YAĞIŞ EROZYONU İNDEKSİNİN VE TOPRAK KORUMA YÖNTEMLERİNİN BELİRLENMESİNDE ADAPAZARI ÖRNEĞİ

SAU Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 6 Cilt, 3.Sayı

(Eylül 2002)

Yağış Erezyon İndeksinin ve Toprak Koruma Yöntem��rin

�

�

Belirlenmesinde Adapazan Ornegı E.Açıkgöz, M.Gümrükçüoğlu

y

AGIŞ EROZYON İNDEKS İNİN_

VE

TOPRAK KO�_(JMA

� .

YÖNTEMLERİNİN BELİRLENMESlNDE ADAPAZARI ORNEGI

Ezgi

AÇIKGÖZ,

Mahnaz

GÜMRÜKÇÜOGLU

Özet

- 6u çalışmada toprak materyalinin su ve i·üzgarla taşınması olarak tanımlanan erozyonun, özellikle yağışların etkisiyle Adapazarı topraklarına "erdiği zararlar üzerinde durulınuş, bunun için Jniversal Toprak Kayıp Denklemi (USLE)'nin genel olarak açılımı yapılarak Adapazarı'nda meydana gelen to!Jrak kaybı miktarları _belirlenmeye çalışılmı�..ır. Sakarya Meteoroloji Istasyonunun Adapazarı'na ait yağı� değerleri kullanılmış, bu değerler adı geçen matematiksel model üzerinde uygulanmıştır. Çalışmanın esasını oluşturan top

:�

k kayıp miktarları belirlendikten sonra Adapazan ıçın erozyon potansiyeli ve bunun önlenmesi için alınması gereken tedbirler belirtilmiştir.

Anahtar Keli1neler

- Toprak, Erozyon, Universal

Toprak Kayıp Denklemi

Abstract -In this study, it is dwelled on the harms of the erosion, which is defined as transportation of soil materials by water and �vind, to Adapazarı's soils by the effect of rains and also definition of USLE is n1ade. Due to this, to determine amount of soiJ loss in Adapazarı, Adapazarı,s daily highest rain values that are that are taken from Sakarya Meteorology Station are used and this values are applied to the mathematical method that is mentioned before. After determining soil loss which is basic study, it is cxplained that potential of erosion and solutions are developed to prevent from this.

Key\vords - So il, Erosion, U ni versal So il Loss Equation

E

Açıkgöz

, M

Gümrükçlioğlu SAÜ Müh.

Fak.

Çevre

Mtih. Bölümü

55

I.

GİRİŞ

Kayalaiın ve organjk maddelerin çeşitli derecelerdeki fıziksel parçalanma, kiınyasal ve biyolojik ayrışma ürünlerinden ıneydana gelen, içinde geniş bir canlılar topluluğu barındıran ve belirli oranda su ve hava ihtiva eden varlık olarak tanımlanabilecek toprak, bilinçli ve etkin olarak kullanılmadığı ve kontrol altına alınmadığı zaman iklim olaylannın aşındıncı etkisiyle aşınıp taşınmakta ve başka yerlerde birikmekte, sonuçta işe yaramaz duruma gelmektedir. Bu dunımda erozyon olayı problem olarak ortaya çıkmaktadır. (1] Topografik özellikler, iklim faktörleri, ormanların çeşitli şekillerde tahrip edilınesi, tarımsal üretimde uygulanan yanlış teknikler, hızlı nüfus artış1 gibi etmenler genel olarak erozyonun oluşmasına neden olan başlıca faktörler

olarak sıralanabilir.

Erozyon sonucunda, topraklar giderek fakirleşmekte ve tarımsal p otansiyel günden güne azalmaktadır. Toprağın verimliliğinin arttınlması ve üretkenliğjnin devamının sağlann1ası için alınması gerekli toprak muhafaza tedbirlerinin yanısua, hidrolik erozyonun bir tarlada veya bir havzada meydana getirdiği toprak ka

�

b

�

miktarının belirlenmesi amacıyla birçok ülkede çeşıtlı

formüller geliştirilmiştir. Bu formüllerden yararlanılarak hesaplanan toprak kayıplannın miktanna göre ekonomik açıdan en uygun olan önlemler saptanmakta ve bu sayede toprak kayıplan minimuma indirilmektedir. Su erozyonu ile herhangj bir alandan kaybedilecek toprak miktarının tespit edilmesinde kullanılan ve gerçeğe en yakın sonuçlar veren formüllerden birisi Unıversal Toprak Kaybı (USLE) denklemidir.

