T.C.
TRAKYA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
ULUSLARARASI ĠLĠġKĠLER ANABĠLĠM DALI YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
AFGANİSTAN'DA SİYASİ PARTİLER
(1990-2010)
SAYED HANAN YUSOFĠ
TEZ DANIġMANI
DOÇ. DR. FAHRĠ TÜRK
TEZİN ADI: AFGANĠSTAN'DA SĠYASĠ PARTĠLER(1990-2010)
HAZIRLAYAN: SAYED HANAN YUSOFĠ
ÖZET
Yüksek lisans tezi olarak ele alınan bu çalıĢmada 1990-2010 yılları arasında Afganistan‟da oluĢan siyasi partileri incelenmiĢtir. Bu süreç içerisinde ortaya çıkan partileri incelemeden evvel çalıĢmanın ilk bölümünde, siyasi partilerin teorik çerçe-vesi anlatıldıktan sonra ikinci bölümde ülkenin tarihçesi, coğrafi konumu, etnik yapı-sı, ekonomik durumu, 1992-1994 yılları arasında yaĢanan iç savaĢ, 1994-2001 yılları arasında yüz gösteren Taliban‟a karĢı Kuzey Koalisyonu tarafından yürütülen savaĢ-lar ve ABD‟nin Afganistan müdahalesi irdelenmiĢtir. Üçüncü bölümde Afganis-tan‟da siyasal sistem kapsamında yasama, yürütme ve yargı erklerinin iĢleyiĢ tarzları ele alınmıĢtır. Dördüncü bölümde birinci meĢrutiyetçiler olarak bilinen ve 1903 yılla-rında oluĢan siyasi akımdan baĢlayarak siyasi partilerin oluĢum süreci incelenmiĢtir. Bunun daha kolay anlaĢılması için siyasi partileri sol ve sağ olarak iki baĢlık altında ele alınması uygun bulunmuĢtur. BeĢinci bölümde 2001 yılından sonra ortaya çıkan siyasi partilerin programları ve siyasi parti yöneticileri, milletvekilleri ve siyaset bi-limciler ile yapılan görüĢmelerden yola çıkılarak bu süreçte ortaya çıkan siyasi parti Ġslami, etnik ve demokrat partiler olarak üç baĢlık altından incelenmiĢtir. ÇalıĢmanın son bölümünde giriĢ kısmında ortaya atılan “ Afganistan gibi fakir ülkede bunca par-tinin boy göstermesinin nedeni ve partilerin siyasi arenada söz sahibi olamamasının nedenleri nedir?” sorusunun cevabi aranmıĢtır.
Anahtar Kelimeler: Afganistan, siyasi partiler, iç savaĢ, Ġslami Partiler,
NAME OF THESIS: POLITICAL PARTIES IN AFGHANISTAN (1990-2010)
PREPARED BY: SAYED HANAN YUSOFĠ
ABSTRACT
This thesis seeks to examine the political parties within Afghanistan between the years 1990 and 2010. Chapter one covers the introduction and theoretical fra-mework of political parties. Then, chapter two discusses Afghanistan's history, geog-raphic location, ethnic composition, economic status, the Civil War (1992-1994), the war between the Taliban and the Northern Coalition (1994-2001), and the military interference of the United States. The third chapter explores the scope of the political system in Afghanistan, i.e, the legislative, executive and judicial powers. Next, chap-ter four surveys the history of the political parties in Afghanistan ranging from the very first constitutionalists to the rise of political parties. To clarify, the political ties of Afghanistan upto 2001 are covered under separate headings labeled "left par-ties" and "right parpar-ties". Chapter five covers the political parties that materialized after 2001. In this section, with the help of statute of the parties, meetings with the leaders and managers of the parties, and political analysts, the parties are categorized into Islamist political parties, ethnic and tribal parties, and Democratic parties. Towards the end, the thesis answers questions like " What are some reasons for the increase of political parties in poor countries like Afghanistan?" and "Are these poli-tical parties in the country of any real use?". Finally, the thesis elaborates on the best and most useful government systems that political parties suggest for the future of Afghanistan.
Key Words: Afghanistan, political parties, civil war, Islamic parties,
ÖNSÖZ
1979 yılında Sovyetler Birliği tarafından iĢgalinden itibaren dünya minden hiç düĢmeyen Afganistan, 11 Eylül olayları ile birlikte tekrar dünya günde-mini iĢgal etmiĢtir. Bu çalıĢmada Afganistan‟da ortaya çıkan siyasi rejimler ve siyasi partiler üzerinde durulacaktır. Bu çalıĢmanın asıl amacı Afganistan‟ı Türkiye halkına tanıtmak ve Türkçe siyasi edebiyatta hissedilen boĢluğu doldurmaktır. Çünkü Afga-nistan her zaman Türkiye için önemli bir dost olmuĢ, özellikle 1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti‟nin kurulmasından sonra bu yeni Cumhuriyeti ilk tanıyan ülke olarak kardeĢliğini pekiĢtirmiĢtir. Afganistan ve Türkiye Cumhuriyeti‟nin bunca dostane ve eskilere dayanan siyasi, kültürel ve ekonomik iliĢkilerine rağmen Türkçe edebiyatın-da Afganistan hakkınedebiyatın-da bilgilerin eksik olmasının nedeni yapılan çalıĢmaların batılı kaynaklara dayanmasıdır. Bu sebepten Afganistan ve bu ülkedeki siyasi partileri ta-nıtmak üzere birinci el kaynakların kullanılması tercih edilmiĢtir.
Bu kapsamda “Afganistan‟da Siyasi Partiler (1990-2010)” olarak ele alınan çalıĢmada daha çok Afganistanlı kaynaklar tercih edilmiĢtir. Fakat çalıĢmayı yapar-ken yabancı kaynaklar ve özellikle Türkçe kaynaklar da göz ardı edilmemiĢtir. Afga-nistan kaynaklı kitaplar, Makaleler, yasalar ve parti programı ile beraber siyasi parti-lerin yöneticileri, milletvekilleri ve siyaset bilimi hocalarının görüĢparti-lerine de baĢvu-rulmuĢtur.
Bu çalıĢma aĢağıda açıklanacağı gibi beĢ bölümden oluĢmaktadır. Birinci bö-lümde, tezin teorik çerçevesi kapsamında siyasi partilerin kategorileri ve tipolojileri üzerinde durulacaktır. Ġkinci bölümde, Afganistan‟ın tarihi arka planı kapsamında 1747 yılında kurulması, 1919 yılında Emanullah Han‟ın tahta çıkarak Ġngilizlerden bağımsızlık kazanması ve ülkede yenilikçi reformlara baĢlaması, bunun üzerine çı-kan ayaklanmaların sonucu olarak iktidara yaklaĢık 200 yıldan sonra PeĢtun olmayan bir kiĢinin sahip olması, Afganistan‟da 1964 yılından sonra baĢlayan siyasi örgüt-lenmeler, Sovyet iĢgali, Ġç savaĢın baĢlaması ve iç savaĢ sürecinde Sovyetlere karĢı savaĢan mücahitlerin askeri bir güç olarak savaĢmaları, yabancı ülkelerden elde edi-len askeri ve mali destekler, mücahitlerin ülkeyi ele geçirmeleri ve iç savaĢ, Taliban grubunun meydana çıkması ve 11 Eylül 2001‟den sonra oluĢan devlet ele alınacaktır.
Ülkenin coğrafi konumu ele alınacaktır. Daha sonrasında ise ülkenin etnik yapısı incelenecek ve Afganistan‟ın etnik yapısı baĢlığı altında ülkede kendilerini çoğunluk olarak tanıtan PeĢtunlar, Afganistan Türkleri, bulundukları coğrafya ve konuĢtukları ortak dil, kendilerini Ari ırktan geldiğini savunan, Ġran‟daki Farslar ve Tacikis-tan‟daki Tacikler ile Ortak dilde konuĢan Tacikler ve ülkede yaĢamakta olan baĢka etnik gruplar irdelenecektir.
Ayrıca Afganistan‟da yıllarca süren iç savaĢ ve nedenlerinin açıklanması için çalıĢılacaktır. Bunları müteakiben ülkenin ekonomik durumu, yer altı kaynakları ve dıĢ yardımlara bağlı olan ekonomik durumu açıklanacaktır. Bu bölümde son olarak ise Karzai hâkimiyeti kapsamında son durum ele alınacaktır.
Üçüncü bölümde Afganistan‟da siyasal sistem kapsamında ülkede uygulanmak-ta olan sistemin nasıl bir sistem olduğu açıklandıkuygulanmak-tan sonra CumhurbaĢkanı seçimi, seçilme Ģartları, CumhurbaĢkanı‟nın görev ve yetkileri, CumhurbaĢkanı yardımcıları ve yetkileri ve Bakanlardan meydana gelen hükümetin yetki ve görevleri, Bakanların seçilme Ģartları ve kimlere karĢı sorumlu olduğu anlatılacaktır.
Dördüncü bölümde Afganistan‟da siyasi partilerin tarihçesi baĢlığı altında 1964‟lerden sonra yeni anayasa ile verilen özgürlükler çerçevesinde siyasi partilerin boy göstermesi, Cumhuriyetin 1973 yılında ilan edilmesinden sonra siyasi partilerin faaliyet yapmalarına kısıtlama getirilmesi ve bu bağlamda siyasi elitlerin cezaevleri-ne gönderilmesinden bahsedilecektir. Söz konusu tarihlerde meydana çıkan sosyalist partilere SSCB ve Çin Halk Cumhuriyeti‟nin etkisine yer verilmiĢtir. Ayrıca dini ve etnik partilere de yer verilmiĢtir. Dini ve etnik partilerin daha iyi anlaĢılması için Sünni ve ġii partiler ayrı olarak irdelenmeye çalıĢılmıĢtır.
BeĢinci bölümde 2001‟den sonra oluĢan Ġslami, etnik ve demokrat siyasi partiler ele alınacaktır. Bu bölümde ilkin Ġslami partilerin programları, tarihçesi ve mali kaynakları üzerinde durulduktan sonra ülkede mevcut Ġslami partiler teker teker ele alınacaktır. Etnik partilerin iç ve dıĢ politikaları, hangi ekonomik sistemden yana olduğu anlatıldıktan sonra yabancı ülkelerin partilere verdiği destekler ve partiler arasındaki iliĢkiler incelenecektir. Demokrat partilerin programları kapsamında iç ve dıĢ politikaları ele alınmıĢ, partilerin ülke siyaseti üzerinde ne kadar etkin olduğuna
yer verilmiĢtir. Sonuç bölümünde ise bu siyasi partilerin önerdiği rejimlerin hangisi-nin Afganistan için çıkıĢ yolu olacağına dair değerlendirmede bulunulacaktır.
Bu çalıĢmanın hazırlanmasına her zaman manevi destekleri ve gösterdikleri samimiyetlerinden dolayı danıĢman hocam sayın Doç. Dr. Fahri TÜRK‟e teĢekkürle-rimi ve minnettarlığımı sunmayı bir borç bilirim. BaĢta ailem olmak üzere, çalıĢma-nın tamamlanmasında her zaman maddi ve manevi destekte bulunan, ilgi, destek ve yardımlarını esirgemeyen değerli hocalarıma, meslektaĢlarıma ve dostlarıma teĢek-kür etmeyi bir borç bilirim. Ayrıca çalıĢmanın baĢından sonuna dek yaptığı manevi yardımlarından dolayı değerli arkadaĢım Yasin DAĞLI‟ya ve tezin metin düzeltme-lerinde yardımları dokunan Taner KARAKUZU ve Ġlker LĠMON‟a teĢekkür ederim.
İÇİNDEKİLER
ÖZET ... i
ABSTRACT ... ii
ÖNSÖZ ... iii
İÇİNDEKİLER ... vi
TABLOLAR VE HARİTA LİSTESİ ... x
KISALTMALAR ... xi
1. GĠRĠġ ... 1
1.1. ÇalıĢmanın Analitik Yapısı ... 1
1.2. Literatürde Afganistan‟da Siyasi Partiler ... 5
1.3. Teorik Çerçeve ... 9
2. AFGANĠSTAN HAKKINDA GENEL BĠLGĠ ... 24
2.1. Afganistan‟ın Tarihçesi ... 24 2.2. Coğrafi konumu ... 29 2.3. Etnik Yapısı ... 31 2.3.1. PeĢtunlar (Afganlar) ... 33 2.3.2. Türkler ... 34 2.3.3. Tacikler ... 37
2.3.4. BaĢka Etnik Gruplar ... 37
2.4. Afganistan‟da Ġç SavaĢ (1992-2001) ... 38
2.5. Afganistan Ekonomisi ... 49
2.6. Afganistan‟da Karzai Hükümeti ve Mevcut Durum ... 52
3. AFGANĠSTAN‟DA SĠYASĠ SĠSTEM ... 56
3.1. Parlamento ... 58
3.1.1. MuĢranu Jirga ( Senato) ... 60
3.1.2. Vilayet Konseyler ... 61
3.2. Yürütme Erki ... 61
3.2.1. CumhurbaĢkanı ... 61
3.3. Yargı Erki ... 65
4. AFGANĠSTAN‟DA SĠYASĠ PARTĠLERĠN TARĠHÇESĠ ... 68
4.1. Siyasi fikirlerin oluĢumu ... 68
4.2. Siyasi Partilerin Ortaya ÇıkıĢının Tarihçesi ... 71
4.2.1. Sol, Marksist Leninist ve Demokrat Partiler ... 76
4.2.2. Dinci ve Etnik Partiler ... 86
4.2.2.1. Sünni, Dinci ve Etnik partiler ... 87
4.2.2.1.1. Afgan Sosyal Demokrat (Afgan Millet) Partisi( AMP) ... 87
4.2.2.1.2. Nuhzat-i Ġslami Afganistan (Afganistan Ġslami Hareketi) (AĠH) ... 88
4.2.2.1.3. Cemiyeti Ġslami Afganistan Partisi (CĠAP) ... 90
4.2.2.1.4. Hizbi Ġslami Afganistan Partisi (HĠAP) ... 92
4.2.2.1.5. Hizbi Ġttihad Ġslami Afganistan Partisi (HĠĠAP) ... 94
4.2.2.1.6. Afganistan Milli KurtuluĢ Cephesi (AMKC) ... 95
4.2.2.1.7. Afganistan Milli ve Ġslami KarĢılık Partisi(AMĠKP) ... 96
4.2.2.1.8. Erkin Türkistan Partisi(ETP) ... 97
4.2.2.1.9. Ġttihad-i Ġslâmi-i Velayet -i ġimâli-i Afganistan ... 99
4.2.2.1.10. CünbiĢ-i Mill-i Ġslami Afganistan Partisi (CMĠAP) ... 100
4.2.2.1.11. Afganistan Ġslami Hareket Partisi(AĠHP) ... 104
4.2.2.1.12. Hizbi Ġslami-i “Halis”( “Halis” Ġslami Partisi) ... 105
4.2.3. ġii Siyasi Partiler ... 105
4.2.3.1. Ġttihat Partisi (ĠP) ... 106
4.2.3.2. Afganistan Ġslami Cihadını Savunanlar Partisi(AĠCSP) ... 107
4.2.3.3. Yardım Hareketi(YH) ... 107
4.2.3.4. Afganistan Ġslami Hareketi(AĠH) ... 108
4.2.3.5. Hizbullah-i Afganistan( HA) ... 109
4.2.3.6. Afganistan Ġslami Birlik Partisi(AĠBP) ... 110
4.3. Afganistan Halkının Siyasi Partilere BakıĢı ... 111
5. 2001 -2010 YILLARI ARASINDA OLUġAN SĠYASĠ PARTĠLER ... 112
5.1. Ġslami Partiler ... 115
5.1.1. Cemiyeti Ġslami Afganistan partisi(CĠAP) ... 115
5.1.2. Hizbi Ġslami Afganistan Partisi(HĠAP) ... 118
5.1.4. Afganistan Ġslami ve Milli KarĢılık Partisi(AĠMKP) ... 123
5.1.5. Afganistan Milli kurtuluĢ cephesi(AMKC) ... 124
5.1.6. Afganistan Ġslami Hareket partisi(AĠHP) ... 127
5.2. Etnik Partiler ... 129
5.2.1. Afgan Sosyal Demokrat (Afgan Millet) Partisi ... 130
5.2.2. Afganistan Ġslami Vahdet Partisi(AĠVP) ... 133
5.2.3. CünbiĢ-i Mill-i Ġslami Afganistan Partisi(CMĠAP) ... 136
5.2.4. Afganistan Halkının Ġslami Vahdet partisi(AHĠVP) ... 139
5.2.5. Afganistan Milli Hareketi(AMH) ... 140
5.2.6. Afganistan milli Vahdet partisi(AMĠVP) ... 143
5.2.7. Afganistan Gençler milli birlik partisi(AGMBP) ... 144
5.2.8. Afganistan Milli kongre Partisi(AMKP) ... 145
5.3. Demokrat Partiler ... 149
5.3.1. Afganistan Cumhuriyetçiler Partisi(ACP) ... 149
5.3.2. Afganistan Milli Birlik Partisi(AMBP) ... 151
5.3.3. Yeni Afganistan Partisi(YAP) ... 153
5.3.4. Afganistan BarıĢ Hareket Partisi(ABHP) ... 154
5.3.5. Milli Niyaz Partisi(MNP) ... 156
5.3.6. Milli Bağ Partisi(MBP) ... 157
5.3.7. Afganistan Demokrat partisi(ADP) ... 158
5.3.8. Afganistan Milli Ġktidar Partisi(AMĠP) ... 160
SONUÇ ... 163 KAYNAKÇA ... 171 Kitaplar ve Makaleler ... 171 Parti Programları ... 174 Ġnternet Kaynakları ... 175 EKLER ... 177 EK 1 ... 177 EK 2 ... 181 EK 3 ... 186 EK 4 ... 190
EK 5 ... 194
EK 6. ... 197
EK 7 ... 201
EK 8 ... 203
TABLOLAR VE HARİTA LİSTESİ
TABLOLAR
Tablo 1: Etnik Gruplar ... 32
Tablo 2: Ġslami Partiler ... 129
Tablo 3: Etnik Partiler ... 149
Tablo 4: Demokrat Partiler ... 162
HARİTA Harita 1: Afganistan‟ın KomĢuları ... 30
KISALTMALAR
ABD Amerika BirleĢik Devletleri. ABHP Afganistan BarıĢ Hareket Partisi. ACP Afganistan Cumhuriyetçiler Partisi.
AĠCSP Afganistan Ġslami Cihadını Savunanlar Partisi. ADHP Afganistan Demokratik Halk Partisi.
ADP Afganistan Demokrat Partisi. A.G.E Adı Geçen Eser.
AGMBP Afganistan Gençler Milli Birlik Partisi. AHĠVP Afganistan Halkının Ġslami Vahdet Partisi. AĠBP Afganistan Ġslami Birlik Partisi.
AĠDP Afganistan Ġslami Davet Partisi. AĠH Afganistan Ġslami Hareketi. AĠHP Afganistan Ġslami Hareket Partisi.
AĠMKP Afganistan Ġslami ve Milli KarĢılık Partisi. AĠVP Afganistan Ġslami Vahdet Partisi.
AMBP Afganistan Milli Birlik Partisi. AMĠP Afganistan Milli Ġktidar Partisi. AMP Afgan Millet Partisi.
AMH Afganistan Milli Hareketi.
AMĠKP Afganistan Milli ve Ġslami KarĢılık Partisi. AMĠVP Afganistan Milli Vahdet Partisi.
AMKC Afganistan Milli KurtuluĢ Cephesi. AMKP Afganistan Milli Kongre Partisi. BMÖ BirleĢmiĢ Milletler Örgütü.
CĠAP Cemiyeti Ġslami Afganistan Partisi. CMĠAP CünbiĢ-i Milli Ġslami Afganistan Partisi. ETP Erkin Türkistan Partisi.
HA Hizbullah-i Afganistan.
HĠAP Hizbi Ġslami Afganistan Partisi. AĠH Afganistan Ġslami Hareketi.
HĠĠAP Hizbi Ġttihat Ġslami Afganistan Partisi.
HĠP Hizbi Ġslami-i “Halis”( “Halis” Ġslami Partisi).
ĠĠVġA Ġttihadı-i Ġslâmi-i Velayet -i ġimâli-Ġ Afganistan(Afganistan Kuzey Vilayetlerinin Ġslami Birliği).
ĠP Ġttihat Partisi.
ĠSĠ Ġnter Services Ġntelligance ĠKÖ Ġslam Konferans Örgütü.
KGB Komitet Godudarstvennoy Bezopasbosti MBP Milli Bağ Partisi.
MNP Milli Niyaz Partisi.
NATO North Atlantıc Treaty Organizetion
S Sayfa.
SS Sayfalar Arası.
SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği. YAP Yeni Afganistan Partisi.
1. GİRİŞ
1.1. Çalışmanın Analitik Yapısı
1747 yılında MeĢhur Türkmen Ġmparatoru Nadir ġah öldükten sonra Ah-metĢah Büyük Meclisi (Loğa Jırga ) Kandahar‟da toplayarak yeni kurulacak devletin baĢına geçmiĢtir. Ahmet ġah eskiden Horasan olarak bilinen ülkenin adını Afganis-tan1 (PeĢtunistan) olarak değiĢtirmiĢtir. 26 yıllık iktidarında Afganistan‟ı büyük bir imparatorluk haline getirmiĢtir. Ahmet ġah‟tan sonra her zaman kardeĢler arasındaki savaĢlar ve kargaĢalar ile karĢı karĢıya kalan Afganistan üç kere Ġngiltere tarafından (1839,1878 ve1914 yıllarında) iĢgal edilmiĢtir. 1919 yılında babası Habibullah Han‟ın, öldürülmesinden sonra Emanullah Han tahta çıkmıĢtır.2
Emanullah Han, Hindistan‟daki Ġngiliz valiye bir mektup göndererek Afga-nistan‟ın bağımsız bir devlet olduğunu ve Ġngiltere ile iyi iliĢkiler kuracağını iletmiĢ-tir. Ġngiltere ise Afganistan‟ın bağımsızlığını kabul edip etmemekte tereddüt etmiĢiletmiĢ-tir. Bu durum iliĢkilerin bozulmasına ve üçüncü Afgan-Ġngiliz savaĢına neden olmuĢtur. Bu savaĢta baĢarılı olamayan Ġngilizler, 8 Aralık 1919 tarihinde yapılan anlaĢmayla Afganistan‟ın bağımsızlığını kabul etmiĢtir.3
Afganistan‟ın kurulmasından sonra ilk kez 1929 yılında PeĢtun olmayan Habibullah Kalakani, Amanullah Han‟ın reformlarına karĢı çıkarak tahta çıkmıĢtır. Tacik olan Kalakani‟nin iktidarı fazla sürmemiĢ ve yerine Muhammed Nadir ġah geçmiĢtir. Böylece iktidar tekrar PeĢtun hâkimiyetine geçmiĢtir. Soğuk SavaĢ döne-minde iki süper gücün rekabet meydanı haline gelen Afganistan, 1979 yılında SSCB tarafından iĢgal edilmiĢtir. ĠĢgal ile beraber Sovyet askerleri ve Moskova yanlısı hü-kümete karĢı direniĢ baĢlamıĢtır.41964 yılında yapılan anayasa ile yıllarca diktatörlük ile yönetilen Afganistan‟da bir dizi demokratik reformların geleceği öngörülmüĢtür.
1
1747 yılında Horasan olarak bilinen ülkenin baĢına geçen PeĢtun kökenli AhmetĢah ülke adini Afga-nistan olarak değiĢtirmiĢtir. AfgaAfga-nistan kelimesi anlam olarak Afgan‟lar yanı PeĢtuların yaĢadığı ülke demektir.
2 Abdul Haliq Lalza, Çigunagi TaĢkil-i Devleti Banam Afghanistan( Afganistan olarak bir devletin
ortaya çıkıĢı) YayınlanmamıĢ makale, 2007,S.2-4. http://lalzadabdul.blogfa.com/., 12.08.2012.
3 Abdulhak Mucaddadi – Fazlullah Mucaddadi, Afganistan ez Amir-i Kebir ta Rehber-i Kebir,
Kabil, Yay. Y, 2008, s. 445-455.
4 Müsavi Sayid Ali, Tarihi Tahlili Az Zahir ġah ta Karzai, Balh Afganistan,Balh yayın evi,
Bunlardan en önemlisi Anayasa‟da siyasi Partilere faaliyet hakki tanımak olmuĢtur. Bu tarihten itibaren siyasi fikirler siyasi örgütler Ģeklinde tebarüz etmiĢtir5. Ancak baĢbakan ġah Mahmut Han‟ın daha sonra değiĢecek politikası ile anayasanın hüküm-lerine rağmen serbest faaliyetleri engellenmiĢ ve siyasi liderler cezaevhüküm-lerine yollan-mıĢtır. 61964 yılından önce siyasi Partilere faaliyet izni veren yasaların olmamasına rağmen bazı siyasi oluĢumlar yer altında faaliyet sürdürmekteydiler. Rejime karĢı solcu ve Ġslami gruplar faaliyet yapmaktaydılar. Solcu grupların baĢında Afganistan Demokratik Halk Partisi gibi oluĢumlar varken Ġslami gruplar tek bayrak altında Af-ganistan Ġslami Hareketi adı ile siyasi eylemlerde bulunmaktaydılar. AfAf-ganistan Ġs-lami Hareketi içinde aktif olan Afganistan Müslüman Gençler Hareketi üniversite ve okullarda siyasi eylemler yönetirlerdi.71960‟lardan sonra yer altı faaliyetlerde bulu-nan Ġslami örgütler 1979-1989 yılları arasında yerüstü faaliyetleri göze görünür dere-cede ortaya çıkmıĢtır. Önceleri ülkedeki mevcut rejimlere karĢı siyasi faaliyet yapan-bu partiler 1979 yılında Afganistan‟ın Sovyetler tarafından iĢgal edilmesinden hemen sonra Moskova‟ya karĢı kutsal savaĢı (cihadı) ilan etmiĢlerdir.
Mücahitler çeĢitli ülkelerden yardım alarak cihatlarını sürdürmüĢlerdir. Mü-cahitlere destek olan ülkelerin en önemli amacı Afganistan halkını korumak değil kendilerini Moskova ve Komünizmin tehlikesinden korumaktı. Bu ülkeler Sovyetle-rin Afganistan‟da bulunmasını kendileSovyetle-rine karĢı gördükleri için elleSovyetle-rinden gelen yar-dımı Afganistan mücahitlerine yapmıĢlardır.81989 yılında Sovyet askerlerinin Afga-nistan‟ı terk etmesiyle birlikte bu kez savaĢ Moskova yanlısı Nacibullah hâkimiyeti-ne karĢı devam etmiĢtir. 1992 yılında BirleĢmiĢ Milletler Örgütü‟nün (BMÖ) de ka-tıldığı bir anlaĢmayla Nacibullah iktidarı mücahitlere teslim etmiĢtir. 1992 yılında Mücahitlerin hükümeti teslim alması ile beraber bu kez kendi aralarında koltuk sava-Ģı baĢlamıĢtır. Tekrardan yabancı ülkelerin desteği ile süren iç savaĢ milyonlarca insanın vatanını terk etmek zorunda bırakmıĢ ve binlerce insanı ölümüne sebep ol-muĢtur.
5
Müsavi ,a.g.e.s., 40.
6Tanin Zahir, Afganistan der karn-i Bist karnı Ahir,Tahran, Mohamdad Ġbrahim ġeriatı Afganistan‟ı
yayın evi, ,2004.ss.151-156.
7Tanin, a.g.e.,ss.159-160. 8
1994 yılında Afganistan CumhurbaĢkanı tarafından desteklenen radikal grup (Taliban) baĢta Amerika BirleĢik Devletleri (ABD), Pakistan ve Suudi Arabistan olmak üzere birçok ülkenin desteğini alarak Kandahar kentinde rejim muhaliflerine karĢı mücadeleye baĢlamıĢtır. Kandahar‟ı ele geçirdikten sonra Kabil‟e doğru hareket ederek 26 Kasım 1996 tarihinde Kabil‟i ele geçirmiĢ ve Ġslami kurallara göre Taliban hükümetini kurmuĢlardır.
11 Eylül 2001 terör eyleminden sonra ABD ve müttefikleri terörle mücadele bağlamında Taliban rejimine karĢı Bin ladini barındırdığı için savaĢ açmıĢtır.9
Böyle-ce iç savaĢ ve Taliban zulmünden kurtulan Afganistan halkı Amerikan‟ın askeri iĢga-line tanık olmuĢtur. ABD‟nin mevcudiyeti bile akan kanın durmasına sebep olama-mıĢtır. 2001‟den günümüze kadar binlerce sivil insanın iĢgalci askerler tarafından öldürülmesine Ģahitlik edilmektedir. Bunların hepsi insan hakları, demokrasi ve terö-re karĢı mücadele uğruna yapılmaktadır. Taliban iktidarının yıkılmasıyla birlikte Al-manya‟nın Bonn kentinde toplanan Afganistan siyasi elitleri ABD‟nin baskısıyla Özbek kökenli Abdulsettar Siret oyların çoğunu almasına rağmen Hamid Karzai‟yi geçici cumhurbaĢkanı olarak kabul etmiĢlerdir10
.2003 yılında yapılan yeni anayasa ile ülke tam anlamıyla siyasi partilerin faaliyetlerine Ģahit olmuĢtur. Yeni düzenle siyasi arenada birçok parti boy göstermiĢtir. Günümüzde birçok sorunla boğuĢan Afganistan yüz‟ü aĢkın siyasi partinin varlığını sürdürmektedir11.
Bu tezin konusu Afganistan‟da siyasi partiler 1990-2010” olarak adlandırı-lan olgu yukarıda özet olarak izah edilen Ģartlar çerçevesinde incelenecektir. Bu ça-lıĢmanın konusu Sovyet iĢgalinden sonra Afganistan‟da boy gösteren siyasi partiler-dir. Bu tezde ilkin“ Afganistan‟daki siyasi partilerin sınıflandırılması yapılacaktır. ÇalıĢmanın tezi bu kadar partinin Afganistan‟da boy göstermesinde iç faktörlerin önemli rol oynadığıdır. Ġç faktörler bağlamında mezhepsel, bölgesel, etnik, siyasi bilincin geliĢmemiĢ olması, ekonomik olarak geri kalmıĢlığın, Komünist rejiminden sonra iktidarı alan mücahitlerin koltuk sevdası ve bu dönemde ülkenin refahında umulan geliĢimin olmaması vb. nedenler sayılabilir.
9 Müsavi, a.g.e.s., 259.
10 Nek Pay Mohamad Sena, ġerh-i Ruydad hay tarihi Az 2001-2005, Kanda, 2005,s.18. 11
Bu tezde demokrasinin vazgeçilmez unsuru olan siyasi partilerin Afganis-tan‟daki programları incelenecektir. ÇalıĢmanın yukarıda belirtilen tezinin incelen-mesi için aĢağıda açıklanan yol takip edilecektir.
Birinci bölümde, tezin teorik çerçevesi kapsamında siyasi partilerin katego-rileri ve tipolojileri üzerinde durulacaktır. Ġkinci bölümde, Afganistan‟ın tarihi arka planı bağlamında 1747 yılında kurulması ile baĢlayacaktır. 1919„da Emanullah Han‟ın tahta çıkarak Ġngilizlerden bağımsızlık kazanmıĢtır. Ülke de yenilikçi reform-lara baĢlaması, bunun üzerine çıkan ayaklanmaların sonucu oreform-larak iktidara yaklaĢık 200 yıl sonra PeĢtun olmayan bir kiĢinin gelmesi önemli bir geliĢmedir. Afganis-tan‟da 1964 yılından sonra baĢlayan siyasi örgütlenmeler, Sovyet iĢgali, iç savaĢın baĢlaması ve iç savaĢ sürecinde Sovyetlere karĢı savaĢan mücahitlerin askeri bir güç olarak savaĢmaları, yabancı ülkelerden elde edilen askeri ve mali destekler, mücahit-lerin ülkeyi ele geçirmeleri ve iç savaĢ, Taliban grubunun meydana çıkması ve 11 Eylül 2001‟den sonra oluĢan devlet ele alınacaktır. Afganistan‟ın siyasi tarihinden sonra, ülkenin coğrafi konumu ve jeopolitik önemi ele alınacaktır. Bir sonra ki konu baĢlığında ülkenin etnik yapısı incelenecektir. Afganistan‟ın etnik yapısı baĢlığı al-tında ülkede kendilerini çoğunluk olarak tanıtan PeĢtunlar, Afganistan Türkleri, bu-lundukları coğrafya ve konuĢtukları ortak dil, kendilerini ari ırktan geldiğini savunan, Ġran‟daki Farslar ve Tacikistan‟daki Tacikler ile ortak dilde konuĢan Tacikler ve ül-kede yaĢamakta olan baĢka etnik gruplar irdelenecektir.
Ülke‟nin siyasi tarihi, coğrafyası ve etnisite‟si incelendikten sonra, Afga-nistan‟da yıllarca süren iç savaĢ ve nedenlerinin açıklanması için çalıĢılacaktır. Bun-ları müteakiben ülkenin ekonomik durumu, yer altı kaynakBun-ları ve dıĢ yardımlara bağ-lı olan ekonomik durumu açıklanacaktır. Bu bölümde son olarak ise Karzai hâkimi-yeti kapsamında son durum ele alınacaktır.
Üçüncü bölümde; Afganistan‟da siyasal sistem kapsamında ülkede uygu-lanmakta olan sistemin nasıl bir sistem olduğu açıklanacaktır. Bu bağlamda cumhur-baĢkanı seçimi, seçilme Ģartları, cumhurcumhur-baĢkanının görev ve yetkileri, cumhurbaĢka-nı yardımcıları ve yetkileri ve bakanlardan meydana gelen hükümetin yetki ve görev-leri, bakanların seçilme Ģartları ve kimlere karĢı sorumlu olduğu anlatılacaktır.
Dördüncü bölümde Afganistan‟da siyasi partilerin tarihçesi baĢlığı altında 1964‟lerden sonra yeni anayasa ile verilen özgürlükler çerçevesinde siyasi partilerin boy göstermesi, Cumhuriyetin 1973 yılında ilan edilmesinden sonra siyasi partilerin faaliyet yapmalarına kısıtlama getirilmesi ve bu bağlamda siyasi elitlerin cezaevleri-ne gönderilmesinden bahsedilecektir. Yicezaevleri-ne bu bağlamda o tarihlerde meydana çıkan siyasi partiler sol, Leninist ve Marksist (bunlar SSCB ve Çin halk Cumhuriyeti tara-fından finanse ediliyordu) üzerinde durulduktan sonra dinci ve etnik partiler ele alı-nacaktır. Dini ve etnik partilerin daha iyi anlaĢılması için Sünni ve ġii partiler ayrı olarak incelenecektir. Yukarıda bahsi geçen partilerin nasıl ortaya çıktığı ve kimler tarafından desteklendiği incelenecektir.
BeĢinci bölümde 2001‟den sonra oluĢan Ġslami, etnik ve demokrat siyasi partiler incelenecektir. Bu bölümde önce Ġslami partilerin programları, tarihçesi ve mali kaynakları üzerinde durulduktan sonra ülke de mevcut Ġslami partiler teker teker irdelenecektir. Ġkinci bölümünde etnik partilerin iç ve dıĢ politikaları, hangi ekono-mik sistemden yana olduğuna değinildikten sonra yabancı ülkelerin partilere verdiği destekler ve partiler arasındaki iliĢkiler incelenecektir. Bunun hemen akabinde de-mokrat partilerin programları kapsamında iç ve dıĢ politikaları ele alındıktan sonra partilerin ülke siyaseti üzerinde ne kadar etkin olduğu tartıĢılacaktır. Sonuç bölü-münde ise bu siyasi partilerin önerdiği rejimlerin hangisinin Afganistan için çıkıĢ yolu olacağına dair değerlendirmede bulunulacaktır.
1.2. Literatürde Afganistan’da Siyasi Partiler
Afganistan‟da siyasal partileri oldukça yeni bir olgu olmasından dolayı bu alanda çalıĢmalar çok geniĢ ve kapsamlı değildir. Tam anlamıyla 1979- 2011 yılları arasında ortaya çıkan siyasi partileri anlatan çalıĢma bulunmamaktadır.
AndeĢmend‟in” Salhay Tecavüz ve Mukavemet“ (ĠĢgal ve Mukavemet Yıl-ları) adlı eserinde 1979 yılında gerçekleĢen Sovyet iĢgalinden, 2001 yılına kadar sü-reci ele almıĢtır. Bu eser 1979-89 arasındaki dönemde örgütlenen siyasi partileri ve dıĢ müdahaleleri öğrenmek için değerli katkıda bulunmuĢtur. Bu eserde genel olarak
Pakistan‟da faaliyet gösteren siyasi partiler arasında oluĢan ittifaklar ve Pakistan‟da yönetilen Cihat konuları iĢlenmiĢtir.
Muhammed Akram AndeĢmend‟in, yazdığı „‟Ma ve Pakistan”(Biz ve kistan) kitabında Afganistan‟da ortaya çıkan iç savaĢı ve partilerin kurulmasına Pa-kistan, ABD ve Suudi Arabistan‟ın etkilerini anlatmaktadır. Yine aynı yazarın yazdı-ğı “Amerika Der Afganistan” (Amerika Afganistan‟da) eserinde Sovyetlere karĢı savaĢan mücahitlerin desteklenmesi, Taliban rejiminin ortaya çıkıĢı ve Afganistan‟ın ABD tarafından iĢgali incelenmiĢtir.
Sayed Ali Musevi‟nin hazırladığı “Tarih Tahlili Afganistan az Zahir ġah ta Karzay”adlı eser, Zahir ġah‟tan Hamid Karzai‟ye kadar süreç içinde ortaya çıkan rejimleri incelemesi açısından Afganistan siyasi tarihine büyük katkıda bulunmakta-dır. Muhammad Sena Nekpay “ġeri zamani ruydadhay mühim siyasi Afganistan az icalas-i bun ta intikhabat–i parlemanı(2000- 2005)”(Bonn Konferasından Parlamen-ter Seçimlerine Kadar 2002-2005) adlı kitabında 11 Eylül 2001 olayları sonrası, Bunn konferansını, anayasa hazırlanması için kurulan kurumları, 2005 Parlamento seçimlerini ve yeni anayasanın hazırlanmasını ele almıĢtır.
Meshel Shosud foskı‟nın “ jang ve jehanı Ģudan “ (SavaĢ ve KüreelleĢme) kitabında Pakistan‟daki dini medreselerde eğitim gören Afganistanlı öğrencilerinin Taliban hareketine ettiği yardım, ABD‟nin Mücahitlere yaptığı yardım, süper güçle-rin Afganistan‟ı ele geçirmek için rekabetleri ve Pakistan‟ın, Talibana verdiği askeri ve maddi destek ele alınmıĢtır.
Afganistan Ġslam Cumhuriyeti‟nin Adalet Bakanlığı tarafından hazırlanan “Ahzab-i Siyasi Afganistan” (Afganistan Siyasi Partileri) Adalet Bakanlığı‟nda ka-yıtlı bulunan siyasi partilerin programları çalıĢmamız için kullanılacak eserlerin ba-Ģında gelmektedir.
Zahir Tanin “Afganistan Der Karn-i Bist” (Afganistan 20. Yüz Yılda) adlı eserinde 20. yüzyıl da Afganistan‟da meydana gelen kargaĢaları ve boy gösteren si-yasi partileri ele alarak bilimsel bir çalıĢma yapmıĢtır. Tanın daha çok partilerin aske-ri açıdan ve savaĢlarını ele almıĢtır. Yazarın bu eseaske-ri son zamanlarda yazılan siyasi meseleler konusundaki eserlerin en tarafsızıdır. Telmen Rudar hazırladığı “Ahlak-ı
kazayı Afganistan”( Afganistan‟da Yargı Ahlakı) isimli eserinde Afganistan‟daki yargı organın iĢleyiĢini, yetkilerini ve yargıçların görevleri ile ilgili meseleleri açık-lamıĢtır.
BMÖ‟ye NDĠ (natıonal democratıc instıtut for Ġnternational Affairs) 2006 yılında hazırladığı “ Arzıyabı Ahzabi siyasi Afganistan”(Afganistan Siyasi Partileri-nin Denetlemesi) kitabında Afganistan‟da siyasi partilerin tarihini ve siyasi arenadaki faaliyetlerini incelemiĢtir. KasimĢah ġikandari‟nin yazdığı“Afganistan, Taliban ve TeĢekkül Merakizi Tururısty”( Afganistan, Taliban ve Terör merkezlerinin OluĢma-sı) eserinde özellikle Taliban örgütünün ortaya çıkması, birden bire güç kazanması ve bu örgütün yabancı radikal gruplara ev sahipliği yaptığı cinayetleri incelenmiĢtir.
Türkçe literatürde, Erıc Jan Zürcher‟in “Orta Asya ve Ġslam Dünyasında Kimlik Politikaları 20. Yüzyılda Milliyetçilik, Etnisite ve Emek” adlı eserinde Af-ganistan‟da milliyetçilik, merkezileĢme, AfAf-ganistan‟daki Özbeklerin devlet ile iliĢki-leri ve kimlik mücadeleiliĢki-leri gibi konular ele alınmıĢtır. Bu eser Afganistan‟daki PeĢ-tun hâkimiyetini ve baĢka milliyetlerin ezildiğini gösterdiği için bu alanda önemli bir boĢluğu doldurmuĢtur.
Esedullah Oğuz‟un “Afganistan ”adlı eserinde Afganistan‟ın coğrafi ve et-nik yapısı, tarihi arka planı özellikle Kral Mohammad Zahir ġah‟tan baĢlayarak cumhuriyetin ilanından, Sovyet iĢgali ve sonrası, Mücahitler Hükümeti ve koltuk kavgası incelenmiĢtir. Yazar bu kitapta Afganistan tarihi ile ilgilenmiĢtir. Yazarın bizzat Afganistan‟a gidip araĢtırdığı konu olduğundan dolayı Türkçe literatürde Af-ganistan hakkındaki boĢluğu doldurmak için değerli katkıda bulunmuĢtur. Ancak Afganistan gibi istikrarsızlıklar ile dolu bir ülkenin tarihini bu kadar küçük bir eserde anlatmak eksik olacaktır. Bundan dolayı ne kadar bizzat kendisi Afganistan‟a gidip araĢtırarak yazmıĢ olsa da kesinlikle eksikleri çoktur. Bu eksiklik genelde aynı konu-ları ele almasından doğmaktadır.
Mehmet Saray‟ın “Afganistan ve Türkler” adlı eserinde Taliban‟ın ortaya çıkıĢı ve yanlıĢlıkları, Afganistan‟ın coğrafi Ģartları ve idari bölgeleri, Afganistan‟ın etnik yapısı, tarihçesi, Orta Asya‟da Ġngiliz- Rus rekabeti ve Afganistan‟a tesirleri, Türkiye –Afganistan iliĢkileri, Cemal PaĢa‟nın Afganistan‟ı kuvvetlendirme çabaları,
Türkiye‟nin giriĢimi ile Afganistan‟ın Sadabat Paktı‟na alınması ve Afganistan‟da değiĢen hükümetlerle birlikte Afganistan Türkiye iliĢkilerinde meydana gelen yakın-laĢmalar ve uzakyakın-laĢmalar, gibi konular ele alınmıĢtır. Ancak eserde bazı önemli ko-nularda ciddiyet gösterilmediği de meydandadır. Örneğin Afganistan‟da milli devle-tin kuruluĢunu Ahmet ġah Dürrani tarafından olduğunu yazmaktadır. Hâlbuki Afga-nistan bu günkü sınırları ile daha sonra Abdurrahman Han tarafından ortaya çıkmıĢ-tır.
Özgür Çınarlı hazırladığı “Afganistan‟daki Ġç savaĢ ve DıĢ Müdahale (1989-2001)” doktora tezi ile 1989 yılında Sovyet askerlerinin Afganistan‟dan çekilmesin-den sonra meydana gelen iktidar mücadelesini, Pakistan‟da örgütlenen Taliban reji-minin ülkeyi ele geçirmesini ve Pakistan‟da kurulan Afganistan Ġslami partilerini incelemiĢtir. Ancak Türkçe ve Ġngilizce kaynaklardan yararlandığı için eksik bir ça-lıĢma olmuĢtur.
Muhammed Âlem Saee, yüksek lisan tezi olarak ele aldığı “Afganistan‟da Siyasi Partiler Tarihçesi” çalıĢmasında Afganistan‟da mevcut yüzü aĢkın siyasi parti-den sadece bir kaç tanesini incelemiĢtir. Bu çalıĢma da Saee siyasi partilerin tarihçesi konusunda katkıda bulunmaktadır. Afganistan‟da siyasi fikirlerin oluĢumu, ilk de-mokrasi çağında ortaya çıkan siyasi partiler, cumhuriyetten sonra ortaya çıkan siyasi partiler ve Taliban‟dan sonra ortaya çıkan siyasi partileri ele almıĢ olduğu tezde bu baĢlıkların çok geniĢ olmasına karĢın çok dar bilgiler yer almaktadır. Eğer çalıĢmada belli süreçler ele alınmıĢ olsaydı çalıĢma daha verimli olacaktı. ÇalıĢmanın eksikliği-ni asıl nedeeksikliği-ni ise az kaynaktan yararlanmıĢ olmasıdır. Yine de Türkçe literatürde Afganistan ve siyasi fikirleri hakkında bilimsel ve gerçekçi bir çalıĢmanın olmadı-ğından bu tez büyük bir boĢluğu doldurmuĢtur.
Bu tezde kitaplar, dergi ve gazete makaleleri ve araĢtırma merkezleri, Afga-nistan Anayasası, AfgaAfga-nistan seçim yasası, senato iç tüzüğü, parlamento iç tüzüğü, siyasi partilerin iç tüzükleri, devlet organlarının teĢekkül ve yetki yasası, il meclisle-rinin iç tüzüğü ve Afganistan Adalet bakanlığı arĢivi gibi çeĢitli kurum ve kuruluĢ-lardan yararlanılmıĢtır. Tezin daha bilimsel ve doğal olabilmesi için yukarıdaki kay-naklar dıĢında Afganistan‟da kaldığım yedi ay boyunca milletvekilleri, siyaset bilim-cileri, parti yöneticileri ve aydın insanlar ile yapmıĢ olduğum görüĢmeler de büyük
katkı sağlayacaktır. Bilindiği gibi Afganistan‟da özellikle siyasi konuları ele almak için uğraĢan insanlar ile bildiğini paylaĢmak isteyen insanların sayısı yok denilebile-cek kadar azdır. Bu nedenden dolayı görüĢme teklif ettiğim insanların anacak yüzde 10‟u görüĢmeye hazır olmuĢtur. Bu görüĢmelerden elde edilen bilgiler çalıĢmayı Türkçe literatürdeki Afganistan‟da siyasi partiler ve siyasi sistem üzerinde ele alınan eserlerdeki boĢlukları doldurmak için faydalı olacaktır. Son olarak çalıĢmada verilen bazı istatistik verilerin uzun süren savaĢlar ve devlet otoritesinin zayıf olmasından dolayı güvenilir olmadığını belirtmekte fayda vardır. Bu veriler, Afganistan‟ın nüfu-su, yüz ölçümü, ekonomik göstergesi ve etnik grupların yüzdesi gibi hususlardır.
1.3. Teorik Çerçeve
“Siyasi iktidarı ele geçirmek ya da en azından ona ortak olmak amacıyla
örgütlenmiş insan topluluklarına siyasi parti denir.”12
Siyasi partileri diğer toplumsal örgütlerden ayıran en önemli farklılıklarından biri iktidar yarıĢması içinde dır. Siyasi partiler modern politikanın iĢleyiĢinde çok önemli bir yere sahip olmaları-na rağmen bu rolleri ve taĢıdıkları anlam genelde ciddiye alınmaz. Seçimleri kazan-mak ve iktidarı ele geçirmek üzere örgütlenen siyasi bir mekanizma olarak siyasi partiler henüz 19.yüzyılın baĢlarında ortaya çıkmıĢtır. ġimdilerde ise her yerde görü-nür durumdadır.13
Dünyada siyasi partilerin bulunmadığı yerler sadece diktatörlükle ya da militarizmle baskı altında tutulan bölgelerdir. Basit olarak, siyasi partiler mo-dern politikayı düzenleyen ilkeleridir. Partiler otoriter ya da demokratik olabilir, ikti-darı seçimler ve devrim yolu ile ele geçirme arayıĢı içinde olabilir, sol, sağ ya da merkez ideolojilerini savunuyor olabilir, hatta hepsini aynı anda birleĢtirebilir. Siyasi partilerin geliĢimi ve parti sisteminin hayata geçirilmesi, siyasi anlamda modernleĢ-menin bir iĢaretidir. 1950‟lerin sonları ile birlikte dünya devletlerinin %80‟inden fazlası siyasi partiler ile yönetiliyordu. 1960‟lar ve 1970‟lerin baĢlarında militarizmin yayılması ile beraber siyasi partiler sayısı ve faaliyetinde gerileme yaĢandı. Siyasi partiler ihtilaf yaratmakla, hızla yükselen açlık problemlerini ve etnik sosyal düĢman-lıkları çözmede baĢarısız olmakla suçlandı. 1980‟li ve 1990‟lı yıllarda
12 Münci Kapanı, Politika Bilimine GiriĢ, Ankara: Bilgi Kitabevi, s., 160. 13
leĢmenin artması partilerin yeniden önem kazanmasını sağladı. SSCB‟nin çökmesi ve askeri rejimlerin ortadan kalkması ile yeni bağımsızlığını kazanan ülkelerde bir-çok siyasi parti boy göstermiĢtir.14
Bunun sonucu olarak, tek parti iktidarları azal-maya baĢlamıĢtır. 15Modern anlamda ilk siyasi partiler ABD‟de ortaya çıkmıĢtır. Amerikan anayasasının yaratıcıları olan ülkenin kurucu babalarının partilere duyduk-ları nefrete rağmen Federal Parti 1880 yılındaki Amerikan baĢkanlık seçimlerinde ilk parti olarak sahneye çıkmıĢtır.16
Amerika‟daki muhafazakâr ve liberal partiler hayatlarına yasama hizipleri17 olarak baĢlamıĢlardır. Bundan bir süre sonra daha geniĢ seçmen grubuna seslenmeye zorlanarak, seçim bölgelerinde Ģubeler, yerel temsilciler gibi parlamento dıĢında si-yasi faaliyetlerini geliĢtirdiler.18
Siyasi partiler, bir program çerçevesinde siyasal ka-rarları etkilemek ve bu amaçla siyasal iktidarı ele geçirmek üzere örgütlenmiĢ kuru-luĢlardır. Yapısal farklılıkları, aynı zamanda toplumsal tabanlarının ve dolayısı ile de ideolojilerinin farklılığını yansıtır. Farklı siyasal eğilimlerin temsilcileri olarak siyasi partiler, kaba çizgileri ile Eski Yunan‟da da vardı. Ama çağdaĢ anlamda siyasi parti-ler ilk kez Batı‟da ortaya çıkmıĢtır. Siyasi partiparti-ler tam anlamıyla oy hakkının geniĢ-lemesi ile geliĢti. Aristokrasi (toprak soylular) ile burjuvazi (kentsoylular) mücadele-si sırasında adayları desteklemek ve desteklenen adayın seçim masraflarını karĢıla-mak üzere yerel komiteler oluĢturuluyordu. Aynı toplumsal sınıfın çıkarlarını ve dünya görüĢünü savunan milletvekilleri arasında meclislerde giderek gruplaĢmalar baĢladı. Böylece ilk siyasi partiler kurulmuĢ oldular. Bu ilk partileri ve onların uzan-tılarını “kadro partileri” olarak adlandırabilir. Kadro partileri genellikle ekonomik bakımdan güçlü toplum kesimlerinin temsilcileridir. Bundan dolayı az sayıda ama ekonomik bakımdan güçlü üyelere sahiplerdir. Kadro partileri henüz genel oy hakkı-nın kabul edilmediği, ancak belirli düzeyde vergi verenlerin oy hakkına sahip olduk-ları bir dönemde doğmuĢtur.19
14 Musevi Seyit ġahabettin, Tabaka Bandi Sistem Hai Hizbi, Ġslam Yayınevi, Tahran, 2005,s.12. 15 Andrew Heywood, Siyaset, çev, Zeynep Kopuklu, Ankara; Adres yayınları, 2007,S.356. 16 Özcan Hüseyin-Yanık Murat, Siyasi Partiler Hukuku, Ġstanbul,2011,s.16-17.
17
Esasen hizip ve parti kavramları, birbirlerini yerine kullanılıyordu. Günümüzde ise hizip daha çok büyük bir oluĢumun, genelde bir siyasi partinin içindeki grup ve alt grup anlamına gelmektedir. Hizip kavramı Farsça ve Arapça literatürde parti anlamına kullanılmaktadır.
18 Özcan-Yanık, a.g.e. s.7. 19
Kadro partilerinde asıl ağırlık meclis gruplarında bulunur, parti disiplini ve genel merkez otoritesi oldukça zayıftır. ĠĢçi sınıfının mücadelesi sonucu, oy hakkının yaygınlaĢması ile birlikte ortaya çıkan farklı yapıdaki partiler de genellikle “kitle partileri” ya da” yığın partileri” olarak adlandırılır. Bu partilerin toplumsal tabanları-nı daha çok ekonomik bakımdan güçsüz toplum kesimleri oluĢturduğu için masrafla-rını karĢılayabilmesi ancak çok sayıda üyenin ödentilerinin bir araya getirilmesiyle gerçekleĢmiĢtir. Mesela Ġngiliz ĠĢçi Parti‟sini baĢta sendikalar olmak üzere çeĢitli kiĢiler ve örgütler bir araya gelerek oluĢturdu ve onların üyeleri de partinin üyesi sayıldı.20
Muarico Duverger‟in 1951‟de yapmıĢ olduğu “kadro partisi” ve “kitle parti-si” ayrımı geniĢ yankı uyandırmıĢ ve bazı yönlerden eleĢtirilmekle beraber, genellik-le benimsenmiĢtir. Bu iki tip partinin arasındaki farkın üye sayısı ya da hitap ettikgenellik-leri seçmen kitlesinin büyüklüğü değil, fakat yapı farkı olduğunu belirtmek gerekir. 21
Kadro partileri, Batı demokrasilerinde iktidar yarıĢmasında örnekleri ilk gö-rülen partilerdir. Bunlar üye sayısını arttırmak açısından özel bir çaba göstermezler. Genellikle siyasal yelpazenin sağ kanadında yer alan bu partiler için önemli olan nicelik değil niteliktir. Seçim çevrelerinde etki ve servet sahibi olan isim yapmıĢ bu-lunan kiĢileri bir araya getirmeye çalıĢırlar. Burada güdülen baĢlıca amaç, bu kiĢiler-den yararlanarak parti adaylarına parasal destek ve oy sağlamaktır. Çevrenin ileri gelenlerinden oluĢan yerel komitelerin baĢlıca görevi seçimleri hazırlamak ve kam-panyayı yürütmektir. Bundan dolayı bunlara komite partileri de denir.22
Kadro partileri sadece seçimden seçime faal olan ve seçim komutlarına da-yanan partiler grubunda gevĢek yapılı olup, üye sayılarını arttırmaktan kaçınırlar. Genel oy hakkının yaygınlaĢması ile bu partiler de kitle partileri gibi üye sayılarını arttırmak için ellerinden geleni yapmıĢlardır. Bu geliĢme sonucunda bugün “saf “ kadro parti tipine pek rastlamak mümkün değildir. Kitle veya toplumsal bütünleĢme partileri, genel oy ilkesinin yayılması sonucu aidat yoluyla seçim masraflarını ve kendi giderlerini karĢılayabilmek amacıyla üyelerin sayısını arttırmak isteyen bu
20 KıĢlalı, a.g.a. s., 239. 21 Aynı yer.
22
da geniĢ halk yığınlarını üye sıfatı ile kazanmayı hedefleyen “kitle partileri” sürekli, düzenli biçimde üye devĢirme, idare etme, eylem yapıp dikkat çekme ve mali yapıyı döndürmekle sorumlu merkezi bir teĢkilata sahiptirler. Batı Avrupa‟da genel oy hak-kının yayılmasına vesile olan sendikalara dayanan sosyalist partiler” kitle partileri” kategorisinin tarihsel bir örneğidir.23
Kadro ve kitle partileri arasındaki farklılıklar daha önce de değinildiği gibi, siyasal bilimciler arasında oldukça geniĢ bir açıklık ve kesinliği kabul görmekle be-raber bu ayrımın tam bir açıklık ve kesinlik taĢıdığı ileri sürülemez. Burada iki net kategori karĢısında bulunulduğundan söz edilmez. Gerçekten, bir bakıma kadro parti-si niteliğinde olan bazı partiler, baĢka bir yönden kitle partiparti-sininkine benzer özellik-ler göstermektedir. Örneğin, Amerikan partiözellik-leri mali yönden (seçmenözellik-lerin finansma-nı bakımından) açıkça kadro partisi niteliğinde olmakla beraber, taraftarların aktif rol oynadıkları ön seçim sistemi açısından kitle partisi tipine yakındırlar.24
Nitekim bu belirsizlik karĢısında bizzat Duverger, siyasi partilerle ilgili yeni çalıĢmalarında kadro partisi- kitle partisi ayrımının “ önemini fazla büyütmemek” gerektiğini söyleyerek bu iki temel kategori dıĢında üçüncü bir kategori sayılabilecek ara partilere yer vermektedir. Ara partiler de iki tipe ayırmaktadır: a) Dolaylı partiler, b) Az geliĢmiĢ ülkelerin partileri. Dolaylı partiler kollektif üye temeline dayanan partilerdir. Bunlar bireysel üyelerden çok sendikalar, kooperatifler, fikir kulüpleri gibi topluluklardan oluĢurlar (Sendikalarla organik bir iliĢki içinde bulunan Ġngiliz iĢçi partisi, bu çeĢit partilerin tipik örneğidir).25
Öte yandan bazı az geliĢmiĢ ülkelerde (özellikle Afrika ülkelerinde) kurul-muĢ olan partilerde, kadro partileri ile kitle partileri arasında kendilerine özgü ve az çok ülkenin sosyal yapısını yansıtan, orijinal bir yapı gösterirler. Duverger‟e göre her iki tip “ara parti” de aslında kadro partisinden çok kitle partisine yakındır.26
Duverger‟e göre kitle partileri ikiye ayrılmaktadır: “Totaliter kitle partileri” ve “Demokratik kitle partileri”. Totaliter kitle partilerinin teĢkilatı parti çizgilerine göre üyelerinin onlardan izin almaksızın hayatlarına topyekûn müdahale etmeye
23 Çam, a.g.e.ss., 440-441. 24 Özcan-Yanık, a, g, e, s., 41. 25 KıĢlalı, a.g.e.s., 240. 26 kapani, a.g.e.s., 188.
Ģırlar. Bunun iyi örnekleri olarak, Almanya eski Komünist Partisi gibi radikal solcu ve Almanya Nasyonal Sosyalist ĠĢçi Partisi gibi faĢist partilerde liderlik prensibi hâkimdir.27
Demokratik kitle partilere örnek olarak Almanya Sosyal Demokrat Partisi gibi lider prensibi hâkim olmasına rağmen parti içi demokrasi için ortam yaratmaya çalıĢılmakta olan partiler verilebilir.28
Kitle partileri için üyeler sadece mali yönden değil, siyasi yönden de önem taĢır. Afganistan‟daki eski komünist ve Leninist partiler bu kategoriye girmektedir. Günümüzdeki Afganistan siyasi partileri farklı ayrımlara tabii tutulabilir.
Son dönemlerde partilerden sıkılmaya baĢlayıp kendi özel hayatlarına geri çekilen kitleler nedeniyle kitle partilerinin neslinin tükeneceğine dair tezler ortaya atılmaya baĢlandı. “Modern Kadro Partileri” olarak adlandırılan sadece seçimlerde partilere ilgi duyan seçmenlerin meydana getirdiği ama üyeliğin önemsiz olduğu “
seçmen partileri” tipi ortaya çıkmıĢtır. Milletvekili aday adayları ya açık
önseçimler-de ya da merkez ataması ile belirlenirken, seçim kampanyası reklam ajansları, anket araĢtırma Ģirketleri, gazeteciler ve televizyon yapımcıları tarafından yürütülmektedir. Söz konusu partilerde seçim masrafları üye aidatlarından ziyade, bağıĢlar ve kısmen devlet yardımlarından karĢılanır. Siyasete atılan bazı iĢ adamları parti ve seçim mas-raflarını kendileri ödemektedir. Buna örnek olarak Ġtalya‟nın eski baĢbakanı Berlus-coni‟nin „Forza Ġtalya Parti‟si gösterilebilir.29
Öte yandan Afrika‟daki siyasi partileri araĢtırmak için genel bir tipolojinin veya kıtaya özgün koĢullara göre yeni bir sınıflandırmanın yapılıp yapılmayacağını tartıĢan Gero Erdmann, siyasi partileri “seçkinler partisi”, “kitle partileri”, “etnik partileri”, “seçmen partisi” ve “hareket/ akım partileri” diye beĢ ana kategoriye ve bunları da alt gruplara ayırmıĢtır.30
Seçkinler partisi tipolojisi, yerel yandaĢ eĢraflar ile ittifak kuran merkezi liderlerin “müĢteri partisi” ve geleneksel olarak birbirinden farklı elitlerin çıkarlarını savunan gevĢek yerel elit partilerinden meydana gelir.
27
KıĢlalı,a.g.e.s., 242.
28 Burak GümüĢ, Siyasal Güçler, Siyaset Biliminde Kuram-Yöntem-Güncel yaklaĢımlar, Ġstanbul:
Kriter Yayınevi,2011,ss., 172-173.
29 Musevi, Tabaka Bandi Ahzabi Siyasi, a.g.e.s.,17. 30
Kitle partileri kendi içinde ideolojik omurgalı kitle partileri ve din omurgalı kitle partileri diye ikiye ayrılırlar. Ġdeolojik omurgalı kitle partileri de çoğulcu parti-ler ve hegemonyacı partiparti-ler olarak iki alt daldan oluĢur. Çoğulcu partiparti-ler sınıfsal te-mele dayalı partilerle milliyetçi partiler olarak ikiye ayrılmaktadır. Hegemonyacı partiler ise kendi içinde Leninist partilerle aĢırı milliyetçi partiler diye ikiye ayrılır. Din omurgalı partiler yine kendi içlerinde, muhafazakâr– demokrat, çoğulcu parti ve laik düzeni yıkmak isteyen “köktendinci hegemonyacı parti” Ģeklinde iki baĢlık al-tında kümelendirilir.31
Belli bir etnik grubun ayrılıkçı çıkarını savunan “etnik partilerle çeĢitli etnik grupların farklı çıkarlarını güç birliği yolu ile uyumsallaĢtırmaya çalıĢan “etnik kong-re partileri” beraber “etnik parti” modelini oluĢturur. Seçmen partileri ideolojik dü-zeyde tutarsız-elektik “hepsini yakalayan partiler” belirli bir ideolojik parti progra-mını gerçekleĢtirmeye çalıĢan programcı partiler” ve kitleleri peĢinden sürükleyip yandaĢlarına özel ayrıcalıklar veren karizmatik önderin otoritesine dayanan “kariz-matik partiler” olarak üç ayrı alt dala ayrılır. 32Bunların yanı sıra “Akım partileri” ikiye ayrılmaktadır: AĢağıdan yukarıya tabanın sesine örgütlenmeye dayanan demok-rasi anlayıĢını benimseyen herkese açık post – materyalist üye ve seçmenlere sahip “özgürlükçü toplumcu partiler” ilk örnektir.
Tepeden inmeci liderlik sistemini benimseyen, tabanını önemsemeyen sert totaliter veya yabancı düĢmanı “aĢırı sağcı partiler” ise diğer ana baĢlığı temsil eder-ler. Az geliĢmiĢ ülkelerde çağdaĢlaĢma, sanayileĢme, kentleĢme, ulaĢım ve haberleĢ-menin artması, okur –yazarlık oranının yükselmesi, kültürün yaygınlaĢması ve ulusal gelirin yükselmesi sonucu, yurttaĢların iktidara baskı kurma çabasına neden olması, iĢgal altında bulunan ülkelerde kurtuluĢ savaĢı düzenleyen örgütlerin kurulması, mevcut partilerin bölünüp veya birleĢmesi, partilerin kuruluĢ nedenleri arasındadır.33 Bunlara örnek olarak, Afganistan‟da SSCB iĢgali döneminde ortaya çıkan siyasal partileri göstermek uygun olacaktır. Ġlk zamanlarda tek çatı altında Sovyetlere karĢı savaĢan Mücahitler, dıĢ yardımları daha çok alabilmek için küçük hiziplere bölün-müĢlerdir. Partiler ideoloji bakımından farklı kümelere bölünür. Liberaller,
31 Musevi, Tabaka Bandi Ahzabi Siyasi, a.g.e.s., 20. 32 Özcan-Yanık, a, g, e, s., 45.
33
ler ve muhafazakârlar mevcut iken milliyetçiler, faĢistler, anarĢistler, komünistler, feministler, yeĢiller ve çevreciler de partileĢme süreçlerinin önemli aktörleri olarak ortaya çıkabilirler.
Liberal partiler devlet ve toplumu birbirinden ayrı tutmaya çalıĢırlar. Buna göre devlet mümkün olduğu topluma karıĢmazken, sadece yurttaĢların temel hak ve hürriyetlerini korumak zorundadır. Böylece bireyler ve iĢletmelere hareket alanı sağ-lanması için elveriĢli koĢullar gündeme getirilmelidir. Bireysel özgürlük en yüksek değerdir. Ekonomi, siyaset vb. alanlarındaki bireysel rekabet tüm yurttaĢların yararı-nadır. Sosyalist partiler toplumu devlet aygıtının etkin müdahalesi ile değiĢtirmek ve yön vermek isterler. Rekabet ve bireysel özgürlük yerine iĢbirliği, dayanıĢma, top-lumda sınıfsal eĢitliği sağlamayı amaçlar. Bu grubun içinde devletçiliğin oranı konu-sunda büyük farklar ortaya çıkmaktadır. Plan sosyalistleri ekonomik kararları devlete bırakıp özel mülkiyeti kamulaĢtırmak isterken, kendilerini sosyal demokrat olarak görenler “Pazar sosyalistleri” özel mülkiyet ve pazar ekonomisini kaldırmaktan zi-yade sadece düzeltmek ve düzenlemek niyetindedirler.34
Muhafazakâr partiler ise sosyal piyasa ekonomisini benimser. Fakat onlara göre rekabet devletin yerine sanayici ve iĢadamları dernekleri, iĢçi sendikaları ve diğer örgütlerden oluĢan sosyal ortaklar eli ile yürütülmelidir. Bu açıdan toplum bir organizma gibidir. Gruplar ve bireyler birbirlerine bağımlı olup iĢbirliği yapmalıdır. Böylece “ sınıf var ama çatışma yok” ortamı sağlanır.35
Paul Lucardie, partilerin amaçlarına göre üç ayrı parti tipine ayırmaktadır: (I) Peygambervari partiler (prophe-ten), (II) Ġdeoloji muhafızları (ıdeologiehüter) ve (III) Programcı davranan partiler.
Peygambervari partiler ideolojilerini adeta bir peygamber gibi tebliğ edip yaymak isterler. Onlara göre dava ve ideoloji, sadece araç olarak kullanılan partinin kitabından daha önemlidir. Onlara göre parti taviz verebilir, ama ideolojiler ve hare-ketler asla. Peygambervari partilerin ana amacı, koltuk, oy elde etmek ve iktidara gelmekten öte; insanları tebliğ yoluyla ikna edip kazanmakta yatmaktadır.36
Üyelik formaliteden öte bir kimlik inĢa etmektedir. Ġdeolojilerini besleyip koruyan, ama
34 Musevi, Tabaka Bandi Ahzabi Siyasi, s.27. 35 GümüĢ, a.g.e, ss.174-178.
36
lar gerektirirse de değiĢen koĢullara uyum sağlayıp reform görüĢlerini açılımlarla “davasına hizmet” eden partiler, ideoloji muhafızı parti kümesinde bulunmaktadır. Bu partiler toplumdaki kurumları değiĢtirmek veya korumak gibi belirli siyasal amaçlara ulaĢmak ister, ama aynı zamanda Parlamento‟da koltuk elde etmek veya iktidar olmayı benimserler ama daima uzlaĢma ve görüĢme için tavizlere hazır bulu-nurlar, çünkü önemli olan seçmenlerin çıkarıdır. Programcı partilerse, ideolojileri eskimiĢ bulup gerçekçi ve ciddi politika yapmak istediklerini öne sürerler. Söz konu-su partiler demokrasi ve adalet gibi temel değerleri ön planda tutarlar.37
Siyasi partilerin tanımladıktan, onların ne olduğunu açıkladıktan sonra sıra partilerin ne yaptıklarına veya fonksiyonlarının ne olduğunu açıklamaya gelir. De-mokrasinin vazgeçilmez unsuru olan siyasi partilerin fonksiyonlarından bir kaç tane-sini Ģöyle belirtebiliriz: Siyasi partilerin en baĢta gelen fonksiyonlarından biri, top-lumdaki çeĢitli çıkarların ve istemlerin birleĢtirilmesini ve analize edilmesini sağla-maktır. Genellikle partiler bazı görüĢ ve kanıların aksine bölücü ve ayırıcı değil fakat toparlayıcı ve birleĢtirici bir rol oynarlar. Siyasi partiler, hemen hemen bütün rejim-lerde, halk kitleleri ile iktidar arasında bir köprü vazifesi üstlenirler. Günümüzde partiler, siyasal katılımın baĢlıca kanalları haline gelmiĢlerdir. Toplumdaki istekler, beklentiler ve bunların gerçekleĢtirilmesi yolundaki etkileme faaliyetleri çoğunlukla bu kanallardan geçer. Siyasi partilerin önemli fonksiyonlarından biri de siyasal per-sonelin, yönetici kadroların ve liderlerin seçilmelerini sağlamaktır. Bütün modern siyasal sistemlerde demokratik veya totaliter olsun, politik kadrolar ve liderler genel-likle partiler içinden çıkarlar. Marksist rejimlerde kesingenel-likle lider olmak parti basa-maklarından geçer. Çoğulcu demokrasilerde de parlamento üyeleri, bakanlar, baĢba-kanlar, devlet baĢkanları büyük çoğunlukla parti adamlarıdır. Parti amacının da pe-Ģinden koĢarlar. Siyasi partiler, iktidara geldikleri zaman, devletin siyasal karar alma organları (yasama ve yürütme) içinde temel bir role sahiptir. Onların ana amaçlarının gerçekleĢmesi olarak nitelendirebilen bu rol, partilerin “yönetim” veya “hükümet etme” fonksiyonu diyebiliriz.38
37 Aynı yer 38
Amerikalı politika bilimci Sigmund Neumann siyasi partileri “bireysel tem-sil partileri” ve “ sosyal bütünleĢme partileri” olarak iki ana kategoriye ayırmaktadır. Sosyal bütünleĢme partilerini de “demokratik bütünleĢme partileri” ve “toptan (total) bütünleĢme partileri” diye ikiye ayırmaktadır.39
Bireysel temsil partileri, dar ve sınırlı bir siyasal katılım ortamında iĢleyen kuruluĢlardır. Bunlar, seçildikleri andan itibaren politik bakımdan geniĢ bir hareket serbestliğine sahiptirler ve sorumlulukları sadece kendi vicdanlarına karĢıdır. Günü-müzde bireysel temsil partisi tanımına en çok uyan kuruluĢlar olarak ABD‟deki Cumhuriyetçi ve Demokrat partilerini göstermek doğru olacaktır. Çok gevĢek bir örgüte dayanan ve siyasal ideolojileri yönünden faydacı bir nitelik taĢıyan bu parti-lerden seçilenler, Kongre‟de oylarını kullanırken geniĢ bir özgürlüğe sahiptirler. Bu yüzden, Kongre‟de Demokrat veya Cumhuriyetçi çoğunluğundan çok “BaĢkan‟ın çoğunluğu” yani yürütmenin baĢı olan ABD BaĢkan‟ının yasa önerilerini benimse-yenlerin sayısı önemlidir.40
Sosyal bütünleĢme partileri, ise kitle hareketlerinin ve siyasal katılmanın geniĢlemesi sonucunda ortaya çıkan yeni tip partilerdir. Bunlar öncekilerden farklı olarak sadece siyasal iktidarı ele geçirmek için seçimden seçime faaliyet gösteren seçim makineleri değildir.
BütünleĢme partileri, üyelerini ideolojik ve örgütsel bir çatı altında toplayan, onlarla düzenli iliĢkiler kuran, onların sosyal hayatlarıyla yakından ilgilenen toplu-luklardır. Bu siyasi toplulukların, hızlı endüstrileĢme ve kentleĢme süreci sonunda kendi ortamlarından koparak büyük merkezlerde kümelenip yalnızlaĢan ve yabancı-laĢan kitleleri toplumla yeniden birleĢtirme ve bütünleĢtirme amacını güttükleri söy-lenebilir. Bu tip partilerde oy desteği daha açık ve seçik olarak belirli bir sosyal sınıf tabanına dayanır. Demokratik bütünleĢme partilerinin ilk örnekleri kara Avrupa‟daki Sosyalist partilerdir. Daha sonraları sağ kanattaki Katolik partiler de aynı yolu be-nimsemiĢtir.41 39 Özcan-Yanık, a, g, e,ss.,42-43. 40 kapani, a.g.e, ss.,189-191. 41 Özcan-Yanık, a.g.e. s., 42
Toptan bütünleĢme partileri (ki bunların örnekleri Komünist ve FaĢist parti-leridir) birçok yandan demokratik bütünleĢme partilerinden ayrılırlar. Bunlarda parti ile üyeler arasındaki bağ çok daha sıkıdır ve en alt kademeden baĢlamak üzere parti örgütü üyelerin davranıĢları üzerinde geniĢ bir düzenleme ve kontrol yetkisine sahip-tir. Öte yandan, ideoloji faktörü de bu partilerde diğerleriyle kıyaslanmayacak ölçüde önemli rol oynar. Katı ve kapsayıcı nitelikteki parti ideolojisi, bir fikir ve eylem programı olmanın çok daha ötesinde totaliter bir dünya görüĢüdür. Bu bakımdan bü-tün üyelerden bu sistemli dünya görüĢüne adeta iman derecesine varan bir bağlılık ve sadakat beklenir, partinin belirlediği ideolojik çizgiden sapma anlamına gelebilecek bağımsız davranıĢlara göz yumulmaz.42
Afganistan‟daki partilerin çoğu disiplin bakımından bu tipe çok benzemek-tedir. Özellikle Pakistan‟da kurulan köktendinci Ġslami partiler katı disiplinlidir. Gö-rüldüğü gibi, Neumann‟ın parti tipolojisi ile Duverger‟nin tipolojisi arasında oldukça yakın bir benzerlik vardır. Bireysel temsil partileri, kitle partilerini karĢılar. Ayrıca her iki yazar da bu sonuncu kategori içinde “ demokratik” ve “totaliter” ayrımını yapmıĢlardır. Yalnız Neumann‟ın yaklaĢımının sosyolojik açının daha ağır bastığı söylenebilir. Fakat son tahlilde, her iki sınıflandırmanın da tam kapsayıcı olmama ve tek boyutlu olma yönlerinden eleĢtirilere açık bulunduğunu görüyoruz.43
Siyasi partileri sınıflandırmak için çeĢitli faktörleri göz önünde bulundur-mak gerekmektedir. Bu faktörleri Ģöyle sıralayabiliriz: Parti içinde iktidar dağılımı ve merkezleĢme derecesi, liderlerin veya liderler kadrosunun rolü, parti disiplininin gev-Ģek veya sıkı oluĢu, kararların alınmasına katılma olanakları, ideolojinin parti politi-kasındaki ağırlık ve etkenlik derecesi, partinin parlamento grubu ile diğer parti kurul-ları (özellikle merkez yönetimi kurulu) arasındaki tutum ve davranıĢ birliği ve üye-lerle parti arasındaki iliĢkilerin niteliğidir.
Günümüzde siyasi partilerle ilgili araĢtırmaların yeni yaklaĢımlarla sürdü-ğünü görüyoruz. Bu arada Duverger‟in klasikleĢen tipolojisindeki eksikleri tamam-lamak için yeni kategorilerin ortaya atıldığı görülmektedir. Bunların en ilginç olanı, Otto Kirchheimer‟in “Catch all party” olarak adlandırdığı parti tipidir. Kelime
42 Aynı eser,s., 43. 43
mıyla, “Hepsini yakala partisi” ki buna bazı yazarlar “ömnibüs partisi” de demekte-dir.44 Parti sistemleri, siyasi partiler her ülkede değiĢik Ģekil ve Ģartlarda bir arada bulunurlar. Sosyal, ekonomik, siyasal ve kültürel etkenlere bağlı olarak partilerin sayısı, büyüklüğü, önemi, aralarındaki iliĢkiler ve iktidar stratejileri bir ülkeden öte-kine değiĢir. Bu bakımdan, her siyasal rejimde belli bir parti sisteminden söz edilebi-lir. Parti sistemlerinin sınıflandırılmasında Ģimdiye kadar genellikle sayı ve kriter esas alınmıĢ ve ülkedeki parti sayısına göre tek parti, iki parti ve çok parti sistemleri olmak üzere üçlü bir ayrım kabul edilmiĢtir.45
Burada parti sistemlerinin sınıflandırılmasında üçlü ayrımı gene esas almak-la beraber, bu geniĢ kategorileri ve bunalmak-lar arasındaki farklılıkalmak-ları da yukarıda değini-len etkenleri göz önünde tutarak belirtme yoluna gidilebilir.
Tek parti sistemlerini, bir bakıma parti sistemleri açısından temel ayrım, tek parti ile birden fazla parti arasındaki ayrımdır Ģeklinde tanımlamak mümkündür. Zira bu ikisi arasındaki fark, kapalı ve tekelci bir sistemle, açık ve yarıĢmacı bir sistem arasındaki farkı paylaĢılmayan bir iktidar ile paylaĢılan bir iktidar arasındaki mesafe-yi ifade eder. Bu Ģüphesiz ki rejim bakımından çok önemlidir. Ancak, tek parti kav-ramının ilk bakıĢta sanıldığı kadar basit bir kavram olmadığını, bu geniĢ kategori altında değiĢik tiplerin yer aldığını söylemek gerekir. Bu bakımdan tek parti siste-minden değil de sistemlerinden söz etmek ve bunların ayrı ayrı özelliklerini belirt-mek yerinde olacaktır.46
Gerçek tek parti sisteminde, hukuken ve fiilen sadece bir parti vardır. Onun dıĢında baĢka partilerin kurulması ve faaliyeti kesinlikle yasaklanmıĢtır. Bu tam an-lamıyla tekelci (monopolist) iktidar üzerinde her türlü rekabeti, yarıĢmayı ve paylaĢ-mayı reddeden bir sistemdir. Ancak bu ortak niteliğe rağmen, bütün gerçek tek parti sistemlerini aynı kategoriye sokmak mümkün değildir. Aralarında ideolojik yoğun-luk. Yönetim stili ve içyapı yönlerinden kendini gösteren farkları göz önünde tutarak bunları baĢlıca iki gruba ayırabiliriz.47
44 Kapani, a.g.e, ss. 194-198. 45 Özcan-Yanık, a.g.a. s., 46. 46 KıĢlalı, a.g.e.s., 251. 47 Kapani, a.g.e.,195.
Totaliter tek parti sisteminin, ayırt edici özelliği kapsayıcı bir ideolojiye, ev-reni bütünüyle açıklama iddiasında olan sistemli bir dünya görüĢüne dayanmasında kendini gösterir. Parti bu temel ideolojinin gereklerine uygun yeni bir toplum modeli yaratma amacındadır. Bu amaçla toplum hayatını tümüyle kontrol altında bulundu-rur, her türlü ekonomik, sosyal ve siyasal faaliyetlere müdahale eder, bunlara yön verir. Komünist ve faĢist partileri bu tip sistemlerin tipik örnekleridir.
Otoriter-pragmatik tek parti sistemleri katı ve kapsayıcı bir ideolojiye da-yanmazlar. Bunlar daha çok milli bütünleĢmeyi sağlama, ekonomik kalkınmayı ve siyasal modernleĢmeyi gerçekleĢtirme gibi belirli hedeflere yönelmiĢlerdir. Partinin kontrolü toplumun bütün faaliyet alanlarına yayılmaz. Yönetim stili gibi partinin içyapısı da totaliter tiplere kıyasla çok daha esnektir. Totaliter tek parti sistemine günümüzde Orta Asya ülkelerindeki hâkim partilerin gösterilmesi uygun olacaktır.48
Üstün parti sisteminde, birden çok parti meĢru olarak vardır ve az çok eĢit Ģartlar altında serbestçe faaliyet gösterirler. Yalnız bunlardan biri gerek seçmen kitle-sinden topladığı oy, gerek parlamentoda sağladığı çoğunluk bakımından diğerlerine oranla daha güçlüdür. Bu güçlülük ve üstünlük durumu, üst üste yapılan seçimlerde bir kararlılık ve süreklilik gösterdiği zaman bir üstün parti ortaya çıkar. Hegemonya-cı parti sisteminde ise düzen tamamen farklıdır. Burada eĢit Ģartlar altında bir iktidar yarıĢmasından söz edilemez. Mutlak üstünlüğe ve ülke üzerinde tam kontrole sahip olan parti dıĢında baĢka partilerin varlığına izin verilirse de bunlar gerçek anlamda muhalefet partileri değildir, daha çok uydu partiler durumundadırlar. Uydu partilerin hegemonyacı partiler ile rekabete giriĢmeleri ve iktidarın herhangi bir zamanda el değiĢtirmesi diye bir Ģey fiilen mümkün olmadığı gibi, böyle bir ihtimalin düĢünül-mesi bile sistemin mantığına aykırı düĢer. Bu duruma örnek, Özbekistan‟da Cum-hurbaĢkanı tarafından destek alarak kurulan Vatan Terakkiyatı Partisi‟dir. Bu Parti Özbekistan Demokratik Halk Partisi‟nin politikalarını desteklemekten baĢka bir Ģey yapmamaktadır.49
Bu sistemde en az iki parti mevcut olup güç mücadelesi bu iki parti arasında meydana gelmektedir. Ġlk model olarak dikkat çeken saf iki parti sis-teminde sadece tek bir parti hükümetteyken diğeri de muhalefete bulunmaktadır. Cumhuriyetçiler ve demokratların yarıĢtığı ABD veya Muhafazakâr parti ile ĠĢçi
48 Aynı eser. s., 196. 49
ti‟nin rekabette bulunduğu Ġngiltere bu sistemin temel öncüllerini simgelerler. Bunla-rın haricinde dıĢ destekli iki parti sistemi mevcuttur. Bu sistemde iktidarda kalmak isteyen partinin üçüncü bir partiye ihtiyacı bulunmaktadır. Bu üçüncü parti iktidar partisinin koltuk değneği olarak koalisyonun küçük ortağıdır. Böylece hangi parti büyük ortak olursa olsun daima o küçük koalisyon ortağı olacak partiye gereksinimi vardır. Federal Almanya‟da birbirleriyle yarıĢan Sosyal Demokrat (SPD) ve Hıristi-yan Demokrat (CDU), Liberal Hür Demokrat Parti (FDP)ye ihtiyaçları vardır. Al-manya benzeri sistemlere iki buçuk parti sistemi denilebilir.50
Çok parti sistemi, ikiden fazla partinin siyasal yarıĢmada birbirlerini az çok yakından izledikleri ve iktidar dengesini etkileme gücüne sahip bulundukları sistem olarak tanımlanabilir. Ancak bu geniĢ tanımlamanın kapsamına giren modeller ara-sında bir ayrım gereklidir. Ġtalyan politika bilimci Satori‟nin bu alanda yapmıĢ oldu-ğu ayrıma genel çizgileriyle uyarak, çok parti sistemleri: a) Ilımlı (iki kutuplu), AĢırı (çok kutuplu) olmak üzere iki kategoriye ayırabiliriz. Ilımlı çok parti sisteminde, partilerin iki ana kutup etrafında kümelenme eğiliminde oldukları görülür. Bu küme-lenme sürekli bir güç birliği, özellikle ortak bir program ve parlamentoda ortak dav-ranıĢ temeline dayandığı takdirde, sistemin iĢleyiĢi iki parti sisteminde olduğu gibi alternatif iki iktidar grubu arasında siyasal denge ve istikrar sağlanmıĢ demektir.51 Burada kullanılan kutup deyimini ideolojik bir kutuplaĢma olarak anlamamak gere-kir. Aslında, partilerin etrafında toplandıkları kutuplar (ki bunlara merkez ya odak demek daha doğru olur) arasındaki ideolojik mesafe çok uzak değildir. Rejimin te-meli üzerinde anlaĢmazlık görülmez, aksine bu konuda parti blokları arasında yüksek bir “oydaĢma” mevcuttur. AĢırı çok parti sistemi: bu sistemi belirleyen baĢlıca özel-lik, parti sayısının çokluğu değil, fakat siyasal kutupların çokluğu ve bunlar arasın-daki ideolojik mesafenin ve temel görüĢ ayrılıklarının fazlalığıdır. BaĢka deyiĢle, partiler arasında tam bir bölünme vardır ve rejim üzerindeki “oydaĢma” hayli düĢük-tür. Bu durum tahmin edilebileceği gibi istikrarsız bir sisteme yol açar. Sağlam ço-ğunlukların ve sürekli bloklaĢmaların yokluğu hükümetlerin kurulmasını güçleĢtirir. Eğreti koalisyonlar yüzünden sık sık kabine bunalımları baĢ gösterir. Hükümetler, genellikle sisteme temelden karĢı olan iki üç partinin dıĢında, merkez partilerin
50 Kapani,a.g.e.s.,197. 51
