-TT»Sffl88'£.
KAYBOLAN
İSTANBUL’DAKİ ESKİ TÜRK EVLERİNİ,
BOĞAZİÇİNDEKİ YALILARI, ANADO-
LUDAKİ ESKİ KONAKLARI DÜNDEN
BİZE ULAŞAN EN ÖNEMLİ YAPITLAR
ARASINDA GÖRÜYORUZ VE ONLAR
YANACAK, YIKILACAK YERLERİNE
O BİRBİRLERİNE EŞ ÇİRKİN BLOK
APARTMANLAR YAPILACAK DİYE
ÜZÜLÜYORUZ ...
Yazan: Naci Girginsoy Güneşe, doğaya, aydınlığa ve fera
ha açık, ahşap ama durmuş-otur- muş, görmüş-geçirmiş eski Türk evleri. Gösterişten uzak bir Osman
lI asaleti, bir çelebi zarafeti üstle
rinde. Türk ağaç işçiliğinin, demir işçiliğinin, oymacılığının en güzel örnekleriyle süslü tümü. Bir bahçe parmaklığı ve kapısı, özellikle ev kapıları, pancurları, saçakları, yüz yılları aşan ince bir beğeniyi yansı tıyor bugün de. Prof. Doğan Kuban, diyor ki: «Türk sivil mimarisi, Ana dolu içinde ve dışında, çok eski köklere uzanan konut gelenekleri nin, Türk toplumunun Anadolu'da kurduğu sosyo-kültürel düzenin
is-teklerine cevap verecek bir sentez de buluşmasıdır. Bu sentez, 16. yüzyıldan sonra, İstanbul'da, daha zengin ekonomik olanaklar içinde, büyük bir zengin konut uslûbu ya ratmıştı. Maalesef bu mimari gele neğin bugüne kalmış verileri, Top- kapı Sarayı dışında yok gibidir. Bu uslûbun uzantısını 18. ve 19. yüz yıllarda Türkiye'ye gelmiş olan res samların gravürlerinde tek-tük ör neklerde değerlendirebiliyoruz. (...) Konut mimarimizin ana malzemesi nin ahşap olması bir talihsizliktir. İmparatorluk merkezi olan İstan bul'da, bugün, ömrü iki yüzyılı aşan tek konut yapısı, sadece Anadolu- hisarındaki Köprülü yalısına ait Di vanhanedir. Bu nedenle. Batı etki lerinin çok yoğunlaştığı bir devir den kalmış olsalar da, geçmiş yüz yılın yaşantısını teknik ve estetik yönleriyle yansıtan ahşap Türk evle rinin en mütevazı olanının da bir değeri vardır.»
İstanbul'daki eski Türk evlerini, Bo ğaziçi'ndeki yalıları, Anadolu'daki eski konakları, dün'den bize ulaşan en önemli yapıtlar arasında görüyo ruz. Yanacak, yıkılacak, yerlerine, o birbirine eş çirkinlikte apartmanlar yapılacak diye üzülüyoruz. Diyelim, Boğazı süsleyen yalıların, bu kuğu güzelliğinin yerini kaskatı beton ya pılar nasıl tutabilir? Doğa-yapı-insan ilişkisini bir şiirsel bütünlükte eri ten, düşsel yaşama akıtan, mavi sularda musikiyle yüzen yalıları kim, A. Şinasi Hisar kadar başarıy- 'a anlatmış, bize bırakmıştır: «Meh tapta, gölgelerini önlerindeki sula ra birer kadife seccade gibi sermiş yalılar güya fildişinden, sedeften, mercandan, billurdan, inciden, mi- naden yapılmış, gûya canfesten, sır madan, şaldan, atlastan, bürümcük ten, ipekten örülmüş ve hep kendi iç âlemlerine çekilmiş görünürlerdi. Yarı selâmlık, yarı harem; yarı ha yat, yarı hayal yatağı; yarı tekke, yarı saray olan bu yalıların sularla, sessizlikle ve mehtapla uyuşmaları o kadar mükemmeldi ki, onlarda gönlümüze göre geçmiş veya gön lümüze göre gelecek zamanların şiiri yaşıyor ve bize üstlerinden
EVLER, ESKİ SOKAKLAR
dağılan kokular gibi siniyordu.» Yaş lılığı, bırakılmışlığı, çöküşü, onlar da anlamış gibiydi: yakınmıyorlardı, hayır, ama derinden, sızıyla duyu yorlardı bunu:
«Elbette, bu büyük yalıların bazıları, evlâtları tarafından ihmal edildikle rini duymuşlar, kalpleri tamamen i- yilik kesilmiş ihtiyarlar gibi, gözleri şefkat yaşlariyle sulanarak onlara: «Beni unutuyor musun?» diye sor muşlar ve gönülleri muhabbetle tit reyerek alacakları cevabı beklerken torunlarının kendilerinden kaçtıkla rını görmüşlerdi. Meleklerin ihane tine uğramış ruhlar gibi, onlar şi kâyeti dinlerine muhalif bularak, susuyorlardı. Fakat eski ihtişamla rının geçmiş olması bir çok yalıla rın azametlerine hâlâ dokunmamış- tı. Mehtap gecesinin biribiriyle ku caklaşan zayıf aydınlıklariyle yumu şak karanlıkları içinde gûya hâlâ su lar onların geçmiş hayatlarını söy lüyorlar; ay eski hâtıralarını aydın latıyor ve gölgeler anları hâlâ geç
memiş bir zaman içine sarıyordu. Görünüşleri düşünebileceklerinden ve sükûtları söyleyebileceklerinden üstün şeyleri ifade eden eski zaman hanımları gibi bütün bu yalıların da ermiş bir halleri vardı. Biz acaba bu gün görmüş binalarda bir nevi ruh belirdiğine şahit olmuyor muy duk?»