Çalışmamız kapsamında, öncelikle çalışma alanırnızı oluşturan Adapazanyla ilgili meteorolojik veriler Universal Toprak Kaybı (USLE) denklenı.ine uygulanmış ve bu doğrultuda öncelikle mevcut toprak kaybını belirlemek amac1yla, gerekli parametreler ayrı ayrı hesaplanmıştır. Elde edilen sonuçlar baz alınarak Adapazarı 'nda erozyon neticesinde ortaya çıkan toprak kayıplannın miktarı belirlenmeye çalışılmıştır. Buna bağlı o larak da toprak koruma ve tarım yöntemleri belirtilmiş ve çözüm öneriler] üretilıniştir.

SAU

Fen B11:mler: Enstıtüsü Dergisi

6.Cilt, 3.Sayı (Eylül 2002)

II.

ADAPAZARI

,

Sakarya İlinin orta kesinüni oluş

tu

r

a

n

ve

Sakarya

N

ehri

ve

Mudurnu Suyunun taşıdığı alüvyonlarla dolduruın:ı�ş

olan .

A.

dapaz

a

r

ı Ovası, önemli bir

.

�

rı

m

�

l

a

nı

ve ılın

merkez ilçesidır. [2] Marmara Bö

l

ge

sını

n dogusunda yer

alan

Adapazarı, doğudan

Hendek,

gü

n

�

y

de

n

Gey�e,

k.ll.Zeyden S

ö

ğ

ü

t

lü

ve

Kaynarca ilç

e

lerı

, batıdan Lse

Kocaeli ile çevrilmiştir. [2]

İlçe

genelinde,

lviarmara ve

:r<

aradeniz Böl

�

e

si

ıkl

i

ml

er

i

n

i

n

ö

z

el

li

kleri gö

rül

m

ek

t

e

dır.

K1

şlar bol yagışlı

ve

az soğuk,

y

a

z

l

ar

ise sıcak olur. Oıta1ama yağış

783nun [4], ortalama sıcaklık 14,1

° C

'

d

ir.

Yıllık en yüksek

s

ıc

aklık derecesi ise 41,8

o C'dir. [2]

Adapazan �ndaki arazilerin

toplam alanı 85 928 ha'dır.

Bunun % 60,4 'ünü kaplayan 51 900

ha

'

lı

k

alan kuru

:.:-ın1 amaçlı

kullanılırken,

% 5 'lık dilimi oluşturan 4296

ha

'lık kısımda sulu

t

ar

ım yapılmaktadır. Toplam alanın

15 553 ha'ı orman ve fundalık, 3 437 ha'ı da fındıklık

olarak dPr;crlcndirilmektedir.

Bu a

r

a

z

iler toplam alanın

sırasıyla

%18,1

ve

%4

'ünü oluştunnaktadır.

Adapazarı·nda %8,�'luk bölümü kaplayan

7

304 ha'lık

alan ise yerleşim

amaçlı kullanıhnaktadır. [2]

Adapazarı İlçesinde iklim, topoğrafya, ana kaya

farklılıkları nedeniyle çeşitli

büyük toprak

g

ru

pla

n

oluşmuştur. Bunlar

alüvyal top

r

a

k

la

r

, kolüvyal topraklar�

k

a

h

v

e

re

n

g

i

orman toprakları, kireçsiz kahverengi onnan

t

op

r

ak

l

a

r

ı

, redzinalar ve vertisollerdir.

[2]

Son

derece verimh olan Adapazarı toprakların':la bitki

yetişmesini ve tarımsal

üretimi kısıtlayan e

r

o

z

y

on

,

toprak sığlığ1,

taş

lı

k

,

kayalık, drenaj bozukluğu gibi

çeşitlı

derecelerde

e

t

k

ili

olan bazı

sorunlar

bulunmaktadır.

Toplam

85 928 ha'lık alanın 5952

h

a

'l

ı

k

bölümünde erozyon s orunu ya hiç yoktur veya

hafif

derecede

mevcuttur.

