T Ü R K L Ü K Ali K am i Akyüz
389
Ölümünün kırkıncı yıldönümü münasebetiyle :
İs m a il S a f a
«Dîvan», «Tanzimat» va
«Edebiyat-ı Cedide» devirlerini birbirinden ayıran
zihniyet ve. şekil farklarına rağmen, bu üç devri birbirine bağlıyan müşterek hu
susiyetler de vardır: «Tanzimat» edebiyatı garp fikirlerinin tesirine uğradığı nis-
bette şark edebiyatının müşterek mefhumlarından tecerrüt etmekle «Divan»
devrinden ayrılıyor ve
«Edebiyat-ı Cedide
»ise
>«Dîvan» l a ‘«Tanzimat» arasında
müşterek olun şiir şekillerine büsbütün, nihayet verip garp edebiyatındaki şekilleri
kabul etmekle yeni bir hususiyet göstermiş oluyordu. Bu üç devir arasında bir de
unıunıî üslûp farkları vardı: Her devir kendine göre bir dil vücuda getirmişti.
Fakat bütün bunlara mukabil her üçünün bilhassa vezin birliği gibi müşterek
hususiyetleri de vardı: «Dîvan»,
«Tanzimat
»ve «Edebiyat-ı Cedide» devirlerinin
her üçünde de aruz vezni kullanılmıştı. Aruz dili için bu üç devir sadeliğe doğru
birer tekâmül devri oldu: Son aruz devrinin kitap lisanından ayrılıp hayat lisanına
yaklaşan sadeliğinde, yeni nesillerin az çok bildiği (Tevfik Fikret) le beraber
hemen hiç bilmediği (İsmail Safa) isminde bir âmil daha vardı. Bilhassa (Muallim
Naci) nin tesirinden sıyrıldıktan sonra hakikî şahsiyetini bulan (Safa) nın berrak
bir su gibi akan seyyal ifadesi, hayat diline (Fikret) le arkadaşlarının lisanından
pek çok yakındı. Meselâ bugünün şivesine göre (Fikret) çok eskimiş olduğu halde,
(Safa) ona nisbclle hâlâ yeni sayılabilir. (İsmail Safa) yı hayata ve hayal diline
bu kadar yaklaştıran kuvvet, kalbinden ve 'samimiyetinden aldığı kuvvetti:
Bu
büyük adam sunilik bilmediği için tabiî yazdı. (Abdiilhak Hâmil) bir gün ondan
bahsederken:
—
Dehâsı kafasında değil, kalbinde!
Demişti. Aruz dilindeki sadeleşme inkılâbını (İsmail Safa) işte bu kalb deha
-siyle yaptı ve en yüksek derecesini (A kif) de bulan son tekâmül safhasının rnü-
beşşiri oldu.
Bundan oluz dokuz sene evvel otuz beş yaşında iken menfası olan Sivasta
sönüp giden bu meşale, Trabzondaıı çıkan bir şiir ve fikir hanedanına mensuptu:
Mekke emaretinin Dîvan Efendiliğinde bulunan ^babası (Behçet Efendi) kuvvetli bir
dîvan şairi idi; aşkının şehidi olan hassas kardeşi (Ahmet Vefâ) eğer yaşasaydı
belki bir nevi .(Fuzulî) olacaktı;
en küçük kardeşi
(Ali Kami) kültür haya
tımızda
mümtaz bir mevki
tuttu.
İki oğlundan
(Peyami Safa) Türk gaze
teciliğinin en yüksek siması oldu; (llhami Safa) da bu kültür şeceresine münevver
bir isim daha kattı. Biz bu vaziyette (Hârnid) in
«Abdülhak
»sülâlesine nazire sayıla
bilecek bir veraset manzumesi gördüğümüz için, büyük (Safa) nın Mart ayma tesa
düf eden 40 mcı ölüm iyili münasebetiyle muhterem kardeşi (Ali Kâmi) den ailesi
hakkında bir yazı lütfetmesini rica ettik: (İsmail Hami Danişmend) e gönderdiği
cevabı buraya aynen
390
İs m a il S a fa T Ü R K L Ü Kİsmail Safa'nın babası: Ş a i r B e h ç a t E f e n d i
D eğ erli k a rd e şim H a m i D a n işm e n d ;
« T ü rk lü k » m ecm u asın ın ö n ü m ü z d e k i n ü sh asın ı b ü y ü k a ğ a b e y im İsm ail S a fa y a v e ailesine h a sre d e c eğ in iz i b ild ire n m e k tu b u n u z u b ü y ü k b ir h a z ve ta k d ir ile o k u d u m . «M ak sad ım ız, d iy o rsu n u z, e d e b î şah siy etleri m ü n fe rid e n d eğ il, eseri m ü essirleriy le b e r a b e r te tk ik e y o l aç m a k , y an i T ü rk fikir h a n e d a n la rın ı m e y d a n a ç ık a rm a k tır» ; e d e o iy a t ta rih im iz d e bu çığırı açtığ ın ız d a n d o la y ı sizi te b rik e d e rim . « A b d ü lh a k » ailesi için te sb it ettiğ in iz k ü ltü r ırsiyetini, b a b a m B eh çet e fe n d id e n itib a re n ailem ize d e ta tb ik e tm e k is tem en iz, d e d iğ in iz gibi, b e n i h e m m illî, h em aile v î b a k ım d a n a lâ k a d a r e d e r.
T Ü R K L Ü K Ali K am i Akyüz
891
S uallerinize, e lim d e n g eld iğ i k a d a r c e v a p v ereceğ im . E lim d e n g eldiği k a d a r, -çünkü m e se lâ aile şecerem iz ls ta n b u ld a k a ld ığ ı için şim d i o n u n su re tin i a lıp g ö n d e rm iy e im k â n y o k tu r. Z a te n y a n ım d a o lsa y d ı bile, ta k rib e n o n d ö rt a sır g e rilere k a d a r g id e n , iki m e tre u zu n lu ğ u n d a k i, şec e re n in m e c m u a y a -derci m ü m k ü n o la m ıy a c a ğ ı için, su retin i ç ık a rm a ğ a d a m a h a l k a lm a z d ı. M ü- iese lsile n b ir h a y li k a z a sk e rle rin isim lerini v e b ir k ısm ının m u h ta s a r te rcü m ei h a lle rin i ih tiv a e d e n şe c e re m izd e A k ş e m s e ttin gibi, ta rih î v e ta n ın m ış sim a la r d a v a rs a d a b u şe cere b a b a m ız B e h ç e t e fe n d in in değil, a n n e m iz A y şe S a m iy e h a n ım ın sülâlesini gö sterir.
B a b a m ız a g e lin c e : T ra b z o n ş a irle rin d e n H ic a z M ek tu p ç u su M e h m e t B e h ç e t e fe n d in in b a b a s ı T ra b z o n tü c c a rla rın d a n H a ç ı İsm ail efe n d i, o n u n d a b a b sı, S ü rm e n e ’y e tâ b i K o lo şa ’lı b ir çiftçid ir. E d e b î v e ra se t, ne b u k ö y lü d e n , ne d e o ğ lu b ü y ü k b a b a m ız H a c ı İsm ail e fe n d id e n d eğ il a n c a k b a b a m 'H acı B e h ç e t e fe n d id e n in tik a l etm iş o la b ilir ( * ) .
O n u n k u v v e tli b ir k ü ltü r k a y n a ğ ı o l d u ğ u n a k a n a a tim v a r. E v lâ d ı İsm ail S a fa ’d a , A h m e t V e f a ’d a , ( k e n d i ism im i b u sıra d a ız ik re d e m e m ), to ru n u P e y a m i S a fa ’d a zah ir o ld u ğ u gibi h a ttâ b e n im ç o c u k la rım v e
ço
cuklarımın
ç o c u k la rın d a d a o k a y n a k ta n ve o m a y a d a n in tik a l e tm iş e d e b î k ıy m etler v e is tid a tla r b u lu n d u ğ u n u gün g e ç tik ç e d a h a b a riz o la ra k seziy o ru m . 12 4 4 d e d o ğ a n B e h ç e t e fe n d in in « H u z m â -sa fâ » d a çıkm ış m a n z u m e le rin e b a k ılırsa ç o ğ u n u yirm i, y irm i bir y a ş la rın d a , to y b ir g en ç iken, sö y led iğ i a n laşılır. O z a m a n ın e d e b iy a t m o d a s ın a te b a - iy e tle y a z d ığ ı b ir fa h riy e n in m a tla ı ş u d u r:Feyz-i ma’nâ aks-i safvetmaye-i şişemdedir Maye-i ruh-i sühan eczay-ı endişemdedir
« M âna, ö n ü m d e k i b a d e şişesinin p a rıltıs ın d a n feyz v e ilh am alır. S ö zü n ruhu d a , m a y asın ı b e y n im in z e rre le rin d e b u lu r» -gibi o lg u n b ir m a z m u n u b u k a d a r k u v v e tli b ir ta r z d a n a z m a g eçirm ek , to y b ir g en çten değil, o lg u n b ir ş a ird e n b e k le n ir sanırım .
‘.C A f
• • . A
* • ' ' İ
Babası Behçet efendinin el ya- zıs-yle İsmail Safa’nın doğum
tarihi
(*) Yalnız annemizin de kültür sahibi eski bir aileden gelme kültür sahibi bir kadın •olduğunu bundan 65 yıl evvel yazdığı kıymetli mektuplardan anlıyorum. Bence bu da hesaba katılacak bir âmildir.