Eski yapılar, yaşadıkları çağların, kendi insanlarının şarkısını söyler.
I.ö. VIII. yüzyıldan günümüzedek
önemini sürdüren İzmit'te, eski so kakları, eski evleri sanatçı dostum Foto Cem'le gezerken, zaman için de yüzen o eski şarkıyı duyduk. Sessiz çağıltısında eski sokaklar, eski evler; bir yapı kalıntısı, bir eski duvar, bir kale artığı, bize dönem lerinden haber iletiyordu. Eski Ro- ma'dan, Bizans'tan, Orhan Gazi'den, eski OsmanlI'dan bu yana yaşamış bu taşlar, tahtalar; becerikli, beğe- nili, insan elinde biçim, güzellik, kalıcılık kazanmıştı. Zaman süreci içinde daha dün sayılabilecek dö
mLM
İfâ ^
nemde, bu eski evlerde, eski so kaklarda annelerimiz, babalarımız yaşamıştı. Cumbaya oturmuş, Ni- comedia'nın hiç değişmeyen, eski meyen denizini seyretmiş, kahvesi ni içmiş, teşbihini çekmişti. Mev simlerin, günlerin belli saatlerinde bozacının, şiracının, simitçinin, ka laycının, sobacının, lehimcinin sesi ni duymuştu. Bozacı, bu çokluk iri kıyım arnavut delikanlısı ya da yaş lı ama kütük kadar sağlam posbı yıklı satıcı, çokluk geceleri geçer; isteğinize uygun ekşisinden tatlısın dan, tarçını, leblebisiyle sürahinizi, küçük testinizi, kabınızı doldurur du. Şıracı, yazın, akşama doğru ge lirdi; kutusunda karlarla. Simitçi, i- kindiye doğru bu eski sokaklara dü şer, evlerden, çocuklardan yana «ta ze simit..» diye seslenirdi. Keten helvacı, ne hoş mâniler okurdu; sonra, bir ince çomağa çok renkli bir çocuksu dünyayı sarar, küçükle rin eline verirdi. Birçok esnafın, sa tıcının eski sokakları, eski evleri do laşan ayak sesine, gür sesleri eşlik eder; bu yöredeki tenhalığı itelerdi. Bu eski sokaklarla, evlerle mahal le yaşantısı, dünkü insanların özel liğini oluştururdu. Ev, mahalle; er
keklerin mahalle kahvesi, yaşam çi zelgesini dolduran yerdi. Eski evle rin ferahlığı, dayanışması, içtenliği; insanlarına da geçmişti. Acılara, se vinçlere ortak olunur; mahalle, u- yumlu bir orkestranın çeşitli çalgıları gibi aynı duyguyu, ezgiyi seslendi rirdi. Cemal Turgay'la birlikte eski İzmit sokaklarında, İzmit evlerinde bu eski zaman plâğını yeniden bul duk; geçmiş zamanın düşsel pika bında dönüp duruyor; dünün duygu larını, ezgilerini günümüze taşıyordu. Gönül pencerelerini dün'e açmak, içtenlikle kulak vermek bunu duy maya yetiyordu.
Eski sokaklardan, eski evlerden ay rılırken bana biri cumbadan seslen di gibi geldi. Konserve kutularında ıtırlarını, karanfillerini, küpelerini su lamış; akşama ve denize açık pen ceresinde entarisiyle oturmuş kah vesini içiyordu: «Hey, insanoğlu, de di, nedir bu telâşın? Çalışmak, peki, ama bu sürekli koşturmaca, kendine eziyet ne oluyor? Değer mi bu ö lümlü dünyada?» Döndüm, bir kez daha baktım, kimsecikler yoktu. Es- Ki sokakta, birkaç eski ev, yalnızlık ve bırakılmışlık içinde o eski türkü yü söylüyordu.
20
21Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