8 506 ha 'ında orta derecede, 36 433

ha

,

lık kı

s

ımda ise

şi

d

de

tl

i

derecede

ero

z

yo

n

etkisi

görülmektedir. Aynı ş

e

k i

l

d

e,

toplam alanın 48 893

ha, ında t

o

p

r

ak

lar

sığ,

15 467

ha' ında ise çok

sığ

özelliktedir. İlçe topraklarının 5 757 ha'hk bölümünde

taşlık-kayalık probleıni söz konusuyken, topraklann

33 344

ha

'ın

d

a drenaj sorunu bu

l

u

n

m

ak

t

ad

ır

.

Arazilerin

226

h

a

'

lı

k

kısmında ise

tuz

lu

luk problemi göriilmektedir.

[2] Bu kay

ı

p

_la

_r

_{ın belirlenmesi ve gerekli önlemlerin}

alınması zorunluluk haline gelmiştir.

•

lll. UNIVERSAL TOPRAK KAYlP

_DENKLEMi

(USLE)

Universal Toprak

K

_ay

_ı

_p

_{Denklemi (USLE)}

_şöyle

a

c

_J

ıklanab

_ı

_lir:

A

=

R.K.L.S.C.P

56

Yağış rrri)<Ht İn<kksinin

V(' Toprak Koruma Yönl mlcrini

�

Ht'lil'l('omc inde dapaz n

Örn

ı:.

çıl�göz.,

�I.Günırükç o lu

A: Yrllık

o

la

rak aşınıp ta�ır1an

t

o

p

ıak

nıiktarı,

ıon

1

ha

R: Y

ağ

ış

faktöıii

K:

'T'oprak

a

ş

ı

nın

ı

faktörü

L:

Eğü11 uzu

n

luğu

faktörü

S:

Eğin1

derecesi

{�ıktöıii C:

B

_i

t

k

i

yönettmi

faktöıii

P:

Toprak

konın1a önlenıJeri f

a

ktörü

Denklemdeki iklinı

(R)

ve to

p

r

a

ğ

ı

n erozyona

karşı

du

y

ar

hl

ı

ğ

ı

(1()

gibi ctrnt:nler,

t

o

po

ğ

r

af

y

a

(L )

_. bitki

yönetinıi (C) 'e

topr

dk korunıa

ön�enıl�rinc

(P) b�ğlı

o

l

a

ra

k

artına ve

a

za

l

rn

a

göstcnnektedır. Bır b

aş

ka

deyışle

i klinı

(R), erozyonu

ın

ey

d

ana

g

'tinncktc böylece toprak

erozvona uğranıa

k

ta

(K),

topoğrafya {L

)

, toprak �

. .

örtüsü

(C)

\'t!

insanlar

(P) da

bunun

yön

ii

n

ii

ve derecesını

belirtnıcktc ve

huna

katkıda bulunnıaktadır. [4)

Toprak e

r

o

z

yonu

(A), 3slında

y

a

ğ

ışın erozyon oluşturına

oücünün (R) \c toprağın e

r

oz

y

o

n

a

k

a

rşı

duyarlılığının

(K)

or

ta

k

bir �onucudur.

nuııa

göre

ana

d

e

nk

l

e

m:

A

₌

R.K

se

k

lin

d

e

d

i

r. �

Erozyon bu iki tenıci etnıenin

d

ı

ş

ı

n

d

a

topoğrafya,

t

o

p

r

a

k

örtüsü ve i

n

san faa

1

ı ye

t

l

er

i

nc bağlı

olarak

de

ğ

i

ş

ım

gösterir. Buna ba

ğl

ı

o

l

a

ra

k

�

Erozyon=-f( i k li ın).( toprak).( topoğrafya).(toprak örtüsü).(insan

)

şeklinde jfade edilmektedir. Buna gör

e

Universal

Toprak

Kaybı

Dcnklen1indcki

₍

A= R. K. L.

S. C. P)

paraınetrelerin

hcsaplann1ası \e

el

d

e

edilen sonuçlara

göre gerekli

değerlcndinne

I cı

in

y

a

p

ı

l

mas

ı

biiyük önem

t

a

s

ı

n

1

ak

t

a

d

ır

.

•

IV.

USLE'NİN

AllAPı\Z

ARI

ŞARTLARIİÇİN

lJYGUI_�ANJ\iiASI VE BULGlJLAR

Universal Toprak

Kaybı Denkleınindeki

y

a

ğ

ı

ş

erozyon

i

n

d

e

k

s

i

n

in

(R)

bul

un

a

b

i

lme

s

i i

ç

in Ad

a

pa

z

a

r

t

'nda 24

saat

içinde

aylara

göre kaydedilen

e

n

yük

sek

yağış

değerlerinden yararlanılrruştır.

