1556-1557 (H. 963-964) tarihli Divân-ı Hümâyûn Ruûs Defteri (126-243) transkripsiyon-değerlendirme-dizin / 1556-1557 (h. 963-964) dated the Ruus Book of Imperial Council (p. 126-243) text- assessment- directory

(1)

SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH ANA BĠLĠM DALI

1556-1557 (H. 963-964) TARĠHLĠ DĠVÂN-I HÜMÂYÛN RUÛS DEFTERĠ (126-243) METĠN- DEĞERLENDĠRME- DĠZĠN

YÜKSEK LĠSANS TEZĠ

DANIġMAN HAZIRLAYAN Yrd.Doç.Dr.AyĢegül HÜSEYNĠKLĠOĞLU Fatih KARABULUT

(2)

TARĠH ANA BĠLĠM DALI

1556-1557 (H. 963-964) TARĠHLĠ DĠVÂN-I HÜMÂYÛN RUÛS DEFTERĠ (s. 126-243) METĠN- DEĞERLENDĠRME- DĠZĠN

YÜKSEK LĠSANS TEZĠ

DANIġMAN HAZIRLAYAN

Yrd. Doç. Dr. AyĢegül HÜSEYNĠKLĠOĞLU Fatih KARABULUT

Jürimiz, 04/06/2015 tarihinde yapılan tez savunma sınavı sonunda bu yüksek lisans tezini oy birliği / oy çokluğu ile baĢarılı saymıĢtır.

Jüri Üyeleri:

1. Prof. Dr. Orhan KILIÇ

2. Yrd. Doç. Dr. AyĢegül HÜSEYNĠKLĠOĞLU

3. Yrd. Doç. Dr. Uğur DEMLĠKOĞLU

F. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulunun …………tarih ve …. sayılı kararıyla bu tezin kabulü onaylanmıstır.

Prof. Dr. Zahir KIZMAZ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü

(3)

ÖZET

Yüksek Lisans Tezi

1556-1557 (H. 963-964) Tarihli Divân-ı Hümâyûn Ruûs Defteri (126-243) Transkripsiyon-Değerlendirme-Dizin

Fatih KARABULUT

Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı Elazığ – 2015, Sayfa: VIII + 381

Tezimizi oluĢturan Divân-ı Hümâyûn Ruûs Defteri, 1556-1557 tarihinde Osmanlı Devleti‟nde beylerbeyi, sancakbeyi gibi devletin üst düzey yöneticilerinden en alt kademedeki görevlilere kadar yapılan atama ve azilleri içermektedir. Ayrıca has, zeamet ve tımarların dağıtımı, bedellerinin arttırılması veya azaltılması, idari görevlilerin emekliliğe ayrılması, usulsüzlük yapanların görevden alınması gibi birçok konuda buyruldu kayıtlarından oluĢmuĢtur. Bu sebeple Osmanlı Devleti‟nin idari, siyasi, sosyal, ekonomik ve kültür hayatı ile ilgili önemli bilgilere ulaĢmak mümkündür. Ġlgili defterin 126-243. sayfaları arasındaki 931 buyruldunun transkripsiyonu yapılmıĢtır. Bunun yanı sıra yer ve Ģahıs adları dikkate alınarak metnin dizini hazırlanmıĢ ve defterin verdiği bilgiler ıĢığında tablolar kullanılarak genel değerlendirmesi yapılmıĢtır.

(4)

Master Thesis

1556-1557 (H. 963-964) Dated The Ruus Book of Imperial Council (p. 126-243) Text- Assessment- Dırectory

Fatih KARABULUT

The University of Fırat The Institute of Social Science

The Department of History Elazığ–2015, Page: VIII + 381

The Ruus book of imperial council of ottoman empire (dated on 1556- 1557), which is worked by us, includes different documents regarding assigment and deposing of civil cervants, who served different layers of the state adminstration, changing from upper most layer such as governor, governor of sanjak to low level civil servants. Furthermore it includes distributing of dynastical territory, fief, rising or reducing of their prices, retiring of civil servants, deposing of person who malpractice and other several subject as mentioned. Thus it is possible that we can reach to value informations about political, social, economical and cultural life of Ottoman Empire.

Ġn the book, we made transcription of 931 order, which was located pages between 126- 243. Besides we made directory of the book by taking into account persons and places names. Finally according to the book we prepared several charts and by using it we made general evaluation of the book.

(5)

ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET...II ABSTRACT ... III ĠÇĠNDEKĠLER ... IV TABLOLAR LĠSTESĠ ... V ÖN SÖZ ... VI KISALTMALAR ... VII KONU VE KAYNAKLAR ... VIII

GĠRĠġ ... 1

1. GENEL OLARAK DĠVÂN-I HÜMÂYÛN ... 1

2. RUUS DEFTERLERĠ ... 2

2.1. Ruûs Kalemi Ruûsları ...3

2.2. Ordu Ruûsları ...3

2.3. Rikab Ruûsları ...3

2.3.1. Küçük Ruznamçe Ruûsları ...3

2.3.2. Piyade Ruûsları ...3

3. GENEL HATLARIYLA KANUNĠ SULTAN SÜLEYMAN DÖNEMĠ SĠYASĠ TARĠHĠ (1520-1566)... 4

BĠRĠNCĠ BÖLÜM 1. H. 963-964 / M. 1556-1557 TARĠHLĠ DĠVAN-I HÜMÂYÛN RUÛS DEFTERĠꞌNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ ... 11

1.1. Defterin Fiziki Durumu ... 11

1.2. Diplomatik ve Teknik Özellikleri ... 12

1.3. Dil Özellikleri ... 14

1.4. Muhteva Özellikleri... 14

1.5. Divan, Kaza, Beylerbeyi ve Sancakbeyi Değerlendirme Tabloları ... 15

ĠKĠNCĠ BÖLÜM 2. TRANSKRĠPSĠYON... 29 BĠBLĠYOGRAFYA ... 283 EKLER ... 285 DĠZĠN ... 347 ÖZ GEÇMĠġ ... 381

(6)

Tablo 1. Divân-ı Hümâyûn Ruûs Defteri‟ne Göre Divân‟ın Toplanma Günleri, Çıkan

Buyruldu Sayısı, Toplanma Yerleri ve Toplanmama Durumları ... 15

Tablo 2. Kazalar ... 23

Tablo 3. Beglerbeyi Ataması ... 24

(7)

ÖN SÖZ

Devletlerin hafızasını oluĢturan arĢiv kaynakları toplumun; sosyal, siyasi, iktisadi ve içtimai yaĢayıĢındaki konulara yön vererek ve geçmiĢ dönemlere ıĢık tutarak devlet ve milletlerin geleceğine yönelik planlamalarında oluĢacak fikir ve projelere temel sağlayacaktır.

Osmanlı Devleti‟nin özenli bir Ģekilde tuttuğu devlet kayıtları, dünya tarihinde ender rastlanacak cinsden muazzam bir bürokratik sistemi gözler önüne sermiĢtir. Günümüze kadar saklanan ve muhafaza edilen bu kayıtlar, bürokratik iliĢkiler ve devlet yapısındaki iĢleyiĢ hakkında detaylı bilgiler vermekle beraber, büyük bir imparatorluğun tüm ihtiĢamını da en ince ayrıntısına kadar göstermektedir.

