TÜRKİYE VE SİVAS’TA YATIRIM-KOBİ TEŞVİKLERİNİN GELİŞİMİ

TÜRKİYE VE SİVAS’TA YATIRIM-KOBİ

TEŞVİKLERİNİN GELİŞİMİ

Adem ÜZÜMCÜ ve Adem DOĞAN Cumhuriyet Üniversitesi, İİBF İktisat Bölümü

Özet

Yatırım teşvikleri, ekonomiye doğrudan enjekte edilebilen ve bölgesel dengesizliğin giderilmesinde katkı sağlayabilen önemli kamusal politika araçlarından biridir. Yatırım teşviklerinin etkinliğini artırabilmek, esnek bir yatırım teşvik sistemiyle mümkündür. Bu çalışmada, önce Türkiye genelinde özel sektör yatırım ve Küçük ve Orta Ölçekli İşletmelere (KOBİ) yönelik teşvikler çeşitli açılardan incelenmiş, daha sonra da Türkiye’nin görece geri kalmış bir ili olan Sivas’ta yatırım ve KOBİ teşviklerinin gelişimi üzerinde durulmuştur. Türkiye genelinde teşviklerin büyük ölçüde gelişmiş yörelere gittiği görülmüş ve Sivas ilinin ekonomik açıdan gelişimi için daha yoğun bir teşvike gereksinim duyduğu -son yıllarda teşviklerden yararlanma düzeyi artmakla birlikte- sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler:Yatırım Teşvikleri, KOBİ Teşvikleri, Bölgesel Dengesizlikler, Gerikalmış Yöre

Abstract

Investment Incentives in Turkey And The Development Of Investment Incentives In Sivas Investment incentives are important instruments of public policy because being directly injected into the economy they can contribute to the removal of regional imbalances. The efficiency of investment incentives can be increased by a flexible system. In this paper, first incentives for private sector and Small and Medium Scale Enterprises (SME) in Turkey have been analyzed in terms of different points of view and then the course of incentives used by SME for investment in Sivas, a relatively underdeveloped province, has been reviewed. It has been seen that the incentives in Turkey have been mostly used by developed regions. Hence, it has been concluded that, though its share increased in recent years, the economic development of Sivas province requires more intensive investment incentives.

Keywords:Investment Incentives, SME’s Incentives, Regional Imbalances, Underdeveloped Province

JEL Sınıflaması: E 22, E 62. 1.Giriş

Ülkelerin izledikleri ekonomi politikalarında teşvik sisteminin önemli bir yeri bulunmaktadır. Küreselleşmenin ülkeleri birbirine bağımlı kıldığı bir dünyada bir ülke ekonomisinde dengeli gelişmenin sağlanabilmesi, kısa dönemde değişebilen, esnek, çok amaçlı ve çok araçlı bir teşvik sistemini gerekli kılmaktadır. Teşvikler, diğer kamusal politikalardan farklı olarak ekonomiye doğrudan

aktarılabilmekte ve kısa sürede sonuç alınabilmektedir. Hızlı tepki alma imkanı, teşvik uygulamalarının oldukça geniş bir alanda kullanılmasını sağlamaktadır.

Ülkemizde teşvik sistemi bölgesel önceliklere dayandırılmakla birlikte, eğitim, sağlık ve alt yapı yatırımları gibi sosyal amaçlı yatırımları da destekleyebilecek biçimde sektörel ayrıma tabi tutulmaktadır. Bu amaçla geliştirilen ve özel önem taşıyan sektör tanımı dışında herhangi bir sektöre ayrıcalıklı destek sağlanmamaktadır. Destek sisteminde özel kesime kaynak aktarımı niteliği taşıyan ve kamuoyunda tepki yaratan nakit destekler yürürlükten kaldırılmış, yerine piyasa mekanizmasına göre belirlenen tüm yatırım konularının vergi muafiyet ve istisnaları yolu ile desteklendiği bir sisteme geçilmiştir. Bununla birlikte genel teşvik sisteminin KOBİ’ler ile geri kalmış yörelerin ihtiyaçlarını karşılamada yetersiz kaldığı göz önüne alınarak, söz konusu alanlara yönelik uluslararası anlaşmalar ve yıllık programlara uygun sistemler geliştirilmiştir.

Yöntem

Bu çalışmada ilk olarak ayrıntılara girilmeden yatırım teşviklerinin amacı ve türlerine değinilmiş, daha sonra da Türkiye genelinde ve Sivas ili bazında özel sektör yatırım ve KOBİ teşviklerinin çeşitli açılardan gelişimi üzerinde durulmuştur. Yatırım ve KOBİ teşviklerinin Türkiye geneli bağlamında; öncelikle tarihsel gelişimi verilmiş, daha sonra da söz konusu teşviklerin mahiyet, sektör, bölgeler ve yöreler itibariyle dağılımı istatistiki veriler yardımıyla incelenmiştir. Önemine bağlı olarak Kalkınmada Öncelikli Yörelerde (KÖY) söz konusu teşviklerin gelişimine de değinilmiş, ardından KÖY’lerden biri olan Sivas ilinde yatırım ve KOBİ teşviklerinin gelişimine daha ayrıntılı bir biçimde yer verilmiştir.

2. Teşvikler: Tanımı, Amacı ve Türleri 2.1. Tanımı

Ekonomik yazında “teşvik” kavramı, belirli ekonomik faaliyetlerin diğerlerine oranla daha fazla ve hızlı gelişmesini sağlamak amacıyla, kamu tarafından çeşitli yöntemlerle verilen maddi ve/veya maddi olmayan destek, yardım ve özendirmeler olarak tanımlanmaktadır. Buna bağlı olarak, tam rekabetçi özel sektör tarafından teklif edilen fiyatlardan daha düşük düzeyde mal ve hizmetlerin tüketiciler tarafından satın alınmasına imkan veren veya üreticilerin gelirlerini bu müdahaleler olmadan kazanabilecekleri düzeyin daha üstüne yükselten devlet destekleri teşvik olarak tanımlanabilmektedir.(Küçüker, 2000: 136)

2.2. Amacı

Teşvikler, son yıllarda gerileyen sektörlerin rekabetçi yapılarını tekrar kazanmalarında, konjonktürel dalgalanmaların etkilerini gidermede ve gelişmekte olan ülkelerde sanayileşme stratejisinin bir parçası olarak yatırım ve ihracatın özendirilmesinde sıkça kullanılmaktadır. Ayrıca, geri kalmış yörelerdeki ekonomik dengesizliğin giderilmesi ve gelir dağılımının düzeltilmesi amacıyla da başvurulan

ekonomi politikası araçlarıdır. Bu çalışmada daha çok, teşviklerin bölgesel dengesizliği giderme fonksiyonu üzerinde yoğunlaşılmıştır.

Türkiye’de yatırımların teşviki, Kalkınma Planları ve Yıllık Programlar doğrultusunda, hazırlanan mevzuatla yürütülmektedir. Bu çerçevede (1), “Teşvik

politikalarının, yeni istihdam imkanlarını geliştirecek, KOBİ’leri destekleyecek, kalkınmada öncelikli yörelerin gelişmesine ve teknolojik ilerlemeye katkıda bulunacak ve Gümrük Birliği’nin gerektirdiği rekabete uyumu sağlayacak şekilde uygulanması”

hedeflenmektedir.

Ayrıca, KOBİ’lerin kullandıkları kredilerin toplam krediler içindeki payını artırmaya yönelik çalışmalar yapılacağı, mevcut sistemin kredi olanaklarının geliştirileceği de vurgulanmıştır (2). KOBİ’lerin, devlet yardımları yanında bilgiye erişimin ve sermaye temininin kolaylaştırılması ve bürokrasinin azaltılması yoluyla desteklenmesine devam edileceği belirtilmektedir.

