Ölümünün 56 ncı yıldönümünde Cevdet Paşa

Ö lü m ü n ü n 56 n c ı Y ıld ö n ü m ü n d e

f \ Y f i

\JC/

C E V D E T PASA

T-

Ç&(

Î

Tanzimat ricali arasında, bilhassa geniş bil­ gisi ile mühim bir yer almış olan Cevdet Paşa, 1822 senesinde Lofça’da doğdu. Asıl adı «Ahmet» tir. Babası, Lofça’nın ileri gelenlerinden Hacı İs­ mail Ağa’dır.

Küçük Ahmet kasabama ilk mektebini bitir­ dikten sonra, müftü Ömer Efendi’den bazı med­ rese dersleri aldı. 1839 da, tahsilini tamamla­ mak üzere, İstanbul’a gelerek Fatih Camimdeki medrese derslerine devam etti. Silsileli ve kuv­ vetli bir medrese tahsili gördü. Fakat Ahmet efendi, bu medrese tahsiliyle iktifa etmiyerek ay­ rıca Matematik, Tabiat, Felsefe, Tarih ve Coğraf­ ya gibi ilimleri de öğrendi. Müsbet ilimleri, m ü- hendishane hocalarından Albay Nuri Bey’den o - kudu.

Ahmet efendi, medreseden icazeti, mantıkçı Şakir Efendi’den aldı. Gayet zeki, çalışkan bir ta­ lebe olan Ahmet Efendi bu tahsil hayatında geniş bilgisi, cevval zekâsı ile gerek müderrisler ve ge­ rek medrese talebeleri arasında büyük bir şöhret kazandı. Medresede iken hocalarına vekâlet etti­ ği gibi, kendinden çok daha yaşlı olanlara ders de okuttu.

Ahmet efendi medrese dışında, o devrin ilmi, edebî mahfillerine de girdi. Çarşamba’daki meş­ hur Murat Molla Dergâhma, şair Fehim Efendi­ nin Karagümrükteki -yine bir mahfili edeb olan- konağma devam etti. Bu çevrelerde devrin bir çok meşhur şair ve âlimleri ile de tanıştı. Ahmet

M. Şakir ÜLKÜTAŞIR

efendiye «Cevdet» mahlasını veren şair Fehim efendidir. İşte bundan sonradır ki, kendisi daha çok «Cevdet» mahlasiyle tanındı.

Ahmet Cevdet, 1845 de sadrazam Büyük Re­ şit Paşaya intisap etti. Paşanın konağında Âli ve Fuat efendilerle tanıştı. Onun bu iki yeni dostu, tanzimat devrinin meşhur Âli ve Fuat paşalarıdır. Cevdet’in Reşit Paşaya intisabı hayatında ileriye doğru bir merhale olmuştur. Reşit Paşa, Cevdet’in zekâ ve irfanını çok takdir etmiş, sonraları onu mühim devlet işlerinde kullanmıştır. Cevdet, Re­ şit Paşanın tanzimat için yaptığı fikrî ve hukukî yeniliklerde ona selâhiyetli bir yardımcı da olmuş­ tur.

Ahmet Cevdet, 1849 da Meclisi Maarif âzası ve Darülmuallimin müdürü oldu. Bu müesseseyi dü­ zenlemekte Cevdet’in büyük ve değerli hizmetleri olmuştur. 1851 de açılan ve ilk Türk Akademisi olan Encümeni Dâniş’in dahili azalığına seçildi. Encümeni Daniş’de müspet bir iş görmek şerefi Ahmet Cevdet efendiye nasip olmuştur.

Ahmet Cevdet, 1854 den sonraki yıllarda muh­ telif vazifelere getirildi. 1865 de kazaskerlik rüt­ besi Vezirliğe yükseltildi ve «Paşa» oldu. Bun­ dan sonra devlet makamlarının en yükseklerini işgal etti. 1873 de Maarif Nazırı oldu. Cevdet Paşa bu tarihten ölünceye kadar beş defa Adliye, iki defa Maarif, iki defa Evkaf, bir defa Dahiliye ve bir defa da Ticaret ve Ziraat Nazırı oldu.

Üzün bir fikir bayatına, deviet işlerine kendi­ ni veren Cevdet Paşa, 25.Mayis.1895 de öldü. Öldüğü zaman 74 yaşında idi. Fatih Camii ya­ nındaki hususî makberesine gömüldü.

Tarihçi, Hukukçu (İslâm hukukçusu), dilci, edebiyatçı hülâsa her mânasiyle âlim bir devlet adamı olan Cevdet Paşa, X IX. asır Türk-İslâm ir­ fan hayatının muhakkak ki en değerli, en kudret­ li simasıdır. Cevdet Paşa’nıın siyasî hayatı, ümî hayat ve şöhreti yanında büyük bir ehemmiyet ifade etmez. O, İlmî, hukukî mesaisiyle tanzimat devrinin kültür tarafını yapan bir şahsiyet olmuş­ tur. Büyük Reşit Paşa, yeni kanunlar yapmak için kurduğu komisyona -şer’i meselelerde fikrin­ den, bilgilerinden istifade edilmek üzere- Babı- meşihattan «en âlim en münevver fikirli» birinin gönderilmesini istediği zaman, vaktin Şeyhülislâ­ mı Ahmet Cevdet efendiyi yollamıştı.