Tezimizin konusunu, Osmanlı Devleti‟nin önemli kaynaklardan biri olan; Osmanlı ArĢivi'ndeki Mühimme Defterleri serisi içinde yer alan Divân-ı Hümâyûn Ruûs Defterinin transkripsiyonu oluĢturmaktadır. Osmanlı idaresinde üst düzey karar organı olan Divân-ı Hümâyûn'a ait buyruldu suretlerini ihtiva eden bu defterin transkribe edilmesi, dönemin siyasî ve idarî olaylarına açıklık getirdiği gibi, kültürel tarihimize de ıĢık tutmaktadır.

Tezimizin tespitinde ve hazırlanmasında çok destek gördüğüm danıĢman hocam Yrd. Doç. Dr. AyĢegül HÜSEYNĠKLĠOĞLU‟na, tezin belirlenmesinden sonlanmasına kadar her zaman desteklerini esirgemeyen hocam Prof. Dr. Orhan KILIÇ‟a ve özellikle Macaristan yer isimlerinin tespitinde tüm sorularımızı yanıtsız bırakmayan Prof. Dr. Geza DAVĠD‟e teĢekkür ederim.

(8)

TDVĠA : Türk Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi

C. : Cilt

S. : Sayı

s. : Sayfa

ĠÜEF : Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Bkz. : Bakınız

(9)

KONU VE KAYNAKLAR

1556-1557 (H. 963-964) Tarihli Divân-ı Hümâyûn Ruûs Defteri, Osmanlı Devleti‟nin idari, iktisadî, siyasî durumuna ait pek çok bilgi ve belgeleri ihtiva etmektedir.

Transkripsiyon ve değerlendirmesini yaptığımız bu çalıĢmamızda çok sayıda liva, sancak, nahiye, köy ve mezra ismi bulunmaktadır. Bu isimleri olabildiğince doğru okumaya özen gösterdik. Bu yer isimlerinin doğru okunduğundan emin olabilmek veya mukayese yapabilmek için yayınlanmıĢ ve yayınlanmamıĢ arĢiv kaynaklarından, sözlük, ansiklopedi, klasik kaynaklar ve tetkik eserden faydalanılmıĢtır. Özellikle BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi tarafından yayımlanmıĢ olan, 167-370 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i

Rum-İli Defteri (937/1530), 387 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Karaman ve Rum Defteri (937/1530) I-II; Nuri Akbayar, Osmanlı Yer Adları Sözlüğü, Tuncer Baykara, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I Anadolu’nun İdari Taksimatı, Orhan Kılıç, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı-Sancak ve Eyalet Tevcihatı kitaplardan çokça istifade idilmiĢtir. Müracaat edilen tüm kaynaklar, yer

adlarını okumada bazen yetersiz kalmasına rağmen, genel olarak çalıĢmamıza büyük katkı sağlamıĢtır.

Özellikle Rumeli‟ye (Macaristan, Avusturya) ait sancak, nahiye ve pek çok sayıda köy ismi bulunmaktadır. Bu isimlerin tespiti için pek çok esere baĢvurulmuĢ fakat kayda değer bir ilerleme elde edilememiĢtir. Bunun üzerine bölge ile alakalı çalıĢmaları bulunan Geza David‟e1

baĢvurulmuĢ, değerli hocamız zamanını ve emeğini esirgemeden çalıĢmamıza katkıda bulunmuĢtur.

1

Géza Dávid yer adlarının tespitinde baĢlıca olarak Ģu eserlere baĢvurduğunu belirtmiĢtir: Bayerle, Gustav, Ottoman Tributes in Hungary According to Sixteenth Century Tapu Registers of Novigrad (The Hague, 1973); Dávid Géza, A Simontornyai szandzsák a 16. században. Budapest, 1982; Csánki Dezső,

Magyarország történelmi földrajza a Hunyadiak korában. I-III. Budapest, 1894-897; Fekete Lajos, Az Esztergomi szandzsák 1570. évi adóösszeírása. Budapest, 1943; Fekete Lajos, A Hatvani szandzsák 1550. évi adóösszeírása. (Jászsági füzetek, 4.) Jászberény, 1968; Györffy György, Az Árpád-kori Magyarország történeti földrajza. I–IV. Budapest, 1963–1998; Káldy-Nagy Gyula, A Budai szandzsák

1546-1590. évi összeírásai. Demográfiai és gazdaságtörténeti adatok. (Pest megye múltjából, 6.)

Buda-pest, 1985; Káldy-Nagy Gyula, A Szegedi szandzsák települései, lakosai és török birtokosai 1570-ben (Dél-Alföldi évszázadok, 24.) Szeged, 2008; Káldy-Nagy Gyula, Baranya megye XVI. századi török

adóösszeírásai. (A Magyar Nyelvtudományi Társaság Kiadványai, 103.) Budapest, 1960; Lelkes

György, Magyar helységnév-azonosító szótár. Baja, 1998; Vass Előd, A szécsényi szandzsák 1554. évi adóösszeírása. A Nógrád megyei múzeumok évkönyve XVIII. Salgótarján, 1993, 7-101; Vass Előd, A Szekcsői-Mohácsi szandzsák 1591. évi adóösszeírása. Baranyai Helytörténetírás 1977. Pécs, 1979, 15-93.

(10)

1. GENEL OLARAK DĠVÂN-I HÜMÂYÛN

Osmanlı Devleti‟nin örgütlenmesi, yönetim ve faaliyeti Ortadoğu devlet düĢüncesiyle ortaya çıkmıĢtır. Devletin varlığını meĢru kılan temel öge adalettir. Sultanın kendini temsil eden ve oluĢturan yapıya karĢı halkın taleplerini, Ģikayetlerini ve yapılan usulsüzlükleri çözmek için belirli zaman dilimlerin de kendi huzurunda bir divan kurulurdu. Bu divan bir mahkeme gibi iĢlev görmesinin yanı sıra devlet iĢlerini de görmekteydi2

.

Divân toplantıları I. Murad, Yıldırım Beyazıd, Çelebi Mehmed ve II.Murad dönemine kadar devam etmiĢtir. Divan toplantıları Orhan Bey‟den itibaren Fatih‟in ilk dönemlerine kadar hergün toplanılmaktaydı. XVI. Yüzyıla girilmesiyle dîvân toplantıları haftada dört güne düĢmüĢ ve bunun iki günü arz günü olarak belirlenmiĢti. Divân XVII. yüzyıl ortalarında haftada iki gün, XVIII. Yüzyıl baĢalarında III. Ahmed döneminde bir güne düĢürülmüĢtü3

.

Divân toplantılarında, veziriazam, idari ve örfi iĢlere, niĢancı, arazi iĢlere, defterdar, mali iĢlere, kazasker, Ģer„i ve hukuki iĢlere bakmaktaydı. Divân toplantıları padiĢahın olduğu yerde toplanılmaktaydı. Sadece Sefer sırasında veziriazam divâna baĢkanlık ederdi. Divân görevlileri; Vezirler, kazaskerler, defterdarlar, niĢancı, reisülküttap ve onun idaresinde divan bürokrasisini yürüten tezkireciler, kâtipler yanı sıra asayiĢ ve kararların yürütmesini sağlayan kapıcıbaĢı, çavuĢbaĢı, muhzırbaĢı, bostancıbaĢı, asesbaĢı, subaĢı gibi divân görevlilerinden oluĢmaktaydı4

.

Divân-ı Hümâyûn kalemleri: Beylikçi kalemi, Tahvil kalemi, Ruûs kalemi, Âmedî kalemi, TeĢrifatcılık kalemi, Vakc_{anüvislik kalemi, Tahvil kalemi, Sadaret} Mektubi kalemi, Sadaret Kethüdalığı kalemi, ÇavuĢbaĢılık kalemi, Büyük ve Küçük Tezkirecilik kalemi olarak mevcuttu.

2

Halil Ġnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), (Çeviren: RuĢen Sezer), Yapı Kredi Yayınları (YKY), Ġstanbul, 2006, s.94.

3

Yusuf Halaçoğlu, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Tük Tarih Kurumu, Ankara, 1998, s. 8.

4

Ġsmail H. UzunçarĢılı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1989, s. 2.

(11)

2. RUÛS DEFTERLERĠ

Tezimizin konusunu oluĢturan 1556-1557 (H. 963-964) tarihli Divân-ı Hümâyûn Ruûs Defteri, BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı ArĢivi Daire BaĢkanlığı‟nda Mühimme Defterleri katalogu içerisinde 2 numarayla kaydedilmiĢtir. Defterin içeriği ve muhtevası mühimme defteri özelliği göstermemektedir. Defter buyruldu Ģeklinde kaydedilen ruûslardan oluĢtuğu için Divân-ı Hümâyûn Ruûs Defteri olarak kabul ettik.

Ruûs Kalemi, Osmanlı Devleti‟nde Divân-ı Hümâyûn kalemlerinden birisi olup tayin iĢlerini içermektedir. Ruûs baĢ, kiĢi, Ģahıs anlamındaki recs kelimesinin

çoğuludur5_{. Osmanlı Devleti‟nde memurların tayin muamelesini gösteren kâğıda ruûs} adı verilir ve bunlar Divan-ı Hümayun kalemleri içerisinde Ruûs Defterleri'ne kayd olunurdu6.

Divân-ı Hümâyûn'un en önemli kalemlerinden olan Ruûs Defteri‟nin içeriği hakkında faklı görüĢler mevcuttur. Bir kısım tarihçiler ruûs defterlerinin genellikle beylerbeyiler, sancakbeyleri ile tımâr sahipleri hariç, devlet hizmetinde bulunan alt kademedeki memurların ya da çalıĢanların tayin beratlarını ve vazife tevcihlerine ait belgeleri kapsadığı düĢüncesindedirler7_{. Bazı tarihçiler ise, Ruûs Kalemi‟nin ihtiva} ettiği konuların daha farklı olduğu kanısındadırlar. Zira Ruûs Kalemi, sadece alt dereceli devlet görevlilerinin tayin ve tevcihiyle ilgili değil beylerbeyiler ve sancak beyleri de dâhil olmak üzere çoğu kere üst düzey devlet görevlilerinin tevcih ve tayinleri ihtiva eden belgeleri de içinde barındırmaktadırlar8

.

Tayin iĢlemlerinde senet niteliğinde olan bu defterler önemleri dolayısıyla doğrudan Reisülküttâb tarafından tutulurdu. Hatta bu özelliği sebebiyle kâtibler arasında bu defterler “Ruûs-ı Abdurrahman Çelebi” gibi Reisülküttâb‟a izâfetle anılmaktadır9

.

5

Recep Ahıshalı, “ Ruûs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), C.35, Ġstanbul, s.272-273.

6

Başbakanlık Osmanlı Arşive Rehberi, (Haz: Hacı Osman Yıldırım, Nazım Yılmaz, Yusuf Ġhsan Genç), BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı ArĢivi Daire BaĢkanlığı Yayın No 42, Ġstanbul, 2000, s.119-129.

7

Bu konu hakkında detaylı bilgi için bkz. Ġ. H. UzunçarĢılı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye

Teşkilatı, Ankara 1948, s.1-110; Mithat Sertoğlu, Muhteva Bakımından Başvekâlet Arşivi, Ankara,

1955, s.30-31.

8

Ruûs hakkında daha fazla bilgi için: Nejat Göyünç, “XVI. Yüzyılda Ruûs ve Önemi”, İstanbul

Üniversitesi Edediyet Fakültesi Tarih Dergisi (İÜEF), C.XVII, S.22, Ġstanbul, 1968, s.1734; Orhan,

Kılıç, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti'nin İdarî Taksimatı - Eyalet ve Sancak Tevcihatı, Elazığ, Mayıs, 1997, s.XIV.

9

(12)

2.1. Ruûs Kalemi Ruûsları

ġeyhülislam, Ġstanbul, Eyüp, Galata ve Üsküdar kadıları, Bâbüssac_{âde Ağası,} Yeni Saray Ağası ve Enderûn serkilercisi nezaretinde olan evkaftaki vazife sahipleri, Anadolu'daki vakıflara ait vazifelerin ve kale muhafızı neferlerinin tayinleri bu isim altında yer almaktadır.

2.2. Ordu Ruûsları

Sadrazam nezaretinde olan vakıflara, seferde olan kapıkulu süvari bölüklerine, cebeci, topçu, top arabacı, ulûfeli müteferrikalara ait tayinler Ordu Ruûsları içinde kaydedilmiĢtir. Bunları sefer zamanı sadrazam tebliğ ederdi.

2.3. Rikab Ruûsları

Rikab Ruûsları, Küçük Ruznamçe Ruûsları ve Piyade Ruûsları olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır:

2.3.1. Küçük Ruznamçe Ruûsları

Kapucılar, avcı bölükleri, Divân-ı Hümayûn kâtipleri, çaĢnigirler, Ġstanbul'da bulunan divân çavuĢları ve mütekâid müteferrika tayinlerini içermektedir.

2.3.2. Piyade Ruûsları

Saray aĢçıları, alemdarlar, mehterler, Divân-ı Hümâyûn sakaları, hassa çamaĢırcıları, saraya mensup sanatkârlar, Eski Saray ve Galata Sarayı kapucıları, Anadolu kalelerindeki zabitler, tersane mensupları, saray tabip ve cerrahları, esnaf kethüdaları ve mukâtaa kâtiplerine ait tayinleri kapsar10

.

Bir de herhangi bir hizmete bağlı olmaksızın “hallerine merhameten” gümrük veya herhangi bir gelir kaynağından maaĢ bağlanması uygun görülen fakirlere, geçimini temin edemeyen bazı eski devlet görevlilerinin eĢleri ve çocukları gibi kiĢilere maaĢ bağlanması da bu kalemden yapılmaktaydı11

.

10

Midhat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lûgatı, Ġstanbul, 1986, s. 43.