2.3. Türleri:

Öncelikle belirtmek gerekir ki; teşvik belgesi almanın hazineden nakit para alma ile eşdeğer görülmesi yanlış bir kanıdır. KOBİ kredileri ve azgelişmiş yörelerde yarım kalmış yatırımlara yönelik krediler dışında, teşvik önlemlerinin asıl olarak vergisel nitelikte olduğu görülmektedir. 1994’e kadar çeşitli biçimlerde uygulanan fon kaynaklı kredi, vb nakit teşvikler; gerek uluslararası yükümlülüklerimiz ve gerekse Hazinenin nakit olanakları nedeniyle uygulamadan kaldırılmıştır (Coşkun, 1999: 46). Türkiye’de yatırımların teşviki genel olarak Hazine Müsteşarlığı’ndan alınacak “teşvik belgesi”ne bağlanmıştır. Ancak teşvik belgesi olmadan da bazı teşviklerden yararlanmak mümkündür (Coşkun, 1999: 53)

Belgeli yatırım teşvik türleri arasında; vergi, resim ve harç istisnası; gümrük vergisi ve toplu konut fonu istisnası; ithal ve yerli makine ve teçhizatta KDV istisnası; yatırım indirimi; bedelsiz yatırım yeri tahsisi; işlemlerde vergi, resim harç istisnası; enerji bedeli indirimi; bölgesel gelişmeye yönelik fondan kredi tahsisi gibi teşvikler yer almaktadır. Teşvik belgesi alma şartı bulunmayan teşvik türleri arasında ise; bina-inşaat harcı istisnası; 4325 sayılı kanunun getirdiği bazı teşvikler ve yarım kalmış yatırımlara yönelik krediler bulunmaktadır.

Görüldüğü gibi, yatırım teşvik belgesi almadan da ülkemizde yatırım özendirmelerinden yararlanma olanağı bulunmaktadır. Ancak, yatırım teşvik belgesi sahibi bir yatırımcının belgesiz bir yatırımcıya göre en azından psikolojik olarak finansal kurumlar karşısında daha güçlü konumda olacağı açıktır.

Küçük ve Orta Boy İşletmeler (KOBİ) sağladıkları ekonomik katkılar nedeniyle günümüz ekonomi politikalarının dolayısıyla teşvik politikalarının önemli bir unsuru haline gelmişlerdir. Hemen her ülke kalkınma politikalarında KOBİ’lere geniş yer vermektedir. Türkiye’de KOBİ’lerin teşviki, mevzuattaki yerini 16 Ekim 1996’da çıkan KOBİ teşvik kararnamesi ile almıştır. KOBİ’ler için daha önce belirtilen

vergisel teşviklerin yanı sıra düşük faizli kredi şeklinde teşvikler de sağlanmıştır. KOBİ kapsamına giren yatırımcıların, bulundukları yerin Halk Bankası şubesine başvurmaları gerekmektedir. Teşvik belgesi için Hazine Müsteşarlığı’na müracaat yatırımcı adına Halk Bankasınca yapılmaktadır (3). Böylece küçük ve orta boy yatırımcılara önemli bir kolaylık sağlanmaktadır. KOBİ’ler için makine ve teçhizat ile hammadde alımlarının desteklenmesi amacıyla teşvik belgesi düzenlenmektedir (Dilik ve Duran, 1998: 69).

Ayrıca, deprem sonucunda afet bölgesinde ekonomik ve ticari durumu sekteye uğrayan firmaların ekonomiye kazandırılması hususunda bölgeye yönelik hazırlanan teşvik paketi bağlamında (4), teşvik belgesine dayalı olarak yatırım yapan ve afetten etkilenen yatırımların mevcut haliyle tamamlanmış sayılarak teşvik belgelerine tamamlama vizelerinin yapılması ve böylece yürürlükteki mevzuatın kısıtlayıcı hükümlerinin aşılması, talep edilmesi halinde de yürürlükteki mevzuatta bulunan kısıtlamalara tabi tutulmasızın hasarlı olan kısım için yeni teşvik belgesi düzenlenmesi olanaklı hale getirilmiştir (Serdengeçti, 2000a: 26-33).

Teşvik mevzuatındaki son değişikliklerle (5) teşvik sistemi açısından önemli bazı yenilikler getirilmiştir. Örneğin, bölgesel dengesizliği azaltma amacına yönelik olarak yatırım indirimi oranları yörelere göre ayrıştırılmış (KÖY % 100, normal yöre %60 ve gelişmiş yöreler %40), sabit yatırım tutarı 2 trilyonu aşmayan yatırım teşviklerinin verilmesinde başvurulan ilin Ticaret ve Sanayi Odalarına yetki devri öngörülmüştür. (Serdengeçti, 2001: 9-15).

3. Türkiye’de Yatırım ve KOBİ Teşviklerinin Gelişimi

Bu başlık altında, Türkiye’de yatırım ve KOBİ teşviklerinin gelişimi çeşitli yönleriyle ele alınmaktadır.

3.1. Türkiye’de Yatırım ve KOBİ Teşviklerinin Tarihsel Gelişimi

Türkiye’de yatırım teşviklerinin dönemler itibariyle gelişimi 1968’den itibaren başlatılabilir. 1968-2000 döneminde yatırım teşviklerinin gelişimi Tablo 1’de görülmektedir.

Tablo 1: Yatırım Teşviklerinin Dönemler İtibariyle Gelişimi (1968-2000)* Dönem Belge

Adedi Teşvik Belgesi Tutarı (Milyar TL) Teşvik Belgesi Tutarı (Milyon ABD $) GSMH Payı (%) 1968-1972 608 39 3.057 3,5 1973-1977 3.600 472 29.938 13,1 1978-1982* 6.530 3.555 37.693 12,5 1983-1987 9.305 37.755 54.065 16,7 1988-1992 12.465 384.477 74.690 10,0 1993-1997 19.569 11.636.393 126.916 13,5 1998-2000** 10.779 17.495.736 - - Toplam 62.856 29.558.427 325.359 11,5

**31.12.2000 tarihi itibariyle.

Tabloda görüldüğü gibi, Türkiye’de yatırım teşviklerinde ilk sıçrama 1973 sonrasında olmuştur. Bu dönemde teşvik tutarı GSMH’nın %13’ne kadar ulaşmıştır (Duran, 1998: 135). Bu gelişme takip eden dönemlerde devam etmiş, teşvik belgesi sayısı ve tutarları sürekli artmıştır. Fakat asıl artış, 1983-1987 döneminde olmuştur, bu dönemde teşvik tutarlarının GSMH’daki payı %16,7’yi bulmuştur. Dönemlerin ortalama payı (1998-2000 dönemi hariç) %11,5 düzeyinde olmuştur. Bu 32 yıllık dönemde, 62.856 belge ile 29,5 katrilyonluk teşvik verilmiştir. 1998-2000 döneminde, 17.4 katrilyonluk teşvik verilmiştir. Asya ve Rusya Krizlerinden ülkemizin etkilenmesi ve 17 Ağustos’ta yaşanan deprem nedeniyle bu dönemde verilen teşvikler yetersiz görülebilir. Fakat, uluslararası olumsuz ortam ve depremin hasar verdiği bir ekonomide bu normal karşılanabilir.

Yatırım teşviklerinin dönemsel gelişimi konusunda yukarıdaki Tablo büyük oranda fikir vermekle birlikte, 1993-2000 dönemi yatırım teşvik belgelerinin gelişiminin verilmesi daha ayrıntılı bir analiz sağlamaktadır. Aşağıdaki tablo 2’de görüldüğü gibi, bu dönemde, 31.12.2000 tarihine kadar 29.1 katrilyon liralık toplam yatırım tutarına teşvikler sağlanmış ve bu teşviklerle iki milyondan fazla kişinin istihdamı öngörülmüştür. 1994, 1998 ve 1999 yıllarında Türkiye’nin yaşadığı ekonomik kriz nedeniyle yatırım teşviklerinin önemli ölçüde azaldığı görülmektedir. Fakat 1998’de görülen azalma, 1994 ve 1999 yılına göre önemli bir boyuta ulaşmamıştır.

Tablo 2: Yıllar İtibariyle Verilen Yatırım Teşvik Belgeleri (1993-2000)

Yıllar Belge Adedi Toplam Yatırım Tutarı (Milyar TL) Sabit Yatırım Tutarı (Milyar TL) Döviz Gereği (Milyon $) İhracat Taahhüdü Milyon $ İstihdam (Kişi) 1993 3.054 563.110 528.249 10.207 2.562 498.657 1994 1.394 354.751 335.086 4.214 1.131 90.731 1995 4.953 3.438.440 3.197.128 25.892 1.117 375.517 1996 5.023 3.273.162 3.189.498 17.984 515 270.546 1997 5.144 4.006.930 3.959.292 13.308 481 335.717 1998 4.290 4.315.798 4.301.278 9.208 172 287.195 1999 2.968 4.879.366 4.878.968 6.208 11 192.831 2000 3.521 8.761.139 8.334.541 - - 188.840 Top. 30.347 29.131.824 28.724.040 89.201 5.991 2.240.034 Kaynak: Serdengeçti, 2000a: 37 ve Hazine Müsteşarlığı. * Döviz gereği ve ihracat taahhüdü hariç,

31.12.2000 tarihi itibariyle.

Tablo 3: KOBİ Teşviklerinin Yıllar İtibariyle Gelişimi (1997-2000)

Yıllar Adedi Belge Yatırım Kredisi (Milyar TL) İşletme Kredisi Miktarı (Milyar TL) Toplam Tutar (Milyar TL)

1997 1.550 16.358 3.279 19.637 1998 1.171 15.577 3.856 19.434 1999 1.695 25.637 16.763 42.426 2000* 1.226 21.691 15.082 36.773

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı. * 31.12.2000 tarihi itibariyle.

Türkiye’de KOBİ’lere yönelik teşvikler, Ekim 1996’da başlamıştır.

Tablo3’de KOBİ teşviklerinin yıllar itibariyle gelişimi görülmektedir.

Tabloda görüldüğü gibi, 1997-2000 döneminde 5642 KOBİ teşvik belgesi

ile toplam 118,2 trilyonluk kredi aktarımı sağlanmıştır.

3.2. Mahiyetleri İtibariyle Yatırım ve KOBİ Teşviklerinin Gelişimi Aşağıdaki Tablo 4’de, 1998-2000 döneminde verilen yatırım teşvik belgelerinin yatırımın mahiyeti bakımından gelişimi görülmektedir. Tabloda görüldüğü gibi, verilen teşvikler içerisinde komple yeni yatırımlara yönelik teşvikler önemli yer tutmaktadır. 2000 yılı itibariyle komple yeni yatırımların payı %70, tevsi (%15), yenileme (%5) ve tamamlama (%2) olmuştur.

Tablo 4: Yatırım Teşviklerinin Mahiyetleri Bakımından Gelişimi (1998-2000) BELGE SAYISI

(ADET) SABİT YATIRIM TUTARI (TRİLYON TL) YATIRIMIN ÖZELLİĞİ 1998 1999 2000* 1998 % 1999 % 2000* % KOMPLE YAT. 2.739 1.794 2.069 3.018 75 3.255 67 6.168 70 TEVSİ 870 619 715 569 14 855 17 1.379 16 TAMAMLAMA 54 61 70 35 1 153 3 171 2 YENİLEME 71 114 161 57 1 174 3 456 5 KALİTE DÜZELT. 17 21 22 6 - 13 - 22 - DARBOĞAZ GİDER. 35 33 19 23 1 44 - 31 - MODERNİZASYON 104 127 118 100 2 218 4 302 - ENTEGRASYON 28 28 20 23 1 39 - 39 - FİNANSAL KİRALA 364 161 319 99 2 60 1 165 2 YAP-İŞLET-DEVR. 5 7 3 76 2 68 1 25 - TOPLAM 4.291 2.968 3.521 4.013 - 4.878 100 8.761 100

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı. * 31.12.2000 tarihi itibariyle.

KOBİ’lere verilen kredi tahsislerinin 1997-2000 döneminde mahiyetleri itibariyle dağılımı da Tablo 5’de görülmektedir.

Tablo 5: KOBİ Teşviklerinin Mahiyetleri Bakımından Gelişimi (1997-2000*) Belge Sayısı Sabit Yatırım Tutarı (Milyar TL) Yatırımın Mahiyeti 1997 1998 1999 2000 1997 1998 1999 2000 DARBOĞAZ GİDER 11 35 387 457 220 603 6.993 9.156 KALİTE DÜZELTME 82 59 115 86 1.855 1.428 3.866 3.906 KOMPLE YAT. 88 200 302 168 2.302 6.540 13.659 10.257 MODERNİZASYON 126 74 90 62 2.834 1.939 3.026 2.822 TEVSİ 1.217 786 772 379 29.592 22.218 29.515 19.053 YENİLEME 26 17 28 37 574 461 961 1.963 TOPLAM 1.550 1.171 1.195 1.226 37.376 33.189 57.978 49.086 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı web sayfası *31.12.2000 tarihi itibariyle.

Bu dönemde verilen teşvik belgesi bakımından genelde ilk sırayı tevsii yatırımları almakta (2000 yılında darboğaz giderme daha fazla belge almıştır) bu

yatırımları 2000 yılı itibariyle komple yatırımlar ve kalite düzeltme izlemektedir. Sabit yatırım tutarı açısından ise 2000 yılı itibariyle yine tevsii yatırımları ilk sırayı almakta, bunu komple yatırımlar ve darboğaz giderme takip etmektedir.

3.3.Sektörler İtibariyle Yatırım ve KOBİ Teşviklerinin Gelişimi

Tablo 6’da, 1998-2000 yıllarında verilen yatırım teşvik belgelerinin sektörel dağılımı görülmektedir. 2000 yılı itibariyle yatırım tutarı açısından ilk sırayı imalat sektörü almakta, bu sektörü hizmetler, enerji, tarım ve madencilik sektörleri izlemektedir. Fakat, istihdam açısından enerji sektörü tarım ve madencilik sektörlerinin gerisinde kalmaktadır.

Tablo 6 Yatırım Teşvik Belgelerinin Sektörel Dağılımı (1998-2000) Belge Sayısı

(Adet)

Sabit Yatırım Tutarı (Milyar TL.) Öngörülen İstihdam (Kişi) SEKTÖR 1998 1999 2000* 1998 1999 2000* 1998 1999 2000* TARIM 145 109 94 87.219 94.592 129.434 9.296 4.694 5.390 MADEN 135 93 85 92.429 55.493 81.205 5.095 2.758 2.625 İMALAT 2.472 1.602 2.093 2025013 2.057.113 3.474.501 146.980 90.824 92.037 ENERJİ 46 48 46 207.119 206.109 2.110.804 673 534 1.747 HİZMET 1.493 1.116 1.203 1786307 2.465.660 2.965.194 125.371 93.870 87.041 TOPLAM 4.291 2.968 3.521 4198087 4.878.967 8.761.139 287.415 192.680 188.840 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı. * 31.12.2000 tarihi itibariyle.

KOBİ teşvikleri açısından sektörel ayrıma bakıldığında, imalat sektörü içerisinde yer alan belli başlı alt sektörlerde 2000 yılı itibariyle kullanılan toplam kredi tutarında ilk sırayı, gıda ve içki alt sektörü (7,7 trilyon) almaktadır. Bu alt sektörü sırasıyla orman ürünleri (5,5 trilyon), lastik (4,5 trilyon) ve dokuma giyim (4,4 trilyon) sektörleri izlemektedir.

3.4. Bölgeler İtibariyle Yatırım ve KOBİ Teşviklerinin Gelişimi

1999-2000 döneminde verilen yatırım teşvik belgelerinin bölgesel dağılımı da Tablo 7’de görülmektedir. 2000 yılı itibariyle Marmara, Akdeniz, İç Anadolu ve Karadeniz, yatırım teşviklerinde önemli yer tutmaktadır. Bu bölgeleri, Ege Bölgesi G. Doğu Anadolu ve Doğu Anadolu bölgeleri izlemektedir. Özellikle, Akdeniz bölgesinin sabit yatırım tutarı bağlamında 1999 yılına göre büyük bir gelişme gösterdiği görülmektedir. Buna karşılık Ege bölgesinin payında ise bir azalma gözlenmektedir.

KOBİ kredilerinin bölgesel dağılımı da, Tablo 8’de görülmektedir. 2000 yılında teşvik belgesi sayısı bağlamında KOBİ teşviklerinden en fazla yararlanan bölgeler İç Anadolu ve Karadeniz Bölgesidir. Özellikle son yıllarda İç Anadolu Bölgesinin bu kredilerden yararlanma düzeyinde artma gözlenmektedir. Bu bölgeleri de sırasıyla Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesi izlemektedir. Genelde, teşvik belge tutarları açısından da benzer bir sıralama görülmektedir.

Tablo 7: Yatırım Teşvik Belgelerinin Bölgesel Dağılımı (1999-2000) Belge Sayısı

(Adet) Sabit Yatırım Tutarı (Trilyon TL) Öngörülen İstihdam

BÖLGE 1999 % 2000* % 1999 % 2000* % 1999 2000* MARMARA 1.053 35.4 1.356 38,5 1.979 40.6 3.222 36,7 35.965 78.418 İÇ ANA. 510 17.1 560 15,9 705 14.5 787 8,9 17.376 25.534 EGE 519 17.4 560 15,9 581 11.9 661 7,5 14.940 25.377 AKDENİZ 275 9.2 311 8,8 346 7.1 1.866 21,2 10.200 19.233 KARADENİZ 258 8.7 304 8,6 343 7.0 733 8,3 14.095 14.852 D. ANAD. 131 4.4 148 4,2 102 2.1 209 2,3 3.525 6.961 G.D.ANA. 158 5.3 209 5,9 184 3.7 313 3,5 4.395 9.396 ÇOK BÖLGE 64 2.1 73 2,0 635 13.0 972 11,0 4.195 9.069 TOPLAM 2.968 100 3.521 100 4.878 100 8.761 100 104.691 188.840

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı. *31.12.2000 tarihi itibariyle.