Cevdet Paşa’nın, o zamanın bir kanunu mede­ nisi olan «Mecelle» yi vücude getirmesi, yine o devrin adliyesinde hukukî, fikrî bir birlik yarat­ mış olması unutulmayacak kadar büyük olan hiz- metlerindendir. Cevdet Paşa’mn, tarihçilerimiz arasında da değerli bir yeri vardır. «Cevdet Tari­ hi», bizde olduğu kadar, garp ilim âleminde de imparatorluk tarihinin ana kaynaklarından biri olarak sayılır.

Cevdet Paşa türkçeyi (yâni Tanzimat türkçe- sini) zamanında en iyi bilen ve yazanlardan biri, hattâ devrin bu sahada en selâhiyetli üstadıdır, denilebilir. Nesri herkesin anlıyabileceği şekilde sade, düzgün ve sağlam bir vasıf taşır. Cevdet Pa­ şa, dilde sadeleşmenin, özlü ve düzgün bir türk- çenin lüzumunu derin bir sezgi ile anlamış; eser­ lerinde -hele Kısas-ı Enbiya ve okullar için yaz­ dığı kitaplarında- bu düşüncesinin güzel örnekle­ rini vermiştir. Bir halk muharriri olan Ahmet Mithat efendinin romanlarında, Recai Zade Üstad Ekrem ve hattâ Muallim Naci’nin nesirlerinde Cevdet Paşa’nm mütebariz tesirleri görülür.

O zamana kadar «türkçe ilim düi olamaz, ya arapça veya farsça yazmak lâzımdır» diye yanlış bir telâkki vardı. Bu yanlış inanışa, hakikatin en büyük darbesini indiren Cevdet Paşa’dır. Cevdet Paşa «Takvimül Edvaı-»ı münasebetiyle yazdığı bir yazısında «Lisanı Türki bir ilim dili olamaz, diyenlere lisanımızın her şeye kabiliyeti olduğunu bu lisan ile her fenden güzel eserler yazılabilece­ ğini tasdik ettirdim» demek suretiyle hem düşün­ cesinin açık bir örneğini vermiş, hem de İlmî ce­ saretini göstererek yapılacak itirazları beklediği­ ni, meydan okurcasına, ilân etmiştir. Cevdet Pa- şa’yı, sadece ilmin sırçadan köşkü içine çekilmiş bir adam olarak tanıtmak isteyenlere bu sözleri mânalı bir cevaptır.

Çok çalışkan bir adam olan Cevdet Paşa, med­ resede, Meclisi Maarifte, Encümeni Dâniş’de, Da- rülmuallimin’de, Mektebi Hukuk’da, Maarif, A dli­ ye nazırlıklarında en aşağı yarım asır durmadan, usanmadan çalışmış, pek değerli hizmetler gör­ müştür.

r

---BAHARA GİRERKEN

Nasıl uslanabilirim bu mevsim Güneşe çıkmışım, gözlerim pul pul; Eyüp sırtlarında yeniden sevdim Seni, böyle havalarda İstanbul. Toprağı avuçladım, yalınayak, Allaha çok şükür, kalmadı korkum! Yaşamak ölürcesine yaşamak Başımda deniz, ayaklarımda kum. Muhacir kuşlar, çılgınca göklere Kavuşmak vardır bu işin ucunda; Toprak kokusu pencere pencere Yayılıyor ilk sevginin ufkunda. Ardına kadar açılmış kapılar; Sonsuz hürriyetin müjdecileri N e kadınlar ne kitaplar, bu bahar Beni evde tutamaz geceleri. Nasıl uslanabilirim bu mevsim Gemiler geçiyor gemiler pul pul, Eyüp sırtlarında yeniden sevdim Seni, böyle havalarda İstanbul.

Mustafa Necati KARAER

Âlim hukukçu, tarihçi, dilci ve edebiyatçı gi­ bi bir çok tarafları olan Cevdet Paşa, Türk irfan tarihinde her halde layemut bir adı, müstesna bir yeri bihakkın kazanmıştır. Onu bu cihetlerden ayrı ayrı tetkik etmek lâzımdır.

Cevdet Paşa, muhtelif mevzulara ait hemen otuza yakın kitap yazmıştır. Bunlardan Tarihi, K ı- sas-ı Enbiya’sı, Tezkerei Cevdet’i, Mukaddemei Ibnihaldun tercümesi, Maruzatı, Mecelle’si, Belâ- gat ve Kavaidi Osmaniye’leri, Miyar-ı Sedat ile Adabı Sedatı -adı anılır anılmaz- hemen akla ge­ lebilen eserlerini teşkil eder. Hülâsa Cevdet Pa­ şa, bir çok müdekkiklerin bir çok yıllarını alacak kadar uzun zamanların içinde kalan uçsuz bucak­ sız bir varlıktır.

Cevdet Paşa, eğer memleketimizde ihtisasın az çok yer aldığı bir zamanda yaşamış olsa idi, onu bugün muhakkak ki sahasının en üstün bir şahsiyeti olarak ya büyük bir hukukçu ya tarihçi yahut da bir dilci olarak tetkik ederdik. Maama- fi onun büyük şahsiyetini bu kadar yüksekte tu­ tan vasfı, belki de en büyük hususiyeti çok taraf­ lı, yâni ansiklopedisi bir âlim oluşudur.

5

Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi