B eslenm e ve D iyet Dergisi / J. N utr. and. Diet., 21(1): S3-100, 1992
AİLELERİN SOSYO-EKONOMİK VE GELİR DÜZEYLERİNE BAĞINTILI OLARAK BESİN HARCAMA PAYLARI
Arş. Gör. Sevil BAŞOĞLU*/Arş. Gör. Tanju BESLER* Doç. Dr. N evin CİĞERİMVDoç. Dr. Gülgün ERSOY* Yrd. Doç. Dr. N ilg ü n KARAAĞAOĞLU7Prof. Dr. Gülden PEKCAN* Arş. Gör. N eslihan RA KICIO Ğ LU ’VDr. Fatma SAĞLAM* Doç. Dr. Mine YURTTAGÜL*/Prof. Dr. Sevinç YÜCECAN*
A ra ştırm a d a , A nkara ilinde sosyo-ekonom ik yönden farklı sem tlerde yaşayan toplam 14351 ailenin gelir durum u, gelirden besine ayrılan p ay lan , besin artık düzeyleri, besinleri atma n e d e n le ri, a rta n ve b ay a tla y an b esin leri d eğ erlen d irm e şe k ille ri in c e le n m iştir. A ile le rin ay lık o rtalam a gelir d ü z e y le ri d ü şü k , orta, y ü k sek sosyo-ekonom ik sem tlerde sırasıyla 488.300 TL, 924.380 TL, 1.510.000 TL. dır. Aileler bu g elirin sırasıyla 246.916 TL, 281.558 TL ve 375.990 TL'nı b e s le n m e y e a y ırm ak ta , g elir d ü z e y i arttık ç a beslenm e giderlerin in , toplam gelir içindeki payı azalm aktadır. Gelir d üzeyi d ü şü k olan kesim de tahıla olan harcam a daha çok, et ve sü t için ayrılan pay daha azdır. Gelir düzeyi yüksek grupta ise tahılların payı azalm akta hayvansal kaynaklı besinlerin p ay ı a rtm a k ta d ır. S osyo-ekonom ik g ru p la ra g öre atılan besinlerin m aliyetinin beslenm e harcam aları içindeki payı % 4.29 arasında değişm ektedir. En fazla atım ekm ekte olmakta, küflenm e ve bayatlam a atım nedeni olarak belirtilm ektedir. Sosyo-ekonom ik düzeyi yüksek g ru p ta atım daha yüksektir.
* H.Ü. Beslenme ve Diyetetik Bölümü Öğretim Elemanları. ** S oyadlarına göre alfabetik olarak dizilm iştir.
S4 Başoglu, S., Besler, T., Ciğerini, N. ve ark a d a şla rı
GİRİŞ
Beslenme; b ü y ü m e yaşam ın sü rd ü rü lm esi ve sağlığın k o ru n m a s ı için besinlerin tüketilm esidir. Besinlerin tü k e tim d ü zey i gelir d ü z e y i ile y a k ın d a n ilişkilidir. Gelir yetersizliği, gelir d ağ ılım ın d ak i d e n g e s i z lik, gelirin beslenmeye ayrılan kısmının en uy g un ve en yararlı şek ilde d eğ e rle n d irilm e s in d e k i bilinçsizlik ve eğitim sizlikten k a y n a k l a n a n beslenme sorunları tüketiciyi olu m su z yön d e etkilemektedir. Bu n ed en le tüketiciyi aydınlatm ak ve bu k o n u d a eğiterek bilinçlendirm ek s u r e tiy le korumak, rasyonel seçim yapm asına im kan sağlamak, yeterli ve d e n geli beslenme için bazı besinlerin d iğer bazı önemli besin lerin y e rin e kullanılabileceği şek lin d e bilim sel bilgileri çeşitli y o l l a r d a n h a lk a iletmek, gıda sek tö rü n ün endekslerini to p lu m u m u z u n b e s le n m e alış kanlıklarının düzeltm esine yönelik, etkin ve rasyonel b eslen m e p o liti k aların a d ö n ü ş tü r m e k g e re k lid ir. Ü lk e m iz d e b ö lg e sel v e u lu s a l dü zey d e yapılan besin tüketim araştırm aların d a ailelerin b esin g r u p larına göre harcama payı ve besin artık düzeyleri ü zerin d e p e k d u r u l mamıştır. Bu nedenle bu araştırm a A nkara'nın farklı s o sy o -e k o n o m ik semtlerinde yaşayan ailelerin gelir vc besin harcama d ü z e y le ri, besin gruplarına göre harcama payı, besin artık düzeyleri, besinleri a tm a n e denleri, artan ve bayatlayan besinlerin değerlend irilm e şeklini s a p ta mak amacıyla planlanmış ve y ü rü tü lm ü ştü r.
ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE ARAÇLARI
Araştırma, Ankara ilinde yaşayan toplam 14.351 aile ü z e r in d e 1989 yılı Ağustos, Eylül ayları a r a s ın d a yapılm ıştır. Ö r n e k le m D e v le t İstatistik Enstitüsü tarafından Ankara ilinin sosyo-ekonomik d u r u m u n a göre tabakalandırılm ış sem tler a ra s ın d a n rastgele seçilmiştir. A n k e t tekniği yöntemi ile veri toplanm ış verilerin to p lanm asın d a H a c e tte p e Üniversitesi Beslenme ve D iyetetik Bölümü ö ğ re n c ile rin d e n y a r a r lanılmıştır. Gördükleri eğitim gereği bu ko n u d a gerekli bilgilere sah ip olan bu öğrenciler, a r a ş tır m a y a b a ş la m a d a n önce bilgi t o p l a m a y ö n te m leri k o n u la rın d a te k ra r eğ itilm işlerdir. Ö ğ r e n c ile r in ç a lış maları araştırma süresince sürekli olarak denetlenm iş, k arşılaştık ları sorunlar anında çözüm lenm eye çalışılmıştır.
BULGULAR VE TARTIŞMA
A raştırma kapsam ına giren ailelerin % 30.1 'i yüksek, % 36.8'i orta,
AİLELERİN BESİN H A RCA M A PAYLARI 85
T ablo 1: S o sy o -e k o n o m ik D ü zeye Göre A ilelerin D ağılım ı
Sosyo-E kon om ik D ü ze y S a y ı %
Y ü k s e k 4338 30.1
O r t a 5278 36.8
D ü ş ü k 4735 33.1
T oplam 14351 1 0 0 .0
A ilelerin cinsiyet ve yaş gruplarına göre dağılımları ise Tablo 2'de özetlenm iştir. Y üksek, orta ve düşük sosyo-ekonomik düzeye göre aile lerdeki erk ek ve k ad ın bireylerin oram sırasıyla % 46.7, % 53.3, % 48.6,
% 51.4 ve % 51, % 49.0'dır. Cinsiyet ayırımı yapılmaksızın 20 yaş ve
ü stü b irey lerin % 70.8'i yüksek, % 64.9'u orta, % 53.1 ise düşük sosyo e k o n o m ik sen itlerd e dağılım göstermektedir.
D ü ş ü k sosyo-ekonom ik semtlerde yaşayan bireylerin % 12.2'si okur y a z a r d e ğ i ld ir (Tablo 3). Aynı bölgede bu oran okuryazarlılar için % 17.4'c, ilk ö ğ re n im lile r için ise % 57.8'e çıkmaktadır. Ortaöğrenim ve y ü k s e k ö ğ re n im lile rin oranı yüksek sosyo-ekonomik düzeyde sırasıyla % 34.2 ve % 29.7 olarak saptanmıştır.Ailelerin mesleklere göre dağılı m ın d a ise ev kadınlığı, her üç bölgede de birinci sırada gelmekte, bunu d evlet m e m u r lu ğ u ile işçi grubu izlemektedir. Serbest mesleklerin oranı ise y ü k sek sosyo-ekonom ik düzeyde daha yüksektir.
A r a ş tır m a sonuçları, araştırma kapsamına giren ailelerin aylık or talam a gelir d ü zey lerin in düşük, orta, yüksek sosyo-ekonomik semtler d e s ır a s ıy la 488.300 TL., 924.380 TL ve 1.510.000 TL. o ld u ğ u n u g ö s te r m e k te d ir (Tablo 4). Bu d u ru m bize araştırmaya katılan ailelerin ç o k u ç ta s e ç il m e d i ğ in i, fakat kendi a r a la r ın d a farklılaştığını g ö ste rm e k te d ir.
T ü r k iy e 'd e gelir, kişiler ve aileler arasında adaletsiz dağılmakta, b ö lg e le r ve y e rle şim tabakaları arasında da önemli ölçüde farklılık g ö s te r m e k te d i r (1). Beslenme harcamaları ise bir y a n d a n bölge ve y e r le ş i m y e r in e , ö te y a n d a n gelire göre önemli ö lç ü d e fark lı la ş m a k ta d ır (Tablo 5).
T ablo 2: S o sy o -E k o n o m ik D ü z e y e G ö re Aile ler in C in si y e t ve Y aş G ru p la rı n a G ö re D a ğ ıl ım ı
86 Başoğlu, S., Besler, T., C iğerim , N . v e a r k a d a ş la rı
on o \D 0-1 ON e o CO co CO ON ■3 a co vD co in cn ON 1—1 vO oCO co ın o 00 T—* CN t-' û o co ın co o O t—< CO iri vo co ONr—ı T—1 H W cn CN oT—< Ol ON co co ID r—' <o ON ON ' ' 1—1 T-1 vq o CN o g t—• co o On vO N r—1 r—• r—< :p T3 Û a co ON vO vc CN VO -X t—1r—« co OT—<vo t—H ON o-ı VO C a I—' r—ı m r—ı O c o O w CO !>>. tV.T CN tN. —< ON T—1 CO vo <u T—« r-< cn O >1 . C/3 W cn ON vc OCN -C vC CN co T—* ON r—' co m t—' -r ' 1 °q co co vq vq ON c o vO co r—' r—\ "O r—« m Ol a co ON n* ın ¿t vO co co ON ON cn o vo co ON vO C/D CO :D > C^. CN vO O O ON <L> o ı>! or— CN in! r_î < r—ı CN Ui W cn oLT) ONr—• cor—< LQ co On co CO co co cn ON ON >• O £>-✓ O r—>0Iı COI oCN1 LO+ T o p la m 67 90 1 00 .0 77 46 10 0. 0 99 10 10 0. 0 10 48 6 1 00 .0 11 60 6 10 0. 0 11 17 3 100 .0
T ab lo 3: A il e le rin S o sy o -E k o n o m ik D ü z e y , Ö ğ re n im ve Mesle k D u ru m la rı n a G ör e D a ğ ıl ım ı ö
A İLELERİN BESİN H A R C A M A PAYLARI 87
> O 3 o rj 's S o O c o -X tu o K>-1 O cn <u cn î* "O a s* T3 a o w lo c *5er ¿4QJ M t-U CO N N CO co" ts* ^ co o ^ r - m v o ^ g o r o ^ I c n r— ı o ıs N N CN CO r-« r—* LO c^J q o VO ts’ r-İ co ts cc o CO CN c n »—• cn o n c o t s c o o n m v o c o c o »—' LO T—■ I S ts* i n CO CO C7\ CNİ I M ^ ON r- r— ^ (N N O N CO N I VC CN | ON O 0 0 0 0 o CN ^ o 0 0 rH Ln r—* CN t—ı O T-H NO CN r—1 CN NO O t S 1 o O o i—( r-1 O I S • CO CN NO I S ON O ON ON O LO* ON O NO CO VO O N c n ON LO 0 0 ^ I ^ CN ^ lO O N VC M O M- K co Vû I (N CN CO O M O CN CC CO M N N N r j 0 0 o i oc on co o CNİ CO CN O ^ M ON l / ) o C VI- c CN ^ I M cn vc oı cc m h t (N ( N r - I tN ON P o CO t—* On O CN (N rj* ON ^ O Vû co M t o O CO VO O l I c o LT; co co m I CN «—■ «—< c n I no c ;5o c o 5 ^ p >-— C3 E E I H 'c “ o .’SPİ ■a S S •? a « E 5 5 O , b b ^ , c &1 C ,th =o g> a - 3 “ S J2 c b ^ _5 :u o O o ~ o > ı cz E a H o H o co vo co r-î O t *c oo I o o I— 1 C N N C N !— 1 C N CJN O N C O C N O N ^ O N C N r — C N C O O N C N N O On C N t- H C N C N tN O CN IS O O O C O C O C N C N On C C ın lo ^ co O rH co C N v û L O ^ ^ v C L O O N N I S O O C N O O O 00 NO rfrHlO^CJNNı-ONCO ON^COON^LOVO •^r ı s o »—• c n CN NO CN ^ L O V O C O N V O O N O ^ C N C O C N r H CN OO ^ I O N C N r H C N C N v C v C M O N C N I O i O C O C O ^ C O C N C O L O H C O N C O C N | J 2
COOnN vOCNOncOLO
C N O N t— * O C N C O O C O O L O C N VCVÛCOLOCNCOLOVON L O C J N O N C O C N r —; r —' V O r —> C N t—■* t- • C N M 1 C O r —< O O ^ (N C N O L O C 0 O vO CO CO co O o CN cc t s ^ CO ON CC c o M r —ı r —< C N r —< CJN r— > * İ * C N C O C N ON TJ 03 'w >bC > > oi w w û h :a. o H
88 Başoğlu, S., Besler, T., Ciğerim , N. ve a rk a d a şla rı
Tablo 4: S osy o -E ko n o m ik D üzeye Göre A ile lerin G e lir D a ğ ılım la r ı (TL/Ay) Sosyo-Ekonomik Düzey n X S s x Yüksek 4338 1.510.000 1.237.650 18.790 O rta 5278 924.380 739.130 10.170 Düşük 4735 488.300 397.210 5.770
Tablo 5: Ailelerin Gelir D üzeylerine Göre Beslenm e H arcam aları (TL/Ay) Sosyo-Ekonomik Düzey n X S s x Yüksek 4338 375.996 159.248 2.418 Orta 5278 281.559 104.823 1.443 Düşük 4735 246.916 102.128 1.484
Buna göre, gelir arttıkça tüketim harcam aları için besin p ay ı a z a l makta, en yüksek besin harcamaları ise en d ü ş ü k gelir g r u p la r ı n d a ol maktadır (Grafik 3). Beslenme ve gelir arasındaki bu ilişki T ü rk iy e'd e yapılan çeşitli araştırm alard an (2-5) elde edilen s o n u çlarla paralellik göstermektedir. Ayrıca besin tüketim araştırmaları (2-7) an a besinlerin tüketim miktarlarının ve besin tü rü n ü n hane halkı gelir d ü z e y i ile çok yakından ilişkisi o ld u ğ u n u gösterm ektedir. Fiyat a rtışların ın b e s le n meye ayrılan harcam ayı etkilediği ve gelir ile b e s le n m e a r a s ın d a k i ilişkinin zam anla fiyat artışları tarafın d an d eğ işim e u ğ r a d ığ ı b ilin m ek ted ir (1-5). Diğer bir bakışla, fiyatlar ara s ın d a k i fa rk lıla şm a n ın tüketim kalıbında daha u cuz besinlere k ay m a y ö n ü n d e bir etki yaptığı bunun da daha çok düşük gelirli ve beslenme so ru n un u n en yo ğ un olduğu toplum sal g ru p lara yansıdığını söylem ek y an lış o lm a y a c a k tır . Son yıllarda hızla artan enflasyon gelir dağılımını o lu m s u z y ö n d e etk ile mekte, özellikle ücretlilerin reel gelirleri d ü şm ek ted ir. Ç ü n k ü g elird e ki artışlar fiyat artışlarının gerisinde kalmakta, gelir d e n g e s in i d ü ş ü k
a
o
m
m
AİLELERİN BESİN H A R C A M A PAYLARI 89
B İN T L
I G E L İ R E 3 3 B E S L E N M E Y E A Y R I L A N
G r a f ik 1: G e li r ve B eslenm eye Ayrılan O rtalam alar (TL/Ay)
70 60 50 40 30 20 10 0 (%) _ı_ YÜ K SE K ORTA DÜŞÜK l I BESLENMEYE AYRILAN %
90 Başoğlu, S., Besler, T., C iğerim , N. v e a rk a d a şla rı 3 0 0 0 2 5 0 0 2000 1500 1 0 0 0 500 0 ■ i % 25 ÎÜcİ it 2 6 -5 0 d ) * 5 1 - 7 5 İS E % 76-100 I H I % B ilin m e y en
G rafik 3: G elird e n Beslenmeye A y rılan P ayların D ağ ılım ı
gelirlerin zararına bozm aktadır. E n flasy o n u n etk isin d e tü k e tim m a l larının fiyatlarının da hızlı artm ası, reel gelirin b u artışa a y a k u y d u r a m a m a s ı özellikle besin h a rc a m a la rın ın to p lam tü k e tim m a d d e le r i h a rc a m a la rın ın payını arttırd ığ ı gibi tü k e tim k alıp ların ı d a e tk ile m e k ted ir. Salt gelir g ru p ların a göre besin tü k etim kalıpları in c e le n d iğ in d e ise gelir düzeyi d ü ş ü k olan k esim d e b e s le n m e n in d a h a çok tahıla dayalı o ld u ğ u , gelir dü zey i ailelerin o rtalam a aylık b esin h a r cam ala rın a bakıldığı zam an gelir d ü z e y i ile b es len m ey e ay rılan p a ra m ik tarı arasın d a ters bir ilişki o ld u ğ u g ö rü lm e k te d ir (Grafik 1). Yani aylık gelir arttıkça beslenm eye ayrılan p ara o ran ı a z a lm a k ta d ır (G ra fik 2).
Y ü k sek g r u p ta ta h ılların p a y ı n ın a z a ld ığ ı, ö zellik le e t- s ü t ve ü rü n le ri gibi hayvansal protein kaynaklı besin p ay ın ın arttığı, kısaca b e s le n m e n in d a h a dengeli o ld u ğ u g ö r ü lm e k te d ir (3-5, 8). Bu a r a ş tırm ad a değişik besin g r u p la n için h arca n an p ara d ü z e y in in farklı sos- yo-ekonom ik bölgelerde çarpıcı bir biçim de değişkenlik g ö sterd iği
be-Aıle Sayısı
A İLELERİN BESİN H A R C A M A PAYLARI
BİN T L / A Y
1— 1 T * M İ L S E B Z E L I E T E S S S U T EHHÎ YAĞ I I f C K O C Z U d i o e r
G ra fik 4: B esin G r u p la r ın a H a rc a n a n M iktarlar
Kg /A y
■ E K M E K E Ss J P İ R İ N Ç C Z D M A K A R N A {S 33 O U L Q U R
S B U N U ( H D T . S E B Z E T . M E Y V E ^ K . E T « S A K A T A T
92 Başoglu, S., Besler, T., Ciğerim , N. ve ark a d a şla rı Kg /Ay T A / U K ♦ B A L I K Y U M U R T A K U R U B A K . S Ü T Y O Ğ U R T P E Y N İ R y A R » T E R E m m T /V U K • B A L I K Y U M U R T A L__J K U R U B A K . B U T EHD Y O Ğ U R T I ı P E Y N İ R E 2 3 B . « Q M A R « T E R E
Grafik 6: A ilelerin Besin T ü tek im M iktarları (Kg/Ay)
lirlenmiştir (Grafik 4). Özellikle et-süt ve ü r ü n le r i gibi h a y v a n s a l yiyecekler için harcanan para oranı so sy o e k o n o m ik d ü zey i d ü ş ü k olan gruplarda sosyo-ekonomik düzeyi yüksek olan g ru p lara kıyasla o ld u k ça azdır. Bu b ulgu diğer araştırma (2-5) sonuçlarım desteklem ek ted ir. Ç ü n k ü besin fiyatları içinde y üksek olan h a y v a n s a l g ıd a la r d ır ve fiyatları diğer besinlere oranla biraz d ah a hızlı a r tm a k ta d ır . Ayrıca besinlerin nisbi fiyat dengesinin bozulması hayvansal kökenli besinle rin tüketimini olum suz yönde etkilemektedir. Bilindiği gibi, besinlerin tüketim düzeyine etki eden önemli bir neden satın alma gücü d ü r. Ayrıca besin fiyatları, talebi belirleyen ve etkileyen en önem li d e ğ işk en ler arasındadır (8, 9). Araştırma sonuçlan d ü ş ü k ve orta sosyo-ekonom ik bölgelerde yaşay an ailelerin ekm ek ve tahıl tü k e tim le rin in y ü k sek sosyo-ekonom ik bölgelerdeki ailelere kıyasla d a h a fazla o l d u ğ u n u gösterm ektedir (Grafik 5). G örüldüğü gibi sınırlı geliri olan h an e halk larının ucuz besinlere kaym a eğilimi hızlanmaktadır. Bu d u r u m ayrıca Gıda ve Tarım Ö rg ü tü uzmanlarının (10) gelir düzeyi d ü ştü k çe iyi kali te p ro tein k ay n ağ ı yiyeceklerin tü ketim in in b u n a p a ra le l o la ra k d ü ş tü ğ ü y o lun d a koydukları genel kurala da u y m a k ta d ır (Grafik 6). A raştırma sonuçları ailelerin aylık gelirlerinde sebze ve m e y v e için ayırdıkları p ara m iktarının sosyo-ekonomik d ü z ey lere göre farklılık
AİLELERİN BESİN HARCAM A PAYLARI 93
■ ş e k e r E Z 3 r e ç e l-d a l d ] ç a y E S 3ö a l ç a E H 3z e y tİn I— İd î ö e r
G r a f ik 7: A ile le rin Besin T ü k e tim M iktarları (Kg/Ay)
g ö s t e r d i ğ i n i iş a re tle m e k te d ir. Bilindiği gibi sebze ve meyvelerin tü k e tim i m e v sim le rle y a k ın d a n ilişkilidir. Ancak sınırlı gelir g r u p l a r ı n d a m e y v e tü k e tim in d e n , sebzelere oranla d ah a çabuk vazge- ç ilm e k te d ir. Ayrıca gelir y ükseldikçe taze meyve tüketimi artm ak ta d ır (Grafik 5). Araştırma, sonuçları yağ tüketiminin sosyo-ekonomik d ü z e y i d ü ş ü k olan bölgelerde d ah a fazla olduğunu göstermektedir (Gra fik 6). Bu b u lg u diğer araştırma (2-5) sonuçlarını da desteklemektedir. K u lla n ılan y a ğ tü rü genellikle diğer yağ türlerine kıyasla daha ucuz olan m a rg a rin d ir. Besinlerin yağda kavrularak pişirilmesi ve yağlı ye m e k le r in d a h a fazla yeğlenm esi y ağ tüketim ini etkilemektedir. Bu a r a ş tır m a d a şeker tüketiminin de gecekondu bölgelerinde daha yüksek d ü z e y d e o ld u ğ u görülm ektedir (Grafik 7). Çay tüketiminin fazla olması v e ö z e llik le çayın bol şekerli içilmesi tüketim i artırm ak tad ır. Bu a r a ş t ı r m a d a ailele rd e atılan besin lerin m aliyetinin aylık beslenm e için h a rc a n a n paraya göre oranın farklı sosyo-ekonomik bölgelerde % 4- 29 a ra s ın d a değiştiği belirlenmiştir (Grafik 8). Bu da bize evlerde besin a tım ın ın fazla olmadığını, artıkların b ü y ü k ço ğ u n lu ğ u nu n tekrar k u l la n ıld ığ ın ı gösterm ektedir. Bu b u lg u , evlerdeki besin atımının fazla o lm a d ığ ın ı gösteren diğer araştırma sonuçlarını (3-5, 11) desteklemek te d ir .
94 Başoglu, S., Besler, T., Ciğerim, N. ve ark a d aşla rı BİN TL 1 e o o 1 4 0 0 i a o o 1000 a o o e o o 4 0 0 2 00 o a e l ' i r B E S L E N M E Y E « T R I L A N A R T I K L A R
Grafik 8: Ailelerin Gelir, B eslenm eye A yrılan ve A rtık lar O r ta la m a ları (TL/Ay)
Tablo 6: Sosyo-E konom ik D ü z e y e G öre A ile le rin O r ta la m a B esin A rtık ları (g/Ay) A rtık S o s y o -E k o n o m ik D ü z e y Y ü k s e k O rta D ü ş ü k X S X S X S E k m e k 419.6 912.6 217.8 559.2 49.8 252.5 Pirinç 32.5 289.7 15.0 131.5 6.0 85.3 M a k a rn a 7.8 61.3 7.4 111.9 1.4 45.6 B ulgur 3.0 60.5 3.5 77.0 2.4 52.3 T. sebze 296.1 700.8 159.7 449.1 19.1 202.6 T. m eyve 201.6 641.1 96.1 359.8 7.9 140.8 Et 1.7 42.5 0.6 23.4 0.1 4.6 K. bak lag il 2.4 122.9 0.6 14.4 0 0 Süt 22.8 222.9 12.8 112.6 0 0 Yoğurt 3.9 95.7 0.3 8.3 0 0 P eynir 2.3 96.9 0.2 6.6 0 0 Sıvı yağ 7.1 157.3 0.1 4.1 0 0 Salça 4.9 105.1 1.2 14.7 0 0 Z eytin 0.6 17.5 0.2 4.1 0 0
AİLELERİN BESİN HA RCA M A PAYLARI 95
T ab lo 6'd a g ö r ü l d ü ğ ü gibi en fazla a tım ek m e k te olm aktadır. K ü flen m e ve b a y a tla m a atım nedenleri olarak belirtilmiştir (Tablo 7). E k m eğ in a r tm a ve bayatlam a nedenlerinin en başında ihtiyaçtan fazla s a tın a l ı n m a s ı g e l m e k te d ir . Saklam a y ö n te m i ek m e ğ in b a y a tla m a s ın d a b ir etk e n değildir. Asıl neden ekmeğin, oda sıcaklığında kısa z a m a n d a b a y a tla m a s ıd ır (5, 11). Ayrıca ekm eğin ihtiyaçtan fazla d i lim len m esi d a h a ç ab u k bayatlam asına neden olm aktadır. Küflenmede ise s a k la m a k a b ı n d a n çok o rtam ın ve besinin nem i ile ısısı önem ta ş ım a k ta d ır (12). A raştırm a sonuçları yüksek gelir düzeyindeki aile le rd e e k m e k a rtık o ran ın ın d a h a fazla o ld u ğ u n u gösterm ektedir. Bu b u lg u d iğ e r a r a ş tır m a sonuçları (2-5, 11, 13) ile paraleldir. Geliri az
T a b lo 7: A i l e l e r i n B e s in le r i A tm a N e d e n le r i (%) B e s i n l e r Sosyo-Y ü k se k -E konom ik Orta D ü z e y D ü ş ü k E k m e k 1- K ü fle n m e 26.0 23.2 11.8 2- B a y a tla m a 55.9 69.1 69.0 3- D iğ e r (ru tu b e t, k u ru m a vs.) 18.1 7.7 19.2 P i r i n ç - M a k a r n a - B u l g u r - K . Bak. 1- B a y a tla m a 79.6 54.5 65.1 2- D iğ er (b ö c e k le m e , ru tu b e t, re n k b o z u lm a sı, vs.) 20.4 45.5 34.9 T a z e S e b z e - M e y v e 1- Ç ü r ü m e 95.0 88.9 90.8 2- B e k le y in c e b e ğ e n ilm e m e 5.0 11.1 9.2 S ü t - Y o ğ u r t - P e y ı ı i r 1- K o k u şm a 43.2 22.6 -2- E k şim e 45.3 - _
3- D iğ e r (b a y a tla m a , k ü flen , vs.) 11.5 77.4
-S a lç a
1- K ü fle n m e 100.0 100.0
-S ıv ı Yağ
-96 Başoğlu, S., Besler, T., C iğerim , N. ve a rk a d a şla rı T a b l o 8: Artan-Bayatlayan Be s i nl eri n D e ğ e r l e n d i r m e Ş e k i l l e r i (%) Besinler Sosyo-Ekonomik Düzey Yüksek O rta Düşük Ekmek
1- Köfte ve çorba içi 59.8 55.1 53.0
2- P apara 9.0 12.1 19.8
3- Tatlı 4.9 0.5 0.7
4- Ekmek Balığı 7.8 9.6 72
5- K ızartm a-Tost 15.4 18.6 15.1
6- Diğer (buğulam a, kurutm a, ham ur vs.) 3.1 3.6 4.2 Taze Sebze
1- Çorba ve ham ur içi 43.0 31.7 27.1
2- Kurutma 44.2 57.1 70.1 3- K ızartm a (kavurm a) 12.8 0.6 2.7 4- Diğer (konserve vs.) 10.6 0.1 Taze Meyve 1- Kurutma 1.4 3.5 18.9 2- Reçel-Marmelat 24.6 31.0 35.9 3- Komposto 66.4 60.9 44.0 4- Tatlı 6.5 3 3 0.5
5- Diğer (sirke, salata vs.) 1.1 13 0.7
K ırm ızı Et
1- Kavurma 48.7 10.3 100.0
2- Sebze yemeği içi 31.9 24.5
-3- Diğer (köfte, çorba vs.) 20.3 65.2
-Süt
1- Çorba ve ham ur içi 36.9 53.0 35.4
2- Yoğurt 3.2 - -3- Tatlı 19.0 20.5 44.5 4- Diğer (lor vs.) 40.9 26.5 20.1 Yoğurt 1 -Çorba 56.5 55.2 60.4 2- H am ur içi 24.8 27.5 26.4 3- Tatlı 2.5 2.6 1.7 4- Ayran-Cacık 13.8 5.5 2.6 5- Diğer 2.4 92 8.9 P ila v 1- Köfte 31.9 18.8 3.0 2- Çorba 65.4 75.9 76.4
3- Diğer (sebze y. h am ur işi vs.) 2.7 53 20.6
M akam a
1 -Çorba 35.3 57.4 100.0
2- Yemek içi 56.8 -
-AİLELERİN BESİN HARCAMA PAYLARI 97
olan aileler besin gereksinmelerini ucuz olan tahıl grubu yiyeceklerin d e n özellikle fiyatı d iğer besinlere kıyasla daha az artış gösteren ek m e k le k a rş ıla m a k ta d ır. Bu ailelerde belirli besin g ru p ların ı satın alm a g ü cü çok azdır. Bu nedenle artan ekmekten tekrar yararlanma y o lu n a g id ilm e k te d ir (Tablo 8). Sebze ve meyvedeki artık oranı sosyo ek o n o m ik d ü zey i y üksek olan bölgelerde en fazladır (Tablo 10). Aileler atım n edeni olarak besinlerin çü rü d ü ğ ü n ü belirtmişlerdir. Sebze ve mey veler delikli naylon torba içinde soğutucuda saklanmalıdır. Özellikle a r a ş tır m a n ın yaz ay ların d a yapılm ış olması nedeniyle çok tüketilen seb zeler açıkta bırakılırsa çabucak b u ru şu r, ıslak olarak naylon tor baya k o n u rsa çü rü r (14). Bunun için saklama tekniğine dikkat edilmeli dir. Süt ve süt ürünleri ile yağ için ise bekletme koşullarına bağımlı ola rak atım o ld u ğ u gözlenmiştir. Süt ve yoğurt için ise genelde aileler ya ç o r b a y a p a r a k v e y a h a m u r iş le rin d e k u lla n a ra k y a ra rlan m ay ı y e ğ le m e k te d irle r.
S O N U Ç VE ÖNERİLER
Son y ıllard a T ü rk iy e 'n in içinde yaşam akta olduğu enflasyonist y a p ın ın nitelik ve özellikleri beslenm e üzerinde önemli etkiler yapa cak u n s u rları içermektedir. Önce fiyatlar, özellikle ücret gelirlerinden d a h a h ız lı a r t m a k t a d ı r . Başka b ir söyleyişle enflasyon, gelir d a ğ ı l ı m ı n a b o z u c u etki y a r a tm a k ta , b ir b ölüm hanehalklarının, öncelikle ücretlilerin reel gelirleri düşmektedir. Gelirle besin tüketim kalıbının ve tüketim m iktarlarının yakın ilişkisi bilindiğine göre, reel gelirlerin d ü şm esi, genel tüketim içinde beslenme harcamaları zaten y ü k s e k b ir yer tutan ücretlilerin beslenm e kalıbını değiştirmelerine, n is b e te n d a h a u cu z besinlere kaym alarına ve tüketim miktarlarını az a ltm a la rın a yol açm aktadır. Beslenme harcamaları bir yandan geli re, ö te y a n d a n b ö lg e ve y erleşim yerlerine göre önem li ölçüde fark lılaşm a k tad ır. Fiyatların bölgeler, yerleşim yerleri hatta semtler a r a s ın d a farklı olabilm esi d e harcam a miktarlarını etkilem ektedir. Bir b irim temel besin elementi için yapılan harcama incelendiğinde de b e s l e n m e k a lıb ın ın fark ı o rta y a çık m ak tadır. Fiyat artış la rın ın süreklilik kazandığı ülkemizde, to p lum um uzun daha dengeli ve yeterli b eslen eb ilm esi için ailelerin besine ayırdıkları param n d ah a bilinçli k u llan ılm ası z o ru n lu d u r. Gelir g ru pların a göre kişi başına ortalam a besin tüketim i ve beslenm e harcamalarının bölge ve yerleşim yerlerine göre farklılaşma endekslerinin geliştirilmesi, bun u n için ailelerin bes le n m e k o n u s u n d a bilinçlendirilm esini sağlayacak y aygın beslenm e
98 Başoğlu, S., Besler, T., Ciğerim , N. ve ark a d aşla rı
eğitim program larının hazırlanması, bunu y ap ark en radyo, televizyon, bü lten ve gazete gibi kitle yayın araçlarından y ararlan ılm ası g e re k m ek ted ir. H a lk ın yeterli b eslenm e bilgisine s a h ip olm ayışı, aynı fiyatla satılsa bile besleyici unsurları y ö nü n d en zengin besinler yerine, bu gereksinmeyi tam olarak karşılamayan besinlerin satın alınm asına sebep o lm a k ta d ır. H alkın yeterli v edengeli b e s le n m e k o n u s u n d a bilinçlendirilmesi, sağlıklı ve ekonomik beslenm eyi gerçekleştirm ede büyük önem taşır.
SUMMARY
FOOD EXPENDITURE ACCORDING TO INCOME A ND SOCIO-ECONOMIC LEVELS
Başoğlu, S., Besler, T., Ciğerim, T., Ersoy, G., K araağaoğlu, N., Pekcan, G., Rakıcıoğlu, N., Sağlam, F., Yurttaglil, M., Yücecan, S.