Tablo 8 : KOBİ Teşvik Belgelerinin Bölgesel Dağılımı (1998-2000) Belge Sayısı

(Adet) Aktarılan Kredi Miktarı (Milyar TL.)

BÖLGE 1998 % 1999 % 2000* % 1998 % 1999 % 2000* % MARMARA 174 19 178 10.2 180 14,6 2.475 16 4.087 9.3 5.223 14 İÇ ANADOLU 153 17 386 22.2 276 22,5 2.572 17 9.063 20.7 7.896 21 EGE 56 6 95 5.5 28 2,2 792 5 1.655 3.8 650 1 KARADENİZ 213 24 391 22.5 273 22,2 3.707 24 9.813 22.4 7.792 21 AKDENİZ 53 6 153 8.8 133 10,8 845 6 3.626 8.2 3.290 8 D.ANADOLU 113 13 244 14.0 157 12,8 2.147 14 7.463 17.0 5.624 15 G.D.ANADOLU 142 16 289 16.7 179 14,6 2.690 18 8.198 18.7 6.289 17 TOPLAM 904 100 1.736 100 1.226 100 15.231 100 43.905 100 36.773 100

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı. * 31.12.2000 tarihi itibariyle

3.5. Yöreler İtibariyle Yatırım ve KOBİ Teşviklerinin Gelişimi

Bu başlık altında, gelişmiş yöre (GY)*_{, normal yöre (NY)}** _{ve KÖY biçiminde}

üçlü bir ayrımla özel sektör yatırım ve KOBİ teşviklerinin gelişimi ele alınmaktadır.

* _{Yatırım teşvik uygulamaları kapsamında yöreler, 21.12.2000 tarih ve 2000-1821 sayılı}

“Yatırımlarda Devlet Yardımları ve Yatırımları Teşvik Fonu” hakkındaki karar (18.01.2001 tarih ve 24291 sayılı RG’de yayınlandı) ile 21.12.2000 tarih ve 2000-1822 sayılı “KOBİ Yatırımlarında Devlet Yardımları Hakkındaki Karar” karar (18.01.2001 tarih ve 24291 sayılı RG’de yayınlandı) kapsamında belirlenmiştir. Buna göre gelişmiş yöreler; Adana (Büyükşehir), Ankara (Büyükşehir), Antalya (Büyükşehir), Bursa (Büyükşehir), İstanbul (İl Sınırları), İzmir (Büyükşehir), Kocaeli (İl Sınırları) illeridir.

** _{Aynı kararlar çerçevesinde normal yöreler kapsamında 30 il yer almaktadır. Bu iller; Adana}

(büyükşehir dışı), Ankara (büyükşehir dışı), Antalya (büyükşehir dışı), Bolu, Burdur, Bursa (büyükşehir dışı), Çanakkkale (Bozcaada ve Gökçeada ilçeleri hariç), Eskişehir, Gaziantep, İçel, İzmir (büyükşehir dışı), Afyon, Aydın, Balıkesir, Bilecik, Denizli, Düzce, Edirne, Hatay, Isparta, Kayseri, Kırklareli, Konya, Kütahya, Manisa, Muğla, Sakarya, Tekirdağ, Uşak ve Yalova illeridir. Geri kalan 50 il KÖY kapsamında yer almaktadır.

Aşağıdaki Tablo 9 özel sektör yatırım teşviklerinin yöreler itibariyle dağılımını göstermektedir.

Tabloda görüldüğü gibi, genelde yöreler itibariyle belge sayısı, sabit yatırım tutarı ve öngörülen istihdam açılarından normal yöreler ilk payı almakta, gelişmiş yöreler onu izlemekte ve son sırayı KÖY’ler almaktadır. 1998 yılı diğer yıllara göre KÖY’lerde yatırım teşviklerinin alınışı konusunda olumlu denebilecek (örneğin belge sayısının %23,3’ü, sabit yatırım tutarının %19’u ve öngörülen istihdamın yaklaşık %24’ü) göstergelere sahip olsa da, genelde özel sektör yatırım teşviklerinden KÖY’lerin yeterince yararlanamadığı (2000 yılı sabit yatırım tutarındaki gelişmeye rağmen) görülmektedir. KÖY’lerin payının en azından %30’un üzerine çıkarılması gerekmektedir. Bu pay eğer yükseltilebilirse, Türkiye’nin gelişmesi ve bölgelerarası gelir dağılımındaki bozukluğun bir ölçüde azaltılmasına katkı sağlayabilecektir. Tablo 9: Yatırım Teşviklerinin Yöreler İtibarıyla Dağılımı (1998-2000)

Belge Sayısı (Adet)

Sabit Yatırım Tutarı (Trilyon TL) Öngörülen İstihdam (Kişi) YÖRE 1998 1999 2000* 1998 1999 2000* 1998 1999 2000* Gelişmiş Yöre 1.684 1.092 1.234 1.884 1.824 3.748 125.090 67.074 76.619 Normal Yöre 1.605 1.257 1.594 1.490 2.159 2.803 93.451 85.812 77.125 KÖY 1.002 618 693 823 681 2.483 68.874 39.794 35.096 KÖY/ Türkiye 23.3 20.8 19.7 19.6 14.6 27.5 23.9 20.6 18.6 Toplam 4.291 2.967 3.521 4.198 4.664 9.034 287.415 192.680 188.840 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı. *31.12.2000 tarihi itibariyle.

KOBİ teşviklerinin yöreler itibariyle dağılımı da Tablo 10’da görülmektedir. KÖY’ler toplam KOBİ teşvikinin 1998’de yarısından daha fazlasını ve 1999’da %71’ni almaya başlamıştır.

Tablo 10: KOBİ Teşviklerinin Yöreler İtibariyle Dağılımı (1998-1999)

YÖRE Belge Sayısı _(Adet) Yatırım Kredisi _{(Milyar TL)} İşletme Kredisi _{(Milyar TL)} Toplam Kredi _{(Milyar TL)} 1998 1999 2000 1998 1999 2000 1998 1999 2000 1998 1999 2000 GY 387 351 305 4.788 4.403 4.755 932 3.396 3.484 5.720 7.799 8.239 NY 231 249 129 2.305 2.100 1.212 753 2.317 1.704 3.057 4.417 2.916 KÖY 553 1.095 795 8.485 19.133 15.717 2.171 11.051 9.883 10.657 30.210 25.601 Köy/T 47.2 64.6 64,7 54.5 74.6 72.4 56.3 65.9 65.5 54.8 71.2 69,6 Top. 1.171 1.695 1.229 15.577 25.637 21.685 3.856 16.764 15.072 19.434 42.426 36.757 Kaynak: Serdengeçti, 2001: 67.

2000 yılında KOBİ’lere yönelik yatırım kredisinin yaklaşık %70’i KÖY’lere gitmiştir. Bu gelişim KÖY’ler açısından olumlu bir gelişmedir ve KÖY kapsamındaki illerin daha çok KOBİ teşvikine yöneldiğini göstermektedir. Fakat, KOBİ teşviklerinin özel sektör yatırım teşviklerine oranla çok düşük meblağlarda olması, bu gelişimi dikkatli analiz etmeyi gerektirmektedir.

Özel sektör yatırım teşvikleri ve KOBİ teşviklerinin yöreler itibariyle dağılımını inceledikten sonra, teşvik türlerinin ayrıntılı bir analizini KÖY’ler için yapabiliriz. Bu amaçla, KÖY’lerde yatırım ve KOBİ teşviklerinin yıllar itibariyle gelişimi yanında, önemine bağlı olarak KÖY’lere sağlanan özel sektör yatırım teşviklerinin sektörel dağılımı da ele alınacaktır.

KÖY’lerde yatırım teşviklerinin 1991-2000 döneminde gelişimi yukarıdaki Tablo 11’de görülmektedir. Bu dönemde KÖY’lerin yatırım teşviklerinden aldıkları pay, daha önce de belirtildiği gibi yetersiz düzeydedir. KÖY’lere verilen yatırım teşvikleri incelendiğinde, toplam belgenin %18,7’nin KÖY’lere verildiği, toplam sabit yatırım tutarının %16,7’nin KÖY’lerde sağlandığı ve öngörülen istihdamın % 20’nin KÖY illerinde gerçekleşmesinin beklendiği görülmektedir.