11

(13)

Ruûs Defterleri, Bâb-ı Asafî Divân-ı Hümâyûn Kalemleri Ek Kodları veya Bâb-ı Asafî Divân, Sadâret, Mektûbî, NiĢancı, Ruûs ve Amedi Kalemleri kataloglarında toplanmıĢtır. Bunlar içerisindeki Ruûs Defterleri ise A.RSK Ģeklinde kodlanmıĢtır. Ruûs Defterleri diğer defter gruplarında olduğu gibi zaman zaman sehven baĢka tasnifler içerisinde de bulunabilmektedir12

.

3. GENEL HATLARIYLA KANUNĠ SULTAN SÜLEYMAN DÖNEMĠ SĠYASĠ TARĠHĠ (1520-1566)

1520 yılında Osmanlı tahtına geçen Kanuni Sultan Süleyman, ilk olarak Mısır‟da patlak veren ve eski Memlük emirlerinden olan ġam Valisi Canberdi isyanı ile meĢgul olmuĢtur. ġam‟da isyan ederek kendi adına hutbe okutturup, para bastıran Canberdi Gazali‟nin isyanını bastırmakla görevlendirilen Osmanlı kuvvetleri, 1521 yılının baĢlarında bu isyanı sonlandırmıĢlardır13

. Bu isyanı bastıran Osmanlı kuvvetleri sonraki süreçte ortaya çıkan Hain Ahmed PaĢa ve Mısır meselesi, Süğlün Koca ve Zünnun Baba, Kalenderoğlu, Molla Kabız olayı ve Ġsmail MaĢuki gibi isyanları da halledeceklerdir.

Kanuni Sultan Süleyman‟ın fetih hareketleri, Fatih Sultan Mehmed gibi, daha fazla Batı‟ya yönelik olmuĢtur. Fetihlerinin ve gazalarının çoğu Macaristan, Orta Avrupa ve Avusturya, dolayısıyla Roma Germen Ġmparatorluğu‟na karĢı olduğu düĢünülürse (1521 Belgrad, 1526 Mohaç, 1529 Viyana, 1532 Alaman, 1538 Boğdan, 1541 Budin, 1543 Estergon, 1566 Sigetvar) ve yine Batı ile alakası göz önüne alınırsa (1522 Rodos ve 1537 Korfo), Kanuni‟nin siyasi hedeflerinin büyük önemi kendiliğinden anlaĢılmaktadır. Batı seferleri haricinde sadece üç defa Ģarka sefer yapılmıĢtır. Seferlerinin genelinin Batı‟ya doğru yönelmesine en önemli sebebi; doğu sınırlarında Yavuz Sultan Selim‟in yaptığı seferler sonucu fazla tehditin kalmamasıdır. Özellikle Avrupa‟da geliĢen ve değiĢen Ģartlar Osmanlı siyasetinin Batı‟ya yönelmesine neden olmuĢtur14

.

Kanuni devrinde Habsburg Ġmparatorluğu akrabalık iliĢkileriyle Avrupa‟da önemli bir konumuna sahip hale gelmiĢti. Habsburglar‟ın önünde tek engel olarak

12

Başbakanlık Osmanlı Arşive Rehberi, s.119-129.

13

Erhan Afyoncu, Muhteşem Süleyman, Kanuni Sultan Süleyman ve Hürrem Sultan, Yeditepe Yayınları, Ġstanbul, 2011, s.19-20.

14

Tayyib Gökbilgin, “Kanuni Sultan Süleyman‟ın Macaristan ve Avrupa Siyasetinin Sebep ve Amilleri, Geçirdiği Safhalar”, Kanuni Armağanı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2001, s. 5.

(14)

katılması siyasi dengeleri yeniden Ģekillendirecekti15. Canberdi Gazali Ġsyanıꞌnın bastırılması sırasında Macaristan üzerine sefer yapılması ve hazırlıklara baĢlanılmasına karar verilmiĢti; çünkü Macar Kralı, Kanuni Sultan Süleyman tarafından tahta çıktığını bildirmek, daha önce yapılan barıĢı yenilemek ve barıĢ çerçevesinde vermeleri gereken yıllık vergiyi tahsil etmek amacıyla kendisine gönderilen Osmanlı elçisi Behram ÇavuĢꞌu öldürmüĢtü. Bu hareket açık bir savaĢ anlamını taĢımaktaydı16

. Kanuni Sultan Süleyman bütün hazırlıkları tamamladıktan sonra Macaristan‟a hareket etti. Osmanlın‟ın 1921‟de Macaristan‟a doğru ilerlemesi yani Belgrad seferi, Kanuni Sultan Süleyman‟ın ilk seferi olma özelliğini taĢıyordu. Semendire Beyi Hüsrev Bey, 3 Temmuz‟da Zemun‟u, Rumeli Beylerbeyi Ahmed PaĢa ise Böğürdelen kalesini fethettiler. Ġki ay süren kuĢatma neticesinde, 1441, 1456 ve 1492‟deki kuĢatmalarda alınamayan, Orta Avrupa‟nın kilidi konumunda olan ve Macaristan‟ın en güneyinde yer alan güçlü Belgrad kalesi 29 Ağustos 1521‟de feth edilerek büyük bir baĢarı sağlanmıĢtır. Belgrad‟ın fethinden sonra civardaki tüm kale ve kasabalar herhangi bir direniĢ göstermeden teslim olmuĢtur17

.

Belgradꞌın zaptını, Rodos‟un fethi takip etmiĢtir. Adanın coğrafi stratejisi ve Anadolu sahillerine yakınlığı, Türk ve Müslüman ticaretine engel olan bir korsan devleti olması yanı sıra Ridaniye muharebesi esnasında Memlüklere gerekse Canberdi Gazali isyanında yapmıĢ oldukları yardımlardan dolayı fethi lazım gelmiĢti. Yavuz döneminde Mısır ve Suriyeꞌnin Osmanlılara geçmesi bu adanın alınmasını zaruri bir ihtiyaç kılmıĢtı. 15 Haziran 1522‟de Vezir Mustafa PaĢa Rodosꞌa geldiğinde gemi kaptanlarıyla bilhassa donanmanın sevk ve idaresi noktasında Kurdoğlu Muslihiddin ile görüĢerek adanın yardımına gelecek olan Avrupa gemilerine karĢı limanın ihtiyaç arz eden yerlerini muhafaza etmek için gemiler koyduktan sonra Likya sahillerine gelen kara kuvvetlerini adaya geçirerek muhasaraya baĢlandı. DıĢarıdan gelecek yardımdan ümidini kesen baĢĢövalye bazı Ģartlar dahilinde kaleyi teslime razı geldi. Kanuni Sultan Süleyman 27 yaĢında Rodos‟u alarak Akdeniz‟de ilk zaferini kazanmıĢ oldu 18

.

15

Nicola Jorga, Yenilmez Türk (Kanuni ve Dönemi), Yeditepe Yayınları, Ġstanbul, 2008, s. XV.

16

Mehmet ĠnbaĢı-Ersin Gülsoy-Zübeyde GüneĢ Yağcı, “Güçlü Sultanlar Dönemi”, Osmanlı Tarihi El

Kitabı, (Edit: Tufan Gündüz), Grafiker Yayınları, Ankara, 2012, s. 160. 17

Sadık Müfit Bilge, Osmanlı’nın Macaristanı, Kitabevi Yayınları, Ġstanbul, 2010, s. 14-15.

18

(15)

Macaristan‟ın Ġran‟la ittifak arayıĢları içerisinde olması ve Osmanlı yönetimi altındaki Eflak ve Moldovya prensliklerini kıĢkırtması Mohaç savaĢını baĢlatan kıvılcım olmuĢtu. Fransa Kralı I. Fransuva‟nın. Pavia SavaĢı‟nda ġarlken tarafından esir alınması üzerine Fransuva‟nın annesi Kanuni‟ye yazdığı mektubunda oğlunun tekrar özgürlüğüne kavuĢması için yardım talep ediyordu. Sultan Süleyman cevaben; krala yardım edeceğini ve Habsburglara karĢı birlikte ittifak edeceğini söylemiĢtir19

. Kanuni Sultan Süleyman 23 Nisan 1526‟da yılında tüm hazırlıkları yaparak sefere çıktı. Macar Kralı LayoĢ savaĢın kaçınılmaz olduğunu anlayınca Alman, Rus, Ceneviz, Portekiz, Ankona, Sivcilya, Leh ve Çekoslavakya gibi devletlerden yardım talep etmiĢti. Tek baĢına Macar kuvvetleri iĢe bu savaĢta baĢarılı olamazdı. LayoĢ‟un toplayabildiği kuvvetlerle Osmanlı ordusunu karĢılamak üzere Mohaç sahrasına gelmiĢti. Macar saldırısı ile baĢlayan savaĢ, Osmanlı ordusunun iki saat gibi kısa süren bir savaĢla 600 yıllık Macar Krallığı tarih sahnesinden silindi20

.

Osmanlı, Macaristan‟nın bir kısmını kendi topraklarına katarak geri kalan Macar toprakları için Erdel voyvodası YanoĢ Zapolya‟yı Kral tayin etmiĢti. Ferdinand, Zapolya‟nın krallığını tanımadığını bahane ederek Macaristanı iĢgal edip Budin almıĢtı. Kral YanoĢ Budin'den çıkıp Erdel kâfirleri ile iliĢki kurup ve Leh kralının desteğine dayanmıĢtı ve kendisine derman olur umudu ile bir elçiyi Osmanlılara göndermiĢti. Kanuni Sultan Süleyman, Kral YanoĢꞌun yardımına gideceğini söz vererek elçiyi geri yollamıĢtı21

. Kanuni Sultan Süleyman Macaristan‟a çıktığı seferde Budin ve Estergon‟u ele geçirdi. Hiç hesapta yokken seferin yönü Viyanaꞌya yöneldi. ġehrin savunmasını Kont Nicolas Von Salm üstlenmiĢti. Viyanaꞌnın Osmanlılar tarafından kuĢatılacağı haberi kısa sürede Avrupaꞌnın her tarafına yayılmıĢtı. Viyana‟yı savunmaya Avusturalyalılar, Ġstiryalılar, Karinyolalılar, Bohemyalılardan, ġuvabya, Frankonya, Bavyera, Saksonya bölgelerinden vs. gibi Alman Ģehirlerinden gelen Alman birlikleri ve bazı Ġspanyollar ve az sayıda Macar kuvveti bulunmaktaydı22_{. Osmanlı kaleyi} düĢürmek için lağımlarla surun bir kısmını yıkmaya çalıĢtıysa da bir sonuç alamadı; yapılan son umumi bir hücumda da istediğini alamayınca, mevsimin soğuk ve Ģiddetli

19

Yusuf Yıldız, Osmanlı-Habsburg İlişkileri (Kanuni-Şarlken-Busbecq), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2013, s. 66.

20

Mehmet ĠnbaĢı-Ersin Gülsoy-Zübeyde GüneĢ Yağcı, “Güçlü Sultanlar Dönemi”, s. 162

21

Ġbrahim Peçevi, Peçevi Tarihi I. (Düz: Bekir Sıtkı Baykal), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1992, s. 100.

22

Johann Wilhelm Zinkeisen, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (Çev: Nilüfer Epçeli), C. 2. Ġstanbul, 2011, s. 492.

(16)

muhassara sonucunda geri çekilerek kötü hava Ģartlarının olması sonucunda ordu Belgradꞌa geldi23

.

Osmanlıꞌnın Macaristanꞌa atadığı Zapolya‟yı Sigetvar Banı olmak üzere bir çok Macar asilzadesi kendisinden yüz çevirerek Sigetvar Banı liderliğinde isyan etmesi ve Ferdinand‟ın ordusuyla harekete geçerek Osmanlı hakimiyetinde ki Estergon, ViĢegrad, ve Vaç Kaleleriꞌni alıp Budinꞌi kuĢatması duyulur duyulmaz, Kanuni Sultan Süleyman 25 Nisan 1532ꞌde Macaristanꞌa bir sefere çıktı. PadiĢah, Alman Ġmparatorunu harbe davet etmiĢ olduğundan bu seferki seferi onun tarafına çevirmiĢse de ġarlken ortalıkta

görünmüyordu. Sultan Süleyman, ġarlke‟nin ve Ferdinand‟ın meydana

çıkmamalarından dolayı ikisine de ağır mektuplar yazıp yollamıĢtı. Osmanlı ordusu büyük küçük onbeĢ kale aldıktan sonra Viyana yolunu açan Güns kalesini üç hafta muhasaradan sonra zapetti. Ġmparatorun meydanda olmadığı haberini alındı ve payitahta geri dönüldü24

.

Kanuni Sultan Süleyman Osmalı‟nın doğudaki rakibi Safeviler ile ilgili sorunu çözmesi için Ġbrahim PaĢa önderliğinde üç bin yeniçeri ve kapıkulu askerini vererek görevlendirdi25

. BaĢlangıçta Osmanlı Ordusu Halep, Mardin ve Musul yoluyla Bağdat‟a hareket etme hazırlığı içinde olsa da, sonradan Halep, Diyarbakır ve Tebriz istikametinde Ġran hududuna doğru hareket etmeye karar vermiĢlerdi. Diyarbakır‟da toplanan ordu; yeniçeri, kapıkulları, sipahi, Rum, Anadolu, Halep, Karaman, ġam, Diyarbakır, Dulkadir ve Kürdistan askerlerinden oluĢan yaklaĢık elli bin kiĢi ile Diyarbakır‟dan hareket ederek, Bingöl yaylağında bir çok Ģehir ve kalelerin anahtarlarını alarak, Tebrize doğru yapılan hareket sonucunda herhangi bir direniĢ olmadan Ģehri teslim aldılar26

.