In this study, food expenditure, the extent and causes of food losses and use of leftover foods were investigated in 14.351 families from different socio-economic levels of Ankara. Income levels of families per month were 488.300 TL, 924.380 TL, and 1.510.000 TL, in low, m ed iu m and high socio, economic groups, respectively. In the same families m onthly food ex p en d itu res w ere 246.916 TL, 281.558 TL a n d 375.950 TL. respectively. As incom e level increases the e x p e n d i tu r e of food decreases. In low socio economic groups, while cereals take the high proportion of ex p en d itu re for food, e x p e n d itu re for m e at a n d milk decreases. Families from high socio-economic g ro u p s sp end less m oney for cereals than for animal foods.
KAYNAKLAR
1. Yurtal, ].: T ürkiye'de Gelir Dağılımı Beslenme ilişkisi, H .Ü . Sağlık Bilim leri Enstitüsü N üfus Dinamiği Programı Bilim Uzm anlığı Tezi, A nkara, 1982.
2. A kdag, F.: Sosyo-Ekonomik Yapısı Değişik Üç T oplum G ru b u n u n Satın A lm a ve Evlerdeki Gıda Stoku K onusunda Bir A raştırm a, H.Ü. Sağlık Bilimleri E nstitüsü Beslenme ve G ıda Bilimleri Programı Doktora Tezi, A nkara, 1983.
3. Rakıcıoğlu, N.: A nkara'da Farklı Sosyo-Ekonomik Y apıdaki A ilelerin Beslenme H arcam aları, Besin Tüketim D urum ları ve Satın A lm a D av ran ışları ile ilgili Bir A raştırm a, H.Ü. Sağlık Teknolojisi Y üksek O k u lu Beslenm e ve D iyetetik Programı M ezuniyet Tez Çalışması, Ankara, 1986.
4. K üçükköm ürler, S.: G elir D üzeyinin ve F iyatlardaki D eğişim Yiyecek Satın A lım ına Etkisi, H .Ü. Sağlık Bilim leri E n s titü s ü B eslenm e v e D iy etetik
AİLELERİN BESİN HA RCA M A PAYLARI 99 P rogram ı Bilim U zm anlığı Tezi, A nkara, 1986.
5. Y ücecan, S., G ü n ey li, U.: A n k ara'n ın Farklı Sosyo-Ekonom ic Sem tlerindeki A ile lerin G elir D ü zeylerine G öre Besin H arcam a Payları, Beslenme ve Diyet D ergisi, 16: 25, 1987.
6. K o k sal, O: T ü rk iy e 1974 B eslcnm e-Saglık ve G ıda Tüketim A raştırm ası, H ac ettep e Ü niversitesi, A nkara, 1987.
7. T ö n ü k , B., G ü ltü rk , H., Güneyli, U. ve Ark.: 1984 Gıda Tüketim i ve Beslenme A raştırm ası. UNICEF, A nkara, 1987.
8. T ü rk iy en in Beslenm e Yapısı: T ürkiye'de G ıda M addeleri Üretimi ve Beslenme, T ürkiye G elişm e A raştırm aları Vakfı, Yayın No: 3, Ankara, 1981.
9. A ru o b a, Ç.: T ü rk iy e'd e Beslenme S orunlarının İktisadi N edenleri, Beslenme ve D iyet D ergisi, 10: 63, 1981.
10. Food an d A g ricu ltu re O rganization: Third W orld Food Survey, Basic Study No: 11, Rome, 1963.
11. Y ılm az, I.: İzm ir İli Bornova İlçesinin Sosyo-Ekonom ik ve Kültürel Düzeyleri F ark lı O lan A ile le rin d e E km ek T ü k etim i A tım ı ve A rtan Ekm eklerin D e ğ e rle n d irilm e D u ru m ları Ü zerin d e Bir A raştırm a, H.Ü. Sağlık Bilimleri E nstitü sü Beslenm e ve Diyetetik Program ı Bilim Uzmanlığı Tezi, Ankara, 1983. 12. Y urttagül, M.: Tahılların Küflenme D urum u ve Üretilen Küf Türleri, H.Ü. Sağlık
B ilim leri F akültesi Beslenm e ve D iyetetik P rogram ı Doktora Tezi, Ankara, 1980.
13. A teş, M., Ballar, E., Pekcan, G.: Sosyo-Ekonom ik Yönden Farklı Semtlerde Y aşayan Ev K adınlarının Besin I lazırlam a, Pişirm e ve Saklama Yöntemlerinin S aptanm ası, Beslenme ve Diyet Dergisi, 15: 71, 1986.
14. Y ücecan, S.: Besinlerin H azırlanm ası, Pişirilmesi ve İşlenmesi Sırasında Oluşan K ayıplar, T oplu G ıda Tüketim i Yapılan K uruluşlarda Insangücü Verimliliğini A rttırm a y a Y önelik Beslenm e Teknikleri, MPM Yavınları: 325, Ankara, 265, 1989.
