adana: Çukurova Üniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2006.
12. Kruger A. The nature of humor in human nature: Cross-cultural common-alities. Counseling Psychology Quarterly 1996;9:235–41.
13. Astedt-Kurki P, Isola A. Humour between nurse and patient, and among staff: analysis of nurses’ diaries. J Adv Nurs 2001;35:452–8.
14. Martin RA. The Pschology of Humor An Integrative Approach. USA: Else-vier Academic Press: 2007.
15. Yerlikaya N. Lise öğrencilerinin mizah tarzları ile stresle başa çıkma tarzları arasındaki ilişkinin incelenmesi. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi], Ad-ana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
16. İlhan T. Öznel iyi oluşa dayalı mizah tarzları modeli. [Yayımlanmamış yük-sek lisans tezi]. Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2005. 17. Hampes VP. The relation between humor styles and empathy, Europe’s
Journal Of Psychology 2006;6:34–45.
18. Martin RA, Puhlik-Doris P, Larsen G, Gray J. et al. Individual differences in uses of humor and their relation to psychological well-being: develop-ment of the humor styles questionnaire. Journal of Research in Personal-ity 2003;37:48–75.
19. Saraglou V, Ancıaux L. Liking sick humor: coping styles and religion as pre-dictors, Humor 2004;17:257–77.
20. Houston DM, McKee KJ, Carroll L, Marsh H. Using humour to promote psychological wellbeing in residential homes for older people. Aging & Mental Health 1998;2:328–32.
21. Herzog TR, Strevey SJ. Contact with nature, sense of humor, and psycho-logical well-being. Environment and Behavior 2008;40:747–76.
22. Blair l. Liderlik. Çeviren: A. Kardam. No:93 İstanbul Optimist Yayınları, 2007.