Akdeniz‟de yaĢanan hareketlik yeni bir Ģiddetli çatıĢmanın oluĢmasına sebep olacaktı. Venediklilerin Osmanlı ticaret gemilerine saldırmalarını ve fırsat buldukça Osmanlı Devleti aleyhine Avrupaꞌda oluĢan ittifaklara giriĢmeleri veya en azından önemli destekler vermelerini seferin ana sebebi olarak göstermektedir. Fatih Sultan Mehmed zamanında yarım kalan Ġtalya fethi iĢini Kanuni Sultan Süleyman yeniden

23

J. W. Zınkeısen, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, s. 494.

24

Ġ. H. UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, s. 334.

25

Ġ. Peçevi, Peçevi Tarihi, s. 129.

26

Remzi Kılıç, Kanuni Devri “Osmanlı-İran Münasebetleri” (1520-1566), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, Ġstanbul, 2006, s. 182.

(17)

uygulamaya koymak istemesi de seferin sebebi olarak karĢımıza çıkmaktadır27. Kanuni Sultan Süleymanꞌnın 17 Mayıs 1537 Korfu Seferi‟ne çıkmıĢtı. Lütfi PaĢa ile Kapudan Hayreddin PaĢa; Pulya ülkesine varıp düĢmana büyük kayıplar vererek Korfu adasını muhasara altına aldı. Ada‟nın en önemli kalesi olan San Angeloꞌnun çıkan fırtına nedeniyle kuĢatması bir süre sekteye uğramasına rağmen muhasarası devam ederken Kanuni Sultan Süleyman Ayas PaĢaꞌyı göndererek kuĢatmanın kaldırılmasını emretti 28

. Osmanlı kendisine bağlı olan Boğdan voyvodası Petru RareĢ göndermesi gereken haracı vermeyerek, Erdel‟i iĢgal etmiĢ ve Osmanlı Devleti‟nin düĢmanlarına yardımda bulunmuĢtu. Osmanlı‟ya söz verdiği askeri de göndermemiĢti. Petru RareĢ Ferdinan‟la iĢbirliği içerisine girip bağımsızlık mücadelesine giriĢmesiyle Kanuni Sultan Süleyman 1538 yılında Boğdan üzerine sefere çıktı. Asi voyvoda Osmanlı ordusunun geldiğini haber alınca kaçtı. Kanuni Sultan Süleyman Petru RareĢ‟in kardeĢi Çekirge Stefanı yeni Kral ilan etti. Lakin kısa süre sonra Stefanı öldürdüler. Petru RareĢ Ġstanbul‟a gelip PadiĢah‟ın eteğini öpüp affını istedi. Sultan Süleyman Petru RareĢ‟i bağıĢlayarak artırılan vergilerle birlikte düzeni sağlamak için Boğdan‟a ikince kez voyvoda atadı29

.

Ferdinand, Osmanlı kuvvetleri Macaristan‟dan çekildiğinde Budin‟e saldırmaktan geri kalmıyordu. Zapolya saldırılara cevap vermeye çabaladıysa da baĢarılı olamadı. 1540‟ta Zapolya‟nın ölümüyle olaylar Ģiddetlenmeye baĢladı.. Ferdinand Zapolyan‟nın ölümünü fırsat bilerek hemen Budin‟i kuĢattı. Kraliçe Osmanlı‟dan yardım talep edince Osmanlı ordusu Avusturya seferine çıktı. Osmanlı ordusunun yaklaĢtığını duyan Ferdinand geri çekildi. Osmanlı ordusu Budin‟i ele geçirerek beylerbeyilik olarak Osmanlı topraklarına kattı30

.

Batıda Avusturya ve Almanya ile devam eden mücadeleler, Doğu‟da ise devamlı Ġran‟la yaĢadığı gerginlik ve ġehzade Mustafa‟nın Safeviler‟le iĢbiriliği içerisinde olduğu düĢüncesi Kanuni Sultan Süleyman‟ı devletin ne hale gelebileceği kaygısını yaĢatmasına sebep oluyordu. Kanuni Sultan Süleyman, önce ġehzade Mustafa meselesini ardından Doğu‟da yaptığı kanlı baskınlarla mahveden Safevi devletini ortadan kaldırmak maksadıyla 28 Ağustos 1553‟te Nahcivan Seferine çıktı. ġehzade Mustafa‟nın öldürülmesiyle Osmanlı ordusu Ġran‟a sefere devam etti. Revan ve

27

Mehmet ĠnbaĢı-Ersin Gülsoy-Zübeyde GüneĢ Yağcı, “Güçlü Sultanlar Dönemi”, s. 168.

28

Ġ. Peçevi, Peçevi Tarihi, s. 144.

29

E. Afyoncu, Muhteşem Süleyman, s. 70-71

30

(18)

dahil etti. Sefer dönüĢünde Amasya‟da 1555‟te Safevi Devleti ile bir antlaĢma imzalandı31

.

Kanuni tahta çıktığında Portekiz denizcileri; Endonezya dahil Hindistan kıyılarını ve Arap Yarımadası‟nın güney kıyılarına kadar hakimiyet sahası oluĢturmuĢtu. Osmanlı; Portekizliler‟in ticaret yollarını değiĢtirmesini engellemek ve bölge insanına yardım etmek için Hint Deniz Seferlerine çıktı32_{. 1538‟de Hadım} Süleyman PaĢa, Piri Reis, Murad Reis ve Seydi Ali Reis idaresinde dört Hint Seferi yapıldı. Bu seferlerden istenilen sonuç elde edilemesede Osmanlı‟nın faaliyetleri sonucu Hindistan‟dan Akdeniz‟e gelen mal akıĢı Portekizlilerin bu bölgelere hakim olmalarından öteki bir seviyeye çıktı. Portekizlilerle yapılan mücadele neticesinde Yemen‟de ve HabeĢistan‟da Osmanlı hakimiyeti kuruldu. Basra körfezine inilerek Katif ve Bahreyn ele geçirildi33

.

Kanuni Sultan Süleyman son seferine çıkıyordu. Bunun gerekçeleri ise; Defterdarların sınırlardaki barıĢın korunması karĢılığında varılan antlaĢmaya göre Viyana‟nın yükümlü olduğu yıllık ödemeyi yerine getirmediğini saptamıĢtı. Ayrıca Habsburg ordularının devamlı sınır ihlalleri PadiĢah‟ı öfkelendiriyordu34

. Bunun yanında Nicolas Zrinyi‟nin cezalandırılması gerekmekteydi. Zrinyi Sigetvar kalesini müstahkem bir konuma getirmiĢ olmakla beraber Osmanlı‟ya ait Macar toprakalarına saldırıda bulunuyordu. Sigetvar kalesini Avusturya ve Macaristan için bir mukavemet konumuna getirmekteydi. Öte tarafdan Hırvatlar arasında kuvvet ve kahramanlığıyla Ģöhret yapmıĢtı35

. Budin Beylerbeyi Arslan PaĢa, defalarca padiĢah divanına yazılar gönderip Eğri Kalesi fethinin ertelenip kuĢatmanın kaldırılması olayından beri kâfirlerin Ģımarıp günden güne eĢkıyalık ve fesatlarının arttığını arz etmesiydi. Bundan baĢka, Erdel beyinin oğlu YanoĢ, Ferdinand‟ın saldırılarından ve Erdel kalelerinden Sakmar ve Tokay‟ı ele geçirmesiyle fitne ve fesat kapısının aralandığını yazmıĢ ve yardım istemiĢti36_{. 7 Ağustos 1566‟da Sigetvar kuĢatması baĢlamıĢtı. Ġlk olarak Sigetvar denilen} yer fethedilmesiyle burada dayanamayan Avusturyalılar Ģehri ateĢe vererek asıl kaleye

31

R. Kılıç, Kanuni Devri “Osmanlı-İran Münasebetleri” (1520-1566), s. 312-313.

32

Mehmet ĠnbaĢı-Ersin Gülsoy-Zübeyde GüneĢ Yağcı, “Güçlü Sultanlar Dönemi”, s. 187.

33

E. Afyoncu, Muhteşem Süleyman,s. 92.

34

Henk Boom, Büyük Türk “Muhteşem Süleyman’ın İzinden” (1494-1566), Kitap Yayınevi, Ġstanbul, 2012, s. 271.

35

Münir Aktepe, “Sigetvar Livası Kanunnamesi”, Kanuni Armağanı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2001, s. 188.

36

(19)

çekilmiĢlerdi. 5 Eylül günü surlara tırmanan bir Türk fedaisinin yerleĢtirdiği bomba surlarda büyük bir gedik açmasıyla askerler içeri girmeye baĢlayınca direnemeyeceğini anlayan Nicolas Zrinyi iç kaleye çekilmek zorunda kaldı. Bunun üzerine iç kale kuĢatıldı ve surlar ateĢe verildi. Sigetvar tam düĢmek üzereyken 6/7 Eylül gecesi Kanuni Sultan Süleyman vefat etti. Sigetvar‟ın kuĢatmasında sona gelinmiĢti. Sokullu Mehmed PaĢa orduda herhangi bir kargaĢa olmaması için bu olayı gizli tuttu. Nicolas Zriny‟i kaleden 600 adamı ile süratle çıkmaya çalıĢırken yakalandı ve idam edildi. Zafer bahanesiyle Kütahya‟ya haber götürmesi için tahtın tek varisi ġehzade Selim‟e babasının öldüğünü bildiren bir mektup yazmıĢtı37

.

37

(20)

1. 1556-1557 (H. 963-964) TARĠHLĠ DĠVÂN-I HÜMÂYÛN RUÛS DEFTERĠꞌNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ

1.1. Defterin Fiziki Durumu

Tezimizin konusunu içeren Ruûs Defteri aslında Mühimme Defterleri içerisinde 2 numarada kaydedilmiĢtir. Ancak bir mühimme defteri değildir. Ġçerisinde beylerbeyi, sancakbeyi gibi üst düzey görevlilerden en alt kademedeki görevlilere kadar yapılan atama ve aziller gibi değiĢik pek çok konudaki buyrulduları içerir. Ġlgili defter Divân-ı Hümâyûn kalemlerinde tutulan diğer birçok defter gibi tarih baĢlıklıdır ve bir Ruûs Defteridir. Divân-ı Hümâyûn'un en önemli kalemlerinden olan Ruûs Defteri‟nin içeriği; beylerbeyiler, sancakbeyleri, tımâr sahipleri, alt dereceli devlet görevlilerinin tayin ve tevcihi, görevlilerin azli ve cezaları ile ilgili konuları içermektedir.

BaĢbakanlık Osmanlı ArĢiviꞌnde A.DVN.MHM.d 002 koduyla kayıdlı olan bu defter 120 varak olup 243 sayfadan ibarettir. Ġlk iki safyası boĢtur. Defterde toplam 2165 tane buyruldu kaydı yer almaktadır. Defterdeki ilk kayıtlar Gurre-i Rebiyüꞌl evvel 963 (14 Ocak 1556) tarihinden baĢlayıp 18 Cemaziyel-ahir 964 (18 Nisan 1557) tarihiyle son bulmaktadır. Defterin tezimize konu olan kısmı sayfa 126-243 arasında ki 931 buyruldu kayıtlarıdır. Bu kısımda ki kayıtlar 4 ġevval 963 (11 Ağustos 1556) ile baĢlayıp 18 Cemaziyeꞌl-ahir 964 (18 Nisan 1557) tarihi ile son bulmaktadır.

Defter 26X18 ebadlarında olup ciltli ve ebrusuzdur. Defterin buyruldu ve sayfa numaraları sonradan eklenmiĢtir. Defterde 1. ve 2. sayfaların devamları boĢ sayfadır ve sonrasında gelen sayfa tekrar 1. sayfa olarak numaralandırılmıĢtır.

Defter, XVI. Yüzyıl resmî yazıĢmalarındaki karakteristik dîvânî hattı ile kaleme alınmıĢtır. Defterin kaligrafisindeki farklılıklar, yazıların farklı kâtipler tarafından kaleme alındığını göstermektedir. Yazıların genellikle okunabilir özellikte olmasına karĢılık, bazen aynı sayfada çok güzel bir yazı yanında, bozuk ve okunması çok zor yazılar da yer almaktadır. Defterin birçok yerinde kâtiplerden kaynaklanan hatalar mevcuttur. Katiplerin kendilerinin tespit ettikleri hatalarını düzeltmek için yanlıĢ olan kelimenin üzerini çizip devamına doğrusunu yazarak gidermeye çalıĢtıkları tahmin edilmektedir. Biz metni transkribe ederken bu üzeri çizili kelimeleri dikkate aldık ve

(21)

trankripsiyon metninde defterin doğallığını muhafaza etmek için hatalı yazılmıĢ ve üstü çizili kelimeler ile tashih maksadıyla yapılan ilaveleri de beraber verdik.

Defter hakkında söylenebilecek bir diğer husus; satırların genellikle sık yazılması ve buyruldu kayıtlarının iç içe girmiĢ halde sayfa ebatına sığdırılmaya çalıĢılmasıdır. Bu durum okunması ve çözülmesi zor bir durum yaratmasının yanı sıra bazı buyruldular tamamlanmadan sonlandırılmıĢtır. Buyruldularda eksik kalan, unutulan veya sonradan eklenmesi icab eden cümleler, buyruldu üzerine, yanına veya altına yazılmıĢtır.

Defterde mükerrer numaralandırılmıĢ buyrulduların yanı sıra numara verilmemiĢ buruldular da yer almaktadır. Bunları düzeltmeye tabi tutma konusunda sadece mükerrer buyruldularda (1272/1-1272/2) Ģeklinde bir çözüm getirdik. Metnin doğallığına müdahale etmekten çekindiğimizden sonradan numaralandırılmıĢ buyrulduların kronolojik akıĢında bir sorun oluĢturmaması için mevcut halini muhafaza etmeye çalıĢtık.

1.2. Diplomatik ve Teknik Özellikleri

Transkripsiyonunu ve değerlendirmesini yaptığımız bu çalıĢmada pek çok liva, sancak, nahiye ve köy ismi bulunmaktadır. Bu isimleri olabildiğince doğru okumaya dikkat gösterdik. Bu yer isimlerini bulmak, doğru okunduğundan emin olabilmek veya mukayese yapabilmek maksadıyla pek çok yayınlanmıĢ ve yayınlanmamıĢ arĢiv kaynaklarından, sözlük, ansiklopedi, klasik kaynaklar ve tetkik eserden faydalandık.