Bu

değerietin

kullanı l

n

ı.as

ı s ırasında

böl

ge

ye d

ü

ş

e

n g

ün

l

ük

yağışın

homojen olduğu v

a

rs

ay

ılmı

ş ve buna göre ilgili

veriler

f

o

rn1ü

l

e

uygulanınıştır.

İ

l

k

olarak, aylara göre

24 saatte

b

ö

lg

eye

düşen ve

nun cinsinden kaydedilmiş

olan

yağış

n1iktarları,

cn1 c

i

ns

ind

en

1fade edilıniş, bu değerler

yine

yılın 12

ayı

için

fa

r

kl

ı

olan ya

ğ

ı

ş

yoğunluklanmn(I)

hesaplanmasında

kullanılmıştır. Bu aşamada, elimizde

cnı

cinsinden

mev

cut olan

yağış

k

a

l

ı

n

l

ı

kl

a

n

24 saatlik

bir

zaman dilinıini kapsayan yağış süresine bölünmüştür.

Elde edilen

y

a

ğış

y

o

ğ

un

l

u

ğ

u

değerleri

(I) "Birim Kinetik

E

n

e

rji

n

i

n

(BKE)'�

hesap1aıımasJnda ku

l

la

n

ılm

ış

tır.

Her

aY için

B I<.E

= 2

ı O .3

+

89

(log I)

f

o

rm

ülü

n

d

e I

d

eğe

r

l

e

r

i

n

1

n

yerlerjne

kon

u

l

nı

as ı

y

1

a

bulunan

BKE

değerleri

daha

sonra bölgeye 24

saat

içinde

düşen

en

y

ü

k

s

e

k yağış değerleriyle

ça

r

p

ıl

m

ı

ş

ve

"Toplam

K

i

n

e

ti

k

Enerji

( :LKE )

değerlerine ulaşılınıştır.

•

SAV Fen

Bilimleri Enstitüsü Dergisi

6.Cilt,

J.Sayı (Eylül 2002)

lJSLE'deki Toprak Aşınım Faktörü

(K),

uzun yıllar

süren araştırmalar ve deneyler sonucunda bulunabildiği ve bugüne kadar Adapazarı şartları için böyle bir çalışma

yapılnıamış olduğu için, K değeri olarak çalışma

alanının özelliklerine benzer özellikler taşı yan alanlarda yaptlmış çalışmalardan en uygun olanının sonuçlan kullanılmıştır ki, bu değer 0,25 değeridir.

Yine aynı maten1atiksel n1odelde yer alan L, S,

C

ve

P

faktörleri de, standart parsel koşulları (22, 1 m eğim uzunluğu ve

o/o9

eğirrı derecesi) kabul edilerek 1 alınmış ve yapılan hesaplamalar bu yaklaşıma göre sonuca ulaştırılmıştır.

USLE"nin Adapazarı kapsamında teorik olarak ifade �dilrne�i ile ilgili çalışn1a, Sakarya meteoroloji Istasyonu'ndan alınan ve 1954-1980 yıllan arasındaki 27 yıllık dönemde kaydedilmiş olan günlük maksimum

vağış değerlerj esas alınarak yapılmıştır. 12 ay için ayrı

ayrı hesaplanmış olan BKE,

130,

IKE,

R

ve A değerlerinin nasıl bulunduğu, Ocak ayı için yapılan hesaplan"': üzerinde örneklenebilir:

Yağış kalınlığı (h) --= 48 n1m = 4,8 cm

Yağ1ş süresi

( t)

= 24 sa= 1440 dk

Yağış yoğunluğu

(I)

= Yağış kalınlığı (h)

1

Yağış süresi

(t) = 4,8 /24 =0,2 cm/sa

Bırinı Kinetik Enerji ( BKE) = 210.3 + 89log( I)

I3K.E

= 210.3 +89 log ( 0,2) =148 ton.m

1

hek.cm

Bu y

a

ğ

ı

ş

ııı

1

cm'si

1

ha'hk alandan 148 ton toprağı lm

hava ya sıçratacak enerjiye sahiptir.

Toplam Kinetik Enerji (IKE)= 148. 4.8

=71 O ton.n1/hektar.cm

1440 dakikada 4.8 cn1 yağış düşüyorsa, 30 dakikada 0.1 cm yağış düşer. Bu değer 0,5 'e (30/60 saat) bölünerek cn1 /sa cinsinden

I

30 değeri elde edilir. Buna göre

I30

değeri 0,2 cmJ sa olarak bulunur.

R

=Cl:

KE. 130) /100 =

(7

10. 0.2) /100 = 1.42

A

:....

R.

K

gene

1

formülünden,

I(= 0.25 için A = 1.42. 0.25 = 0.35 ton/ha yıllık olarak aşıntp taşınan toprak faktörleri buluıunuştur.

Şekil 1 'den de görüldüğü gibi K=0.25 için en yüksek toprak kaybı değeri (A), Haziran ayında 1 . 72 ton/ha, en

düşük

A

değeri ise Nisan ve Mayıs aylarında

bufunnıuştur ki bu değer

O. 19

ton/ha 'dır.

57

•

Yağış Erezyon Indeksinin ve Topral{ Koı·uma Yöntemlerinin

1

's-rl

1

,&

A-

• 1

)

·�

1-CıJ '

�

8-� o,

_� )� "

�o,

,o < L

-(),4

o,

2-i.-ı. ...

. �

�

., � � .

1

,

--

"

1=-t

_ı

_�

ı • 1 _• . • ı ı· ( -T

Belirlenmesinde Adapazarı Örneği

r' A ,..,ı, ... ;; .... M.Gümrükçüoğlu p '

�

: ' :! l ) \ r

ı

_,-ı

�

:ı.

,c;,Jl

; ' -- ·- � � _' _.,.. _'

�

1 ,c:

t

��-

ı-- · ı-1 , . _. . •

t-

ı ·ı,_

1

t':-- ...__

t

ı� .. ' ' �

lJ

1 lt. . '""" b> • • ı ı ı T ı ı ı ı A'dAR

Şekil 1. K=0.25 İçin Toprak Kaybı (A) Değerleri

V. SOI'.uÇ VE ÖNERiLER

Adapazarı, yaklaşık 800 mm olan yılhk yağış miktarı ve

verimli toprakları ile tarıın için son derece uygun bir yöredir. Ülkeınjzin önemli tarım alanlanndan biri olan bu yörede, özellikle eğimli alanlarda gerekli tedbirler alınmadan tanm faaliyetlerinin yüıütülmesi, erozyonu tetikleyici ve arttırıcı bir faktör olmaktadır. Bilhassa,

yağışların erosiv potansiyelinin yüksek olduğu

devrelerde, kaybedilecek toprak ıniktarının bilinmesi ve farklı tarım yönteınleri ile önlem alınması zonmludur. Bu önlenıler, ekonomisi tarıma da yalı bir yörede, toprak kaybını azaltacağı gibj tarımsal verimin artmasına da yardımc1 olacaktır.

Erozyonun ve zararlı etkilerinin en düşük seviyeye indirilebi l mesi için öncelikle kontur tarım, şeritsel tarım, teraslama, uygun ve minimum toprak işlenıe, ekinı nöbeti, bitki artıklı tarım ve tesviye (düzeç) eğrili tarım gibi çeşitli toprak koıuma önlemlerinin uygulannıası

gerekmektedir. Bu önlemler aynı zamanda toprak kaybını önleyici, üretkenliğini ve verimini koruyucu özellik de taşımaktadır. Arazilerin tesviye eğrilerine paralel olarak işlenmesi yani sürüm, ekin1 ve dikim işlenılerinin arazi eğimine dik olarak yapılması (kontur tarım), Adapazan'nda toprak kayb1nın azaltılması ve suyun toprakta muhafaza edilmesi amacıyla uygulanması zorunlu olan kültürel tedbirlerin başında gelınektedir. Bu nedenle hen1 kuru� hem de sulu tarımda araziler daima eğime dik olarak işlenmelidir. Bu sayede yağışlann büyük bir bölümü yüzeysel akışa geçn1cden, süıiinı �.onucunda o lu ş turulan kankçıklarda

tutulmuş

olur. OzeJlikle yağışın ınaksimuın düzeyde erosiv potansiycle

SAU Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 6.Cilt, 3.Sayı (Eylül 2002)

sahip olduğu Haziran ayında, toprak işlemenin büinçli şekilde yapılması önemli oranlardaki toprak kayıplarını azaltacak, aynı zamanda ekilen tohumun ve atılan gübrenin de eğim yönünde taşınması önlenmiş olacaktır.