Tablo: 11: KÖY’lere Verilen Yatırım Teşviklerinin Tarihsel Gelişimi (1991-2000)** Belge

Adedi

Sabit Yatırım Tutarı (Milyar TL)

İstihdam (Kişi) Yıllar

KÖY Türkiye KÖY Türkiye KÖY Türkiye

1991 716 1.775 9.850 38.175 44.695 163.504 1992 222 1.554 7.386 51.392 19.609 116.025 1993 469 3.051 39.716 245.856 31.575 197.917 1994 215 1.394 33.086 214.031 16.454 90.859 1995 702 4.955 401.822 2.285.693 66.184 376.623 1996 799 5.024 319.205 2.116.004 47.264 271.605 1997 877 5.132 454.088 3.317.418 73.641 334.846 1998 1002 4.291 823.472 4.198.087 68.874 287.415 1999 618 2.967 681.073 4.663.982 39.794 192.680 2000* 693 3.521 2.483.043 8.723.968 35.096 188.900 Toplam 6.313 33.704 4.319.855 25.854.600 443.186 2.220.374 KÖY/Türkiye 18.7 - 16.7 - 20.0 -

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı. * 31.12.2000 tarihi itibariyle

**1991-97 dönemi, DPT, 1999: 138 ve 1998-2000 verileri HM web sayfası.

KÖY kapsamındaki illere verilen KOBİ teşviklerinin gelişimi de aşağıdaki Tablo 12’de görülmektedir.

Tablo: 12: KÖY’lere Verilen KOBİ Teşviklerinin Tarihsel Gelişimi (1997-1999) Belge

Adedi Yatırım Kredisi (Milyar TL) İşletme Kredisi (Milyar TL) Toplam Kredi (Milyar TL) Yıllar

KÖY Türki ye

KÖY Türkiye KÖY Türkiy e KÖY Türkiye 1997 458 1.550 4.738 16.358 943 3.279 5.682 19.637 1998 553 1.171 8.485 15.577 2.171 3.856 10.657 19.434 1999 1.095 1.695 19.133 25.637 11.051 16.764 30.210 42.426 2000 795 1.229 15.717 21.685 9.883 15.072 25.601 36.757 Toplam 2.901 5.645 48.073 79.257 24.048 38.971 72.150 118.254 KÖY/Türkiye 51.3 - 60.6 - 61.7 - 61.0 Kaynak: Serdengeçti, 2001: 68.

Tabloda görüldüğü gibi, 1997-2000 döneminde verilen toplam teşvik belgesinin %51,3’ü KÖY kapsamındaki illere verilmiştir. KÖY’lerin toplam kredi tutarı içindeki payı da bu dönem içinde %61 düzeyine ulaşmıştır.

KÖY kapsamındaki illere verilen yatırım teşvik belgelerinin sektörel dağılımı Tablo 13’de görülmektedir. Tabloda görüldüğü gibi, belge sayısı ve yatırım tutarları açısından Türkiye genelindeki sektörel dağılıma benzer şekilde KÖY’lerde ilk sıraları yine imalat ve hizmetler sektörü almakta, bu iki sektörü sırasıyla tarım, madencilik ve enerji sektörü izlemektedir. Yatırım ve KOBİ teşviklerinin KÖY kapsamındaki iller bazında gelişimine bakıldığında ise, 1990-1995 döneminde KÖY’lere toplam 4150 yatırım teşvik belgesi verilmiş ve yaklaşık 186 trilyon TL tutarındaki yatırım için teşvik sağlanmıştır (Kutlar ve Öztaş, 1996: 45-49).

Tablo 13 : KÖY’lere Verilen Yatırım Teşviklerinin Sektörel Gelişimi (1997-2000) Belge Sayısı

(Adet)

Sabit Yatırım Tutarı (Milyar TL) Öngörülen İstihdam (Kişi) SEKTÖR 1998 1999 2000* 1998 1999 2000* 1998 1999 2000* TARIM 60 43 31 34.868 25.259 37.484 2.552 1.433 1.985 MADENCİLİK 53 21 22 23.920 11.818 19.801 2.130 916 899 İMALAT 535 336 385 442.878 332.029 510.194 46.240 21.245 19.733 ENERJİ 2 8 7 61.871 34.475 1.704.016 65 170 1.097 HİZMETLER 352 352 248 259.935 277.492 211.547 17.887 16.030 11.382 TOPLAM 1.002 618 693 823.472 681.073 2.483.043 68.874 39.794 35.096 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı. * 31.12.2000 tarihi itibariyle.

Tablo 14’de 1996-97 döneminde verilen yatırım teşviklerinin kalkınmada öncelikli bazı illere göre dağılımı görülmektedir. Tabloda görüldüğü gibi, bu illere verilen yatırım teşvik belgelerinin ve sağlanan yatırım tutarlarının genelde arttığı görülmektedir. KÖY kapsamındaki iller itibariyle belirtilen verilerin görece eski yıllarda kalması bu konuda basılı ve sanal ortamda yeterli verinin bulunamaması nedeniyledir. Fakat, bu verilerden ortaya çıkarılabilecek genel eğilimlerin KÖY kapsamındaki illerde büyük oranda değişme göstermediği de söylenebilir.Tabloda yer verilen iller, KÖY’ler içinde yatırım teşvikleri açısından önde gelen illerimizdir. Özellikle, Şanlıurfa ve Diyarbakır büyük ölçüde teşvik alan illerdir. Bu illeri, 1997 yılı yatırım tutarı açısından, Sivas, Aksaray ve Çorum illeri izlemektedir. Samsun ili belge sayısında önde gelen illerden olmasına karşın yatırım tutarları açısından geride kalmaktadır. Sivas’ın yatırım teşviklerinden aldığı pay 1997’e kadar nispi bir artış göstermiştir. Fakat KÖY’lerden biri olarak bu gelişme yetersizdir. Çünkü, Türkiye toplamından aldığı pay, 1997’de sadece %1 düzeyinde kalmıştır.

Belge başına yatırım tutarı, Türkiye için 1996’da 421 milyon TL iken 1997’de 648 milyon TL’na yükselmiştir. KÖY’lerde aynı yıllarda belge başına yatırım tutarı sırasıyla 400 ve 518 milyon TL olarak gerçekleşmiştir. KÖY ortalamasının Türkiye ortalamasının altında kalması bölgelerarası dengesizlikleri gidermeye çalışan ülkemiz açısından olumsuz bir göstergedir. 1997 yılı itibariyle belge başına yatırım tutarı açısından Türkiye ve KÖY ortalaması üstünde yer alan iller de bulunmaktadır.

Örneğin 1997’de Aksaray’da belge başına yatırım tutarı 2.553 milyon TL, Sivas’ta 1.392 milyon TL olmuştur. Fakat, bu türden bir durumun sürekli ortaya çıktığını söylemek güçtür. Çünkü, yatırım tutarları yıldan yıla büyük ölçüde değişebilmektedir ve daha önce de belirtildiği gibi Sivas’ın toplam yatırım teşvikleri içindeki payı sadece %1 olduğu için, Türkiye ortalamasının üstünde olmak tek başına bir anlam ifade etmemektedir.

Tablo 14:Yatırım Teşviklerinin Kalkınmada Öncelikli Bazı İllerde Dağılımı 1996-97) (Milyar TL)

1996 1997

II.

III.

Adedi Yatırım Tutarı İstihda m(Kişi) Belge Adedi % Yatırım Tutarı % İstihda m (Kişi) % AMASYA 20 2.550 711 20 - 4.433 - 1.152 - ÇORUM 33 4.518 1.949 38 1 11.919 - 2.293 1 D.BAKIR 25 17.039 1.819 50 1 38.309 1 3.329 1 SAMSUN 33 10.048 1.809 41 1 9.505 - 2.235 1 Ş.URFA 58 32.225 3.806 53 1 52.756 2 4.049 1 AKSARAY 11 1.217 240 11 - 28.080 1 1.257 - KIRIKKAL 16 2.474 709 13 - 2.489 - 878 - SİVAS 24 7.023 1.384 27 1 37.597 1 1.221 - KÖY TOP. 799 319.205 47.264 877 17 454.088 14 73.461 22 TÜRKİYE 5.024 2.116.004 217605 5132 100 3317417 100 334846 100 Kaynak: DPT, 1999: 137-138.

