/7bv^
i öby
Türk Büyükleri: 25
H A M M Â M İ Z Â D E
İSMÂİL DEDE EFENDİ
Tâhir KARAUĞUZ
Türk Musikisi, Türklük için öğünülecek bir üs tünlüktedir. Yüzyıllar boyu büyük besteciler yetiştir miştir. Hamami Zâde îsmâil Dede Efendi, bunlardan biri ve Zaharya, Itrî Mustafa Efendi, Ebûbekir Ağa gibi herbiri Musikimizin ayrı bir devrini temsil eden büyük üstadların sonuncusudur.
III. Selim, II Mahmud ve Abdülmecid zamaıı- jlannı musiki saltanatiyle yaşatan bu erişilmez «de hâ», ITRİ başta, kendinden öncekilerin denemelerinin sonucu olarak: «Metn»i «Makam»la okumaktan, bes teyi, şi’rin «mahfaza»sı olmaktan çıkarıp SES’e öz gürlük getirmiştir.
İsmail Dede’de, dinî olsun, lirik olsun; Musikî bir bütün’dür, birbirinden ayrılmaz.
îsmâil Dede Efendi, büyük bir bestekârdır. Ney üfler, nazım’dan anlar ve biraz da şiir yazar. Bestele rinin bâzısının güftesi kendinindir. /
Dede Efendi, Musikimizin her dalında olgun eserler bıraktı. Tekye Musikisinin «Ayin, İlâhî, Du rak» gibi şekillerinden başka «Kâr, Murabba! Nakıs» denilen nevî’lerde, şarkılarda cn yüksek «kudret»i göstermiştir. Musikî üslîıb’u, çok kibardır. Usullerde eski kurallara uymakla birlikte, nağmeleri bakımın dan yeni ve ileri eserler yaratmış olan Dede Efendinin bestelerini fasılların en seçme parçalan olarak, bugün de zevkle, hayranlıkla dinliyoruz. Etkisi zamânından bu günedek süren Îsmâil Dede Efendi, Doğu Mû sikisinin en büyük üstadlarındandır.
Derler ki: Straus’un Vals nağmeleri bütün Batı’- yı sardığı sırada. Dede Efendi’ye bu nağmeleri överek ıslıkla da belirtirler. Dede, bir gece:
YİNE BİR GÜLN1HÂL ALDI GÖNLÜMÜ
şarkısını besteler. Vals nağmelerini andıran bu şarkı, hâiâ günümüzün en sevilen «Semaî»lerindendir.
KISACA HAYÂTI:
Dede Efendi, 9 Ocak 1770 de, İstanbul’da, Şeh- zâdebaşı’nda doğdu. Babası: Kesriydi (Rumeli’dedir) Süleyman Ağa’dır. Süleyman Ağa, Cezzar Ahmed Pa~ şa’nın Mühürdarlızında bulunmuştur. Emekli olduk tan sonra, İstanbul’a gelip Şehzadcbaşında bir ev edinerek yerleşen Süleyman Âğa, önce, Şehzadebaşı’ uda Acemoğlu Hamamını ve sonra Altumer’de Çavuş Hamamını işlettiği için Îsmâil Dedc’ye Hammâmîzâ- de denilmiştir.
Küçük îsmâil 8 yaşlarındayken, Hekimoğlu Ali Paşa Câmi’ine bitişik Çamaşırcı adlı ilk Mekteb’e gir miştir. Güzel sesiyle okul’da lâhibi Başı olan îsmâil, o semte oturan Uncu zâde Mehmed Emin Efendi’nin
22
-ilgisini çekmiş ve ona Mûsikî dersleri vermiştir. İs mail, Pazartesi ve Perşembe günleri Yenikapı Mevle- vîhânesine giderek Şeyh Ali Nukî Dede’den de ders almağa başlamıştır. Mevlevi Tekyesi’ne devâm eder ken, içinde «Tarikat»e heves uyanmış, hattâ bir kaç ay önce aldığı Baş Muhâsebe kalemindeki Kâtiblik görevini bırakarak Tekye’ye girip ÇİLEKEŞ olmuş tur. Bu sırada besteleriyle tanınmağa başlayan İs mail’in bir bestesini Pâdişâh III. Selim işitince, çağı rıp «iltifat ve İhsan»larda bulunmuştur. Derviş Ismâ- il, 1001 gün olan çilesini 1800 Ramazanında bitirerek DEDE unvânmı aldı. İsmail Dede’nin bestelerini çok beğenen III. Selim, önceleri, onu haftada iki def’a «Huzur fasılları»nda bulunmakla görevlendirmiş, son ra Muhâsib ve çok geçmeden «Müezzin Başı» olarak Saray’a alıp büyük değer tanırlık göstermiştir. II. Mahmud ve Abdülmecid zamanlarında da bu göreve devâm eden îsmâil Dede Efendi, Şâksıdilerinden Dcl- lâl Zâde Hacı Îsmâil ve Mutaf Zâde Hacı Mehmed Efendilerle birlikte Hıcâz’a gitmiş, Mekke’de hasta lanarak 69 yaşında Hak’ın rahmetine kavuşup Hz. Hadice’nin yanma gömülmüştür.
îsmâil Dede, Efendi, 1801 de Saraylı bir Hanım la evlendi. Hadice, Fatma, Âişe adlarında üç kızı ol du. Küçüğü 17 yaşında öldü. Büyük Kızı Tanbûrî Ârif Mehmed Ağa ile evlendi. Bu evlenmeden büyük Şarkı bestekârı Miralay Rif’at Bey doğdu. Ortanca kı zı Fatma Hanım Diirrü Beyle evlendi.
DEDE’NİN YETİŞTİRDİĞİ DEĞERLER:
İsmail Dede Efendi, ünlü değerler yetiştirdi. Bunların arasında: Dellâl Zâde îsmâil Efendi, Hâşim Bey, Zekâî Dede, Hacı Ârif Bey, Mikoğos, Eyyûbî Mehmed Bey gibi tanınmış bestekârlar vardır. Eser lerini özellikle Mutaf Zâde Ahmed Efendi, Çilingir Zâde Ahmed Ağa, Yağlıkçı Zâde Ahmed Efendi, Del lâl Zâde Îsmâil Efendi ve Zekâî Dede meşk edip pek çoğunu zamâmmıza kadar ulaştırmışlardır! 500 den fazla eser bıraktığı söylenirse de, günümüze kalanla rın sayısı 255 kadardır. Yılmaz ÖZTUNA’nın belirt tiğine göre, bunların 41 i dinî 215 i din dışı parça lardır. Dînî eserlerinin başında 1823-1839 arasında bestelenmiş, sırasıyla: Sabâ, Neva, Bestekâr Sabâ Bu selik Hüzam, Isfahan, Ferahfeza, Makamlarından 7 Mev
levî Âyini vardır. Isfahan makamındaki eser, unutul muştur. Öbür Dînî eserleri: 6 Peşrev, 1 Savt, 1 Tav- Şİh, 3 Durak, 24 İlâhîdir. Din dişi eserleriyse: 1 Kâ- rıatik, 6 Kâr, 46 beste, 19 Ağır ve 29 Yürük Semâi, 106 şarkı, 8 Köçekce’dir. Bir hayli Türkçe, hattâ 2 Farsça Güftesini kendi yazmıştır. Çok iyi Flânende olan Dede Efendi; Sultânî yegâh,, Nev-eser, Sabâ-Bû- selik, Hicaz-Bûselik, Araban Kiirdî makamlarını ilk def’a kullanmıştır. XIX Yüzyıl Musikisinin en bü yük bestekârıdır. Itrî’den sonra gelen bestekârların en ulu’sudur.
Yahya Kemal’den:
İSMAİL DEDE
Tâ’ûn’a giriftar olarak Minâ’da,
Can verdi cehennem gibi bir Huınnıâ’da. Fânî ise öz bestelerin Hallaâkı,
Doğmak, yaşamak nafiledir dünyâda. ESKİ MUSİKİ DEN:
Ve âkibet Dede’nin anlı şanlı devri gelir. Bu Mûsikîyi o son kudretiyle parlattı, Ölünce, ülkede bir muhteşem güneş battı.
İstanbul Şehir Üniversitesi Kütüphanesi Taha Toros Arşivi