Toprak ve su muhafazasım sağlayan etkin yöntemlerden birisi de şeritsel tarımdır. Bu uygulamada aynı tarlada şeritler halinde değişik bitkiler yetiştirilir. Bu durumda

bir

şerıtte oluşabilecek yüzey akışı ile taşınan toprak, diğer bir şeritte tutulmuş olur. Sonuçta, arazi sürekli olarak erozyona karşı koruma altında olacaktır.

Toprak

kayıplannın en az düzeye indirilebilmesi ıçın alınması gereken önlemlerden birısi de ekiın nöbetidir. Aynı arc:zide tek bir bitki türünün sürekli yetiştirilmesine nazaran, farklı bitkilerin üretime dahil edilmesinin erozyona karşı koruyucu bir etkisi bulunn1aktadır. !-)zellikle sık bir örtü oluşturarak toprağı koruyan bitkiler

ıle

nadas sisteminin uygun

bir

sıra halinde yenilenerek uygulanması gerekmektedir. Ancak bu

aşamada,

özellikle

"ağış

seviyesinin

yüksek

olduğu dönemlerde nadas uygulamasından vazgeçmek, toprakların verimlerinin

azalm:-

sı

n

ı

n

engellenn1esi açısından

büyük

önem

taşımaktadır. Buna göre Adapazarı ,nda, yağışın maksimum seviyede olduğu Haziran ayı başta

olmak

üzere Temmuz ve Ağustos aylarında arazilerin nadasa bırakılması toprak kaybını arttırma riski taşıdığından son

derece sakıncalı görülmektedir. Ayrıca hasattan sonra tarlada kalan bitkisel artıkiann toprak üzerinde veya içerisine karıştınlarak değerlendiiilmesi de anızın toplanarak yakılınasına göre toprağın korunması açısından önemli yararlar sağlayacaktır.

Adı geçen toprak koruma yöntemlerinin, daha önce de belirtildiği gibi Adapazarı ,nda mevcut tarım arazilerinde

uygulanması zorunludur.

_{Erozyon zararlarının en aza}

indirilmesi için, bilhassa maksimum erosiv potansiyele sah1p yağışlann düştüğü dönemlerde, toprakların yüzeysel akışa karşı koruma altına alınması ve en u ygun bitki kompozisyonunun üretim alanına dahil edilmesi gerekmektedir. Bu sayede, hem mevcut tanmsal potansiyel en iyi şekilde değerlendirilmiş, hem de her geçen gün artan oranda kaybolan topraklarırnız korunarak bize geri kazandırılına yolunda önemli bir adım atılmış olacaktır. Tanınsal faaliyetler sonucu ortaya çıkan

üıiinler

_{olmadan yaşamamız mümkün olmadığına}

göre, gelişen teknolojileri de kullanarak topraklaranız ile ilgili mevcut problemleri ortaya

koymak

ve çözümler üretmek özellikle üzerinde durulması gereken

konulardır.

_{Buna göre, bu çalışmada ortaya çıkan}

sonuçlar ve sunulan önerilerin çalışma

alanı

A

d

ap

a

zarı'

nda bundan

sonraki tarım faaliyetlerinin

gelişmesi açısından bir yol gösterici olacağı kanaatindeyiz.

58

..

.

Yağış Erezyon İndeksinin

ve Toprak Koruma

Yö

n

t

e

nıöler

•

nr

�

Belirlenmesinde

Adapazarı rne

ğ

a

E.Açıkgöz:, M.Güınrükçüoğlu

KAYNAKLAR

[1] ÇEPEL,

N.

"Toprak Kirliliği

E

r

o

z

y

o

n

Ve Çevreye

Verdiği Zararlar'' TEMA Yayınları İstanbul, 1997

[2] "Sakarya İli Çevre Duruın Raporu"

Sakarya Valiliği

Çevre İl Müdürlüğü Yayını,

1997

(3]

"Ortalama, Ekstrem Sıcaklık ve

Yağış Değerleri

Bülteni"

T.C

Başhakanlık Devlet

Meteoroloji işleri

Genel Müdürlüğü

Yaymlan,

Ankara

1984

[4]

ÖZDEMİR,

N.

"Toprak ve

Su

Koruma"

Ondokuz

Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi

Ders :0lotu:22

Samsun, 1997