KOBİ teşviklerinin KÖY kapsamındaki bazı illerde gelişimi de Tablo 15’de görülmektedir. KÖY içinde teşvik belgesi açısından 2000 yılında ilk sırayı Samsun almakta, bu ili Sivas, Çorum ve Ş.Urfa izlemektedir. Aktarılan KOBİ kredi tutarına bakıldığında, 2000 yılında Samsun ilinin ilk sırada yer aldığı görülürken, Sivas ve Ş.Urfa bu ili izlemektedir. Ş.Urfa, KÖY’lere aktarılan KOBİ kredilerinin 1999’da %7’lik payını almakta, Sivas ve Samsun %5 oranında bir pay almaktadır. Çorum, Diyarbakır ve Tokat illlerinin 1997’den sonra KOBİ teşviklerinden yararlanma düzeyinin gerilediği görülürken Ş.Urfa’nın payının düzenli bir biçimde arttığı görülmektedir (6).

Tablo 15: KOBİ Teşviklerinin K. Öncelikli Bazı İllere Göre Dağılımı (1997-2000) Belge Sayısı

(Adet) Aktarılan Toplam Kredi Tutarı (Milyar TL.) İLLER 1997 1998 1999 2000* 1997 % 1998 % 1999 % 2000* AMASYA 14 9 16 17 110 2 158 1 361 1 396 ÇORUM 31 36 51 29 486 9 678 6 1.340 4 804 D.BAKIR 22 20 27 17 369 6 532 5 808 3 719 SAMSUN 26 27 59 45 329 6 507 5 1.377 5 1.417 Ş.URFA 17 26 57 20 260 5 672 6 2.042 7 826 AKSARAY 2 2 17 20 26 - 43 - 254 1 616 K.KALE 5 3 8 4 70 1 49 - 180 1 76 TOKAT 24 16 21 14 229 4 268 3 414 1 403 SİVAS 52 23 51 31 481 8 465 4 1.639 5 981 KÖY TOP. 458 553 1.095 795 5.682 100 10.657 100 30.210 100 25.601

TÜRKİYE 1.550 904 1.736 1.229 19.637 - 15.532 - 43.905 - 36.757 Kaynak: HM web sayfası; Serdengeçti, 2001, s. 68. * 31.12.2000 tarihi itibariyle.

4. Sivas’ta Yatırım Teşvikleri ve KOBİ Teşviklerinin Gelişimi

Bu başlık altında Sivas’ta özel sektör yatırım ve KOBİ teşviklerinin gelişimi incelenmeye çalışılacaktır. Bu amaçla önce, Sivas’ta özel sektör yatırım teşviklerinin gelişimi çeşitli açılardan verilecek, ardından Sivas’a verilen KOBİ teşviklerinin incelenmesine geçilecektir.

4.1. Sivas’ta Özel Sektör Yatırım Teşviklerinin Tarihsel Gelişimi

1980-2000 döneminde Sivas’a sağlanan yatırım teşvik belgelerinin yatırım tutarları ve istihdam açısından gelişimi Tablo 16’da görülmektedir

Tablo 16: Sivas’ta Yatırım Teşviklerinin Gelişimi (1980-2000) Yıllar Belge

Sayısı (1) Tutarı (2) Yatırım (Milyar TL)

İstihdam

(Kişi) (3) Belge Başına Yatırım (2/1) İstihdam (3/1) Belge Başına

1980 4 0,2 86 0,05 21,5 1985 15 *167 615 11,1 41,0 1990 25 74 847 2,9 33,8 1991 15 112 785 7,4 52,3 1992 18 512 2.285 28,4 126,9 1993 16 530 869 33,1 54,3 1994 6 390 631 64,9 105,1 1995 7 1.655 337 236 48,1 1996 24 7.024 1.384 292 57,6 1997 27 37.598 1.221 1.392 45,2 1998 22 8.651 1.550 393 70,4 1999 14 23.264 1.701 1.662 121,5 2000 14 10.180 576 727 41,1

Kaynak: DPT, 1999: 47 ve RG, 1998-2000 dönemi ilgili sayıları.

* Kangal Termik Santralı yapımı nedeniyle yüksek bir veridir.** 31.12.2000 tarihi itibariyle. Sivas’a verilen yatırım teşvik belgelerinin bu dönem içerisinde (1994 hariç) düzenli, fakat yetersiz biçimde arttığı görülmektedir. Teşvik tutarlarının da benzer biçimde artış eğiliminde olduğu gözlemlenmektedir. Öngörülen istihdamın 1992, 1996 ve 1999’da yüksek olduğu söylenebilir. Fakat, 1992’de öngörülen istihdam artışında henüz gerçekleşmemiş Şeker Fabrikası yatırım teşvikinin önemli payı vardır. Tabloya belge başına yatırım tutarı açısından bakıldığında da bir gelişim görülmekte, hatta belge sayısının azaldığı 1994 ve 1995’de bu artış devam etmektedir. Özellikle 1997’de belge başına yatırım tutarı, daha önce belirtildiği gibi, Türkiye ortalamasının üstünde 1,392 milyon TL’ne ulaşmaktadır. Belge başına istihdam açısından dalgalı bir görünüm dikkati çekmektedir.

1997-2000 döneminde Sivas’a verilen özel sektör yatırım teşviklerinin sektörlere göre dağılımı da Tablo 17’de görülmektedir (Sivas’ta sektörler itibariyle özel

sektör yatırım teşviklerinin 1980-1999 dönemindeki gelişimini gösteren ayrıntılı bir Tablo (Ek Tablo 1) sunulmaktadır. 1997-2000 döneminde Sivas’ta yatırım teşviklerinin sektörlere göre dağılımının Türkiye’deki dağılıma benzediği söylenebilir. İmalat sektörü, Türkiye genelinde olduğu gibi yatırım teşviklerinden aslan payını almaktadır. Bu sektörü hizmetler, tarım ve madencilik sektörü izlemektedir. Son yıllarda yatırım teşviklerinin hizmetler sektörüne doğru daha fazla yöneldiği gözlemlenmektedir. Nitekim, 1999’da hizmetler sektörünün sabit yatırım tutarı payı imalat sektörüne yakın bir düzeye gelmiştir.

Tablo 17 : Sivas’a Verilen Yatırım Teşviklerinin Sektörel Dağılımı (1997-2000) Belge Sayısı

(Adet)

Sabit Yatırım Tutarı (Milyar TL) Öngörülen İstihdam (Kişi) Sektör 1997 1998 1999 2000 1997 1998 1999 2000 1997 1998 1999 2000 Tarım 1 1 2 1 567 350 1.280 2.744 86 25 48 101 Maden 4 2 1 - 988 1.681 558 - 167 30 50 -İmalat 15 13 5 7 9.984 4.987 11.300 4.945 716 965 550 278 Hizmet 6 6 6 6 1.651 1.632 10.127 2.491 192 530 1.053 179 Toplam 27 22 14 14 37.884 8.650 23.264 10.180 1.211 1.550 1.701 576 Kaynak: DPT, 1999: 137-138 ve RG, 1998-2000 Dönemi ilgili sayıları. *31.12.2000 tarihi itibariyle.

Sivas’ta yatırım teşviklerinin sektörler açısından daha ayrıntılı bir analizini sunduğumuz ek Tablo 1’de açıkça görüleceği gibi, Sivas’ta 1990 öncesinde madencilik sektörü imalat sektörünün ardından ikinci sırada yer alırken, hizmetler sektörünün 1990’lı yıllar itibariyle yeni atılımlar içerisine girmesiyle birlikte madencilik sektörünün önüne geçtiği görülmektedir Sivas’ta yatırım teşviklerinin 1980-2000 dönemindeki gelişiminin sektörlere göre dağılımı genel anlamda ele alındığında şu sonuçlara varılması olasıdır;

Bu dönemde, alınan yatırım teşvik belgelerinin yaklaşık %40’ı imalat sektörünce kullanılmıştır. Bu sektörü hizmetler ve madencilik izlemektedir. Toplam yatırım tutarı açısından, imalat sektörü bu dönemde ilk sırayı almakta, çok az (2) belge sayısına sahip olmasına karşın, yatırım ölçeğinin büyük olması nedeniyle enerji sektörü yatırımları imalat yatırımlarına yakın bir payla ikinci sırayı almaktadır. Bu sektörü son yıllarda büyük gelişme gösteren hizmetler sektörü izlemektedir. Sabit yatırım tutarlarında da benzer bir gelişim görülmektedir. Döviz kullanımının tarım sektöründe pek yaygın olmadığı dikkati çekmekte, enerji ve imalat sektörleri daha yoğun biçimde döviz kullanmaktadır. İstihdam açısından bu dönemde, imalat ve hizmetler sektörleri ilk iki sırayı almakta, bu sektörleri madencilik sektörü izlemektedir.