392
(İsmail S a fa T Ü R K L Ü KB ü y ü k o ğ u lla n İsm ail S a fa v e A h m e t V e fa ilk şiirlerini, d a h a m e k te p s ıra la rın d a , h a ttâ b u y a ş a g e lm e d e n evvel, sö y le m e ğ e b a şla m ışla rd ı. B e h ç e t e fe n d id e k i e d e b î fey zin n a z ım d a k i inkişafını b u iki k a rd e ş , n e sird e k i in k işa
fım d a P e y a m i g ö ste rm iş b u lu n u y o r. B üyük a ğ a b e y im İsm ail S a f a ... A h ne acı! D a h a o tu z d ö r t y a ş ın d a ik en h a y a ta g ö z le rin i k a p a m ış o la n v e şim d i k ü ç ü k o ğ lu m y e rin d e o la n o d e lik a n lıy a b ü y ü k a ğ a b e y im d iy o ru m ! M a n e n h â lâ b e n d e n p e k b ü y ü k o la n o gen ç şairle a ra m ız d a d ö r t b e ş y a ş ta n ib a re t b ir fa rk o ld u ğ u h a ld e , b e n o n u b ir b a b a g ibi se v e r v e sa y a rd ım . A n n e m i hiç ta n ım a m . B a b a m ız ö ld ü ğ ü v a k it altı y a ş ım d a idim . O z a m a n o n b i r v e d o k u z y a ş la rın d a b u lu n a n a ğ a b e y le rim b a n a m ü re b b î o ld u la r v e a ld ık la rı b a b a te rb iy e sin i a y n e n b a n a v e rm e ğ e b a ş la d ıla r. B u te rb iy e p e k s e rt ve d isip lin li idi. H e r ik isin d en d e ç o k çek in ir, k o rk a rd ım . K ü ç ü k a ğ a b e y im değil a m m a , b ü y ü k a ğ a b e y im , k im b ilir n e gibi se b e p le rle , b e n i h e m e n h e r g ü n d ü ğ e rd i. O d a b a b a m ız ın sa ğ lığ ın d a ço k y a ra m a z d ı v e ç o k d a y a k y e rd i. K ü
çü k a ğ a b e y im ise k ü ç ü k lü ğ ü n d e n b e ri uslu, d u rg u n , ağ ır b a şlı v e m e le k g ib iy di. Z a te n b a b a m n e o la c a ğ ın ı d o ğ d u ğ u z a m a n b ilm iş gibi, o n u n için y azd ığ ı v e lâ d e t ta rih in e :
Behcetâ şimdi de o Rabb-i ahad Bir melekzade verdi ceddbeced
b e y itiy le b aşlam ıştı. O n la rın ra stg e ld ik ç e e lle rin d e n ö p m e k b a n a k ü ç ü k lü ğ ü m d e n k alm ış b ir â d e tti. Ç o lu ğ a ç o c u ğ a k a rış tık ta n so n ra d a b u â d e t b o z u l m a d ı. B u g ü n ak sa ç larım la, h e p im iz in b ü y ü ğ ü m ü z o la n a b la m ı z iy a re t e ttik çe y in e elini ö p e rim . A n a m ız d a n , b a b a m ız d a n p e k e rk e n a y rıld ığ ım ız için a n a b a b a k o rk u v e saygısını y a ş sırasıy la b iz k a rd e ş le r m u h a fa z a etm iştik.
B ü y ü k a ğ a b e y im in k ü ç ü k lü k hali g ö z ü m ü n ö n ü n e şö y le g e liy o r: S a n ip e k saçlar, ak ı d a h a çok, iri m a v i gö zler, p e m b e b e y a z b ir yüz, d a y a k ç ı b ir a fa c a n ! S o n ra, g itg id e rik k a ti, şe fk a ti g alip g e ld ik ç e o g ö z le r nasıl m a h m u rla ştı! A k ı nasıl k a y b o ld u ! Ş a şıla c a k şey!
B en a sk e rî rü ştiy e sin d e y k e n o n la r D a rü ş ş a fa k a d a id iler, ikisi d e çocuk, f a k a t ikisi d e b ir b a b a gibi b e n im d e rsle rim le , te rb iy e m le m eşg u l o lu rla rd ı. A rtık d a y a k y e m iy o rd u m . F a k a t sınıfım ın b irin cisi o lm a m için ç o k sıkı te n - b ih le ri v a rd ı. B e y h u d e g a y re t! B en b irin ci ç ık m a k ta n ç o k u z a k tım . R ü ştiy e d e n ş a h a d e tn a m e alıp D a rü ş ş a fa k a y a g ird iğ im v a k it o n la r h e n ü z ç ık m a m ış lard ı. F a k a t b a n a v e rd ik le ri em e k b o şa g itm e d i. D a rü ş ş a fa k a d a ta m o n la rın iste d ik le ri gibi o ld u m . Ç o c u k k e n b e n i sık sık d ö ğ e n b ü y ü k a ğ a b e y im şim d i ra stg e ld iğ in e b e n d e n b a h s e d iy o r v e b e n i ş ım a rta c a k d e re c e d e sık sık öğü- y o rd u .
A rtık ikim iz d e yetişm iş, ç o lu ğ a ç o c u ğ a k a rışm ıştık . O , u y k u su z k ald ığ ı g eceleri, nefis şiirle rin d e n b irin i in şa d e d e re k s a b a h la rd ı. G e n ç y a ş ın d a y u