Sivas, çevresindeki iller içerisinde büyük ölçüde yatırım teşvikleri alan önemli illerden birisidir. KÖY kapsamı içinde olmayan Kayseri ile karşılaştırıldığında özellikle 1997’de Sivas açısından bir gelişimin olduğu söylenebilir. Sivas 1997’de önemli ölçüde yatırım teşviki sağlamasına rağmen, bu yıla kadar Malatya ilinden geride kalmıştır. 1995’de Tokat ve Yozgat illerinden daha az yatırım teşviki alan Sivas, 1996 ve 1997’de bu illeri geride bırakmıştır. Sonuç olarak, Sivas’ın yatırım

teşviklerinden aldığı payın komşusu bazı illerle karşılaştırıldığında giderek yükseldiği söylenebilir (DPT, 1999: 137-138).

4.2. Sivas’ta KOBİ Teşviklerinin Durumu

1996 yılı ülkemizde KOBİ yılı ilan edilmiş ve Ekim 1996’da KOBİ teşvik kararnamesi çıkarılmıştır. Bu kararname çerçevesinde, Sivas’ta bu yıldan itibaren KOBİ teşviklerinden yararlanmaya başlamıştır. Aşağıdaki Tablo 18’de 1996-2000 döneminde Sivas’ın elde ettiği KOBİ teşviklerinin gelişimi (7) yer almaktadır.

Tablo 18: Sivas’ta KOBİ Teşviklerinin Gelişimi (1996-2000) (Milyon TL) Yıl Belge Sayısı Sabit Yatırım Tutarı FKK Yatırım FKK İşletme Toplam Kredi Miktarı 1996 5 112.965 46.825 13.660 60.485 1997 53 794.110 288.304 104.783 494.437 1998 29 635.953 500.830 160.940 661.770 1999 48 1.971.000 1.010.190 494.850 1.505.040 2000* 31 - 596.300 385.500 981.800 Toplam 166 3.714.028 2.442.449 1.159.733 3.713.532 Kaynak: Sivas Ticaret ve Sanayi Odası ve Serdengeçti, 2001a: 68. *31.12.2000 tarihi itibariyle.

Sivas’ta en fazla KOBİ teşvik belgesi 1997’de alınmıştır. 1999’da yaklaşık 2 trilyon TL tutarındaki sabit yatırım için teşvik sağlanmış ve bu yılda toplam kredi tutarı olarak 1.5 trilyon TL’lik kredi verilmiştir. Bu dönemde toplam 166 belge ile 3,7 trilyon TL tutarında toplam kredi sağlanmıştır. 1996-1999 döneminde Sivas’ta KOBİ teşviklerinden en fazla gıda-içki alt sektörü (25 adet) yararlanmıştır (bkz; Ek Tablo 2). Bu sektörü 13’er adet teşvik belgesiyle dokuma giyim ve orman ürünleri alt sektörleri izlemektedir.

Sonuç

Türkiye’de genel destek sistemi ile her yıl 5000 civarında sabit yatırım projesi teşvik belgesine bağlanmaktadır. Özel sektör sabit yatırımlarının yaklaşık %35’i teşvik belgeli olarak gerçekleşmektedir. Genel destek sisteminden kredi ve hibe yardımları şeklindeki nakdi destekler çıkarıldıktan sonra, yatırım teşvik belgelerinin yaklaşık %85’i gelişmiş ve normal yörelere düzenlenirken, 50 ili kapsayan KÖY’ler %15 civarında pay alabilmektedir. Bu husus KÖY’lere yönelik ayrı bir sistemin gerekliliğini ortaya koymaktadır.

Ekonominin kalkınma stratejilerine uygun gelişiminin ve dış rekabete karşı yapısal uyumunun sağlanabilmesi için teşviklerin bazı özellikleri taşıması gerekir. Teşvik sistemi seçici olmalıdır. Ülkemizde uygulanan yatırım teşvik sistemi sektörel bir seçicilik içermemektedir, bazı istisnalar dışında bölgesel önceliklere göre sınıflandırılmaktadır. Teşvik sisteminin seçicilikten uzak olması etkinliği azaltmakla birlikte teknik alt yapı eksikliği de büyük bir sorundur.

Teşvik sistemi desteklemeyi hedeflediği alanı iyi tanımlamalıdır, alanın iyi tanımlanamaması uygulamayı başarısız kılabilecektir. Ekonomik ve sosyal gelişmişlik düzeyine göre şekillendirilmiş bir bölgesel harita, sektörlerin ekonomi durumları ile ilgili veriler, ekonomik ve sosyal açıdan birbirlerine yakın firma gruplarının belirlenmesi gereklidir. Kaynağı ayrılmış teşvikler uygulamaya alınmalıdır. Kaynağı ayrılmamış teşvik sistemleri hem yatırımcıyı yanlış yönlendirebilir, hem de devlete olan güveni sarsabilir. Teşviklerin uygulanmasında koordinasyon sağlanmalıdır. Kaynak yetersizliği de teşvik sisteminin başarısını engelleyen önemli bir etkendir. Teşvik sisteminin vergisel desteklerden oluşması etkinliği azaltmaktadır. Vergisel destekler gelişmiş yörede yapılan yatırımlar ile büyük işletmeler için cazip iken KOBİ’ler ile KÖY’ler için önem arz etmemektedir.

Türkiye’nin gelişmekte olan yörelerinden biri olan Sivas’ta da son yıllarda yatırım teşviklerinin kullanılmasında belirgin bir artış gözlenmesine rağmen ilin ihtiyaçları gözetildiğinde bu miktarların yetersiz kaldığı söylenebilir. Sivas’ta yatırım teşviklerine başvurulardaki sorunlar arasında; Türkiye genelinde de karşılaşılan bürokratik sorunların çokluğu, teşvik kredileri hakkında yetersiz bilgi ve teşviklerden yararlanma konusunda ilgisizlik sıralanabilir.

Kendi sorunları ile ilgili kurumlarla diyalogun eksikliği de yukarıda sıralanan sorunlara eklenebilir. Örneğin KOSGEB’le ilişki kuran KOBİ sayısı toplamın ancak %15 kadarıdır. Yatırım teşviklerinin elde edilmesine yönelik bu sorunlara rağmen, kredi maliyetlerinin düşüklüğü ve cazip olmaları nedeniyle, Sivas’ta KOBİ’ler genel olarak normal banka kredisi yerine yatırım teşviklerine yönelik Halk Bankası kredilerini kullanmayı tercih etmektedirler. Bu nedenle ile yönelik yatırım-KOBİ teşvik kredilerinin artırılması, ayrıca işletmelerin bu olanaklardan daha iyi yararlanmaları konusunda bilgilendirilmeleri ve özendirilmeleri gereklidir.

Notlar

1) 7.Beş Yıllık Kalkınma Planı ve 1998 yılı Programının Uygulanması, Koordinasyonu ve İzlenmesine Dair 14.10.1997 tarih ve 97/10075 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı.

2) 2000 Yılı Programının Uygulanması, Koordinasyonu ve İzlenmesine Dair 13 Ekim 1999 tarih ve 99/13414 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı.

3)Geniş bilgi için KOSGEB’in web adresine bkz; http://www.kobinet.org.tr /hizmetler/ bilgibankasi /finans/Docs/FinDestek2001.doc.

4) 24.12.1999 tarih ve 23916 sayılı Resmi Gazete.

5) Bkz; 18.01.2001 tarih ve 24291 sayılı RG’de yayınlanan, 21.12.2000 tarih ve 2000/1821 sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları ve Yatırımları Teşvik Fonu Hakkında Karar, bu kararın uygulanmasına ilişkin 2001/1 sayılı tebliğ ve tebliğ hükümlerinin uygulanmasına yönelik 2001/1 sayılı genelge.

6) Bu tabloda yer almayan ve 1999 yılında KOBİ teşviklerinden en fazla yararlanan 10 il sırasıyla, Ankara, İstanbul, Şanlıurfa, Gaziantep, Sivas, Malatya, Samsun, Elazığ, Çorum ve Yozgat’tır. 1999 yılında KOBİ teşviklerinden en az yararlanan 10 il ise sırasıyla; Çanakkale, Siirt, Muğla, Bilecik, Karaman, Eskişehir, Artvin, Ağrı, Kütahya ve Şırnak illeridir. (bkz: Serdengeçti; 2000a: 53-61.)

7)Sivas’ta KOBİ teşviklerinin alt sektörler itibariyle 1996-1999 dönemindeki gelişiminin ayrıntılı bir görünümü Ek Tablo 2’de yer almaktadır.

Kaynakça

COŞKUN, İsa (1999) “Yatırım Teşvik Belgesi ve Sağladığı İmkanlar” Yaklaşım, Sayı. 79, ss.45-61.

ÇİLOĞLU, İsmail (1997), “Teşvik Sisteminin Değerlendirilmesi”, Hazine Dergisi, Sayı: 8, ss. 1-15.

ÇİLOĞLU, İsmail (2000) “Teşvik Politikalarının Yönlendirme Gücü”, Hazine Dergisi, Sayı:13, ss. 29-49.

DİLİK Bedri ve M. Duran, (1998) “Türkiye’de Uygulanan KOBİ Teşvik Politikası ve Uygulama Sonuçlarının Değerlendirilmesi” Hazine Dergisi, Sayı :10, ss. 59-79. DPT (1999), İller ve Bölgeler İtibariyle Çeşitli Göstergeler, Ankara.

DURAN, M. Sungur (1998) Türkiye’de Uygulanan Yatırım Teşvik Politikaları (1968-1998), Hazine Müsteşarlığı, Araştırma ve İnceleme Dizisi, Ankara.

ESEN Adem ve Aziz Kutlar, (1997), “Sivas İl Merkezinde KOBİ’lerle İlgili Bir Anket ve Yorumu”, Revak, ss. 22-26,

KUTLAR Aziz ve C. Öztaş (1996), Kalkınmada Öncelikli Yörelerdeki Teşvikli ve Teşviksiz Yatırım Uygulamaları, Çağ Ofset Matbaacılık, Elazığ.

KÜÇÜKER Celal, (2000), “Teşvik Teorisi: Ekonomik Argümanlar ve Endüstri Politikaları”, Ekonomik Gelişme Teşvikler ve Sivas, (E. Telatar), Ankara, Türkiye Ekonomi Kurumu, ss.133-159.

SARIASLAN, Halil (2000), “Doyuma Ulaşmış Sektörler Desteklenmeye Devam Edilecek mi?” Asomedya, Ankara.

SERDENGEÇTİ, Turan (2000a), Türkiye’de Yatırım Teşvik Uygulamaları, Hazine Müsteşarlığı, Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğü, Ankara.

SERDENGEÇTİ, Turan (2000b), “Teşviklerin Genel Bir Değerlendirilmesi” Ekonomik Gelişme Teşvikler ve Sivas, (E. Telatar), Ankara.Türkiye Ekonomi Kurumu, ss. 119-128.

SERDENGEÇTİ, Turan (2001), 2001 Yılı KOBİ ve Genel Yatırım Teşvik Mevzuatı ve Uygulamaları, Hazine Müsteşarlığı, Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğü, Ankara.

www.treasury.gov.tr/stat/tesvik www.treasury.gov.tr/stat/kobiler

Ek Tablo 1: Sivas’ta Yatırım Teşviklerinin Sektörlere Göre Dağılımı (1980-2000) Yıl Sektörler (Adet) Belge T. Yatırım Tutarı

(Milyon TL) Sabit Yatırım Tutarı (Milyon TL) Döviz Kullanım (bin $) İstihdam (Kişi) Tarım 2 102 63 - 25 İmalat 2 96 58 - 61 1980 Toplam 4 198 121 - 86 Tarım 2 152 100 52 11 Maden 3 3.880 2.287 3.095 200 İmalat 2 746 623 62 80 Hizmetler 7 13.745 9.638 11.782 198 1985 Toplam* 15 166.523 86.698 172.991 615 Tarım 8 8.242 6.552 - 80 Maden 5 12.840 12.436 1.911 162 İmalat 8 35.431 34.018 2.641 508 Hizmetler 4 17.640 17.126 757 97 1990 Toplam 25 74.153 70.132 5.309 847 Tarım - - - - - Maden 1 510.000 476.000 1.285 100 İmalat 5 1.305.689 1.217.428 12.762 257 Hizmetler 2 1.003.861 1.003.861 1.570 70 1995 Toplam 8 2.819.550 2.697.289 15.717 427 Tarım 2 280.410 264.410 - 97 Maden 4 975.631 968.631 6.000 185 İmalat 10 4.972.912 4.163.401 26.118 410 Hizmetler 8 2.376.522 2.374.022 12.812 692 1996 Toplam 24 8.605.475 7.770.464 44.930 1.384 Tarım 1 567.098 567.098 - 86 Maden 4 988.439 988.439 3.188 167 İmalat 15 9.984.018 9.544.606 44.898 716 Hizmetler 6 1.651.570 1.651.570 5.079 192 1997 Toplam** 27 37.884.580 37.445.168 235.436 1.211 Tarım 1 350.250 350.250 - 25 Maden 2 1.681.158 1.681.158 4.459 30 İmalat 13 4.987.123 4.961.123 7.814 965 Hizmetler 6 1.632.138 1.632.138 2.722 530 1998 Toplam 22 8.650.669 8.624.669 14.995 1.550 Tarım 2 1.280.000 1.280.000 - 48 Maden 1 558.000 558.000 - 50 İmalat 5 11.300.000 11.300.000 - 550 Hizmetler 6 10.127.000 10.127.000 - 1.053 1999 Toplam 14 23.264.000 23.264.000 - 1.701 Tarım 1 2.743.544 2.743.544 - 101 İmalat 7 4.945.224 4.945.224 - 278 Hizmetler 6 2.491.058 2.491.058 - 197 2000 Toplam 14 10.179.826 10.179.826 - 576

Kaynak: RG, Çeşitli Sayılar ve Sivas Ticaret ve Sanayi Odası Kayıtları. *1985 yılındaki fark, Kangal Termik Santralı yatırımından kaynaklanmaktadır. ** Sektörler toplamına enerji sektörü yatırımı dahildir.

*** 31/12/2000 tarihi itibariyle.

Ek Tablo 2: Sivas’ta KOBİ Teşviklerinin Alt-sektörlere Göre Dağılımı (1996-1999) (Milyon TL)

Yıl Alt sektör SayısıBelge İstihdam (kişi)

FKK

Yatırım İşletmFKK e

Ödenen

Tutar Yatırım Toplam Orman Ürünleri 2 9 8.430 7.800 16.230 28.003 Dokuma-Giyim 1 41 15.000 4.900 19.900 36.734 PişmişKil-Çimento 1 0 20.000 0 20.000 42.000 Demir-Çelik 1 4 3.395 960 4.355 6.228 1996 Toplam 5 54 46.825 13.660 60.485 112.965 Gıda-İçki 15 72 112610 31650 144260 219018 Orman Ürünleri 7 36 43135 17340 60470 124063 Lastik 7 34 56840 15260 72100 113247 Madeni Eşya 5 37 56595 11650 68245 105583 Dokuma Giyim 4 19 16319 5423 21742 34312 Makine İmalat 4 14 20650 4070 24720 35860 Pişmiş Kil Çimento 3 22 32320 2200 34520 51108 Cam 2 7 12.775 4.360 17.135 25.543 Kimya 2 15 11.520 4.080 15.600 24.105 Deri Kösele 1 0 1.500 1.250 2.750 8.018 Demir Çelik 1 10 17.590 5.000 22.590 36.090 Seramik 1 4 3.300 1.000 4.300 6.627 Diğer 1 2 4.500 1.500 6.000 10.536 1997 Toplam 53 272 288304 104783 494432 794110 Gıda-İçki 8 48 122980 60900 183880 223644 Orman Ürünleri 2 3 10775 18500 29275 35427 Lastik 2 20 17245 9450 26695 33099 Madeni Eşya 2 11 49930 12500 62430 72814 Dokuma Giyim 7 125 179750 22290 202040 269322 Kimya 2 25 44000 13600 57600 70192 Demir Çelik 2 14 50000 6100 56100 85563 Kağıt 1 6 30.000 5.000 35.000 44.296 Taşıt Araçları 1 3 7.200 2.000 9.200 10.423 Diğer 2 18 33950 10600 44550 60495 1998 Toplam 29 273 500830 160940 706770 635953 Gıda-İçki 2 20 56.300 20.000 76.300 92.805 Orman Ürünleri 2 13 30.600 21.000 41.600 67.535 Lastik 1 3 23.000 2.000 25.000 28.448 Madeni Eşya 1 5 32.485 5.000 37.485 43.535 Dokuma Giyim 1 0 0 7.000 7.000 9.487 Kimya 1 0 0 5.000 5.000 5.564 Elektrikli Makine 1 5 21.500 10.000 31.500 35.194 1999 Makine İmalat 1 6 20.900 12.500 33.400 38.494

Diğer 2 41 125.000 20.000 145.000 181.142

Toplam 12 93 309.785 102.50

0 412.285 502.204