Ruûs Defteriꞌnde yer alan buyruldular, kronolojik bir sıra ile dîvanın yapıldığı veya buyrulduların deftere geçirildiği günü iĢaret eden baĢlıklar halinde kaydedilmiĢtir. Defterde buyrulduların tarihleri belirtilirken genellikle gün ve yıl rakamla; ay ve gün adları ise Arapça olarak yazılmıĢ olup gün adının son harfi satır sonuna kadar uzatılmıĢtır. Defterdeki tarihlerin yazımında genel olarak ortak bir yol izlenmekle beraber “fi” ibaresi yer alır. Haftanın günleri “Yevmü’l-isneyn, Yevmü’s-selâse,

Yevmüꞌl-ahad” gibi Arapça sıfatlarla yazılmıĢtır. Genellikle ayın ilk günü için “Gurre”

son günü için “Selh” ibaresi kullanılmıĢtır. Aylar için ise “Rebiüꞌl-âhir,

Cemâziye’l-evvel” Ģeklinde kaydedildiği gibi “Şevvalüꞌl-mükerrem, Saferüꞌl-muzaffer” Ģeklinde

(22)

metninin devamı Ģeklinde kaydettik. Buyruldunun üstüne yazılmıĢ notları ise buyuruldu metninin devamına parantez içinde italik olarak verdik.

Defterin transkripsiyonu yapılırken daha önceki çalıĢmalarda göz önüne alınarak, okunamayan yerler (…), defterde yazı olmayan kısımlar (boşluk), tarihlerin miladi karĢılığı (5 Aralık 1556 ), okunmasından emin olunmayan kelimelerin sonuna (?) mürekkep dağılması vaya herhangi bir nedenden dolayı okunamayan yerler (silik), yer ismi boĢ bırakılanlara “Liva-i (Boş)” Ģeklinde Ģekilnde verdik. Kelimelerde bulunan ayın harfleri “ c ” hemzeler ise “ „ ” iĢareti ile uzatmalar ise “ ^ ” Ģeklinde gösterilmiĢtir. Arapça ve Farsça kelimelerdeki uzun sesliler â, û, î olarak gösterilmiĢtir.

Defterdeki kayıtlarda hitap kısmı olmadığından genellikle görev yapılan yer ve makam belirtilmiĢtir:, “Livâ-i Sirem”, makam “Derne begi Ömer Beg”, cemaat “c

An Cemâc

at-ı Ebnâ-i Sipâhîyan” gibi ifadeler de belirtilmekle beraber Ģahsın adı ve eski

görevinin belirtildiği buyuruldular da mevcudtur: “Hâliya kapu ağası olan Cac_{fer Ağa”}

bunun yanın da buyruldunun gideceği yere ulaĢtırılmak üzere kime verildiğini gösteren bilgi defterin genelinde bahsedilmekle beraber bazen ismini zikrederek bazen de ismini vermeden görevli olduğu kolluk amirliği sıfatı ile ifade edilmektedir: “Kapucılar

kethüdâsı Mehmed Ağa haber getürüb buyruldu”. Buna bir örnektir.

Defterde genelde buyrulduların üzerine kaydedilen “ // ” iĢaret, buyruldunun yazıldığını göstermektedir. Beylerbeyi, sancakbeyi atamalarında ve diğer buyrulduların kaydedildiğini gösteren “Kayd şudd” ibaresi yer almaktadır. Tımar ve zeamet tevcihlerinde ise; “kaydı görüldü, beratı görüldü, berata münasibdir, berat kaydı

görüldü” ifadeleri kullanılmıĢtır. Bu iĢaretlerin ve ibarelerin yanı sıra bizzat padiĢah

fermanı olma özelliği taĢıyan buyruldulara “Ba hattı şerif” kaydı düĢülmüĢtür. Metin içinde PadiĢah için “Tâbe bekâhu, Tâbe serrâhu, Padişah-ı alem penah hazretleri” gibi elkablar kullanılırken beylerbeyi ve sancakbeyi için; “Zîde kadrehu, Dâme izzûhu”, alimler için c_{Aliyyetüꞌr-rahmetüꞌl-bârî” gibi bir ifadeler kaydedilmiĢtir.}

Metnin hiç okunamayan ya da yanlıĢ okunmuĢ olabilecek kelimeleri için ve tezi inceleyen araĢtırmacıların kendi bilgileri ve kendi kanaatlerine göre uygun ve bilimsel çerçevede eksikliği gidermesi için belgenin orjinalini transkrib metninin ardına ekledik.

(23)

1.3. Dil Özellikleri

Defterin yazısı Osmanlı idari teĢkilatında özellikle resmi yazıĢmalarda kullanılan Divânî yazının bir çeĢidi olan ve genellikle Mühimme Defterlerinde kullanılan Divânî Kırması‟dır. Defterde bulunan buyruldular farklı kâtiplerin elinden çıktığı içün farklılık arzetmektedir. Metinde kullanılan bazı Arâbça ve Farsça kelimelerin sözlük yardımı ile bile anlaĢılmasının zor olduğu görülmektedir. Bunun yanında metinlerde kullanılan dilin devrin resmi yazıĢmalardaki üslubunu yansıttığı ve anlaĢılır bir Türkçe olduğu söylenebilir.

1.4. Muhteva Özellikleri

Defterin incelediğimiz kısımda 2 Defterdar, 1 ġıkkı sani, 1 Tımar defterdarı, 1 NiĢancı, 2 Kaptan, 1 Lala, 5 Katip, 16 ağalık, 3 Reisi etibba, 1 Alabeylik, 7 Kethüda, 30 Dizdar, 13 ÇavuĢ ataması bulunmaktadır. Bunların haricinde askeri ve sivil personellerin atama ve tevcih kayıtlarını, mahlul olan görev, tımar ve zeametlerin doldurulması ve görev yerlerinin ibka edilmeleri ilgili buyruldular. Ceza-i veya azil içermeyen adli konular, Vakıf iĢleri ve hususiyeti ile ilgili ayrıntılar, becayiĢ, ibtida, ihtidalar, terakki, mazul olma durumları, yetim çocuk ve dul kadınlara bağlanan eytam akçesisinin verilmesi, Ġmar ve tadilat iĢlemleri, yol güvenliği ve menzil nizamının sağlanması, savaĢta yararlılık gösterenlere verilen tımar, zeamet, terakki ve gedük verilmesi, asker firarları, asker yoklaması ve askeri gruplara ilhaklar ile ilgili buyruldu kayıtlarını görmekteyiz.

(24)

Tablo 1. Divân-ı Hümâyûn Ruûs Defteri‟ne Göre Divân‟ın Toplanma Günleri,

Çıkan Buyruldu Sayısı, Toplanma Yerleri ve Toplanmama Durumları

TARĠH

ÇIKAN BUYRULDU

SAYISI AÇIKLAMALAR

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 4 ġevvâl Sene 963 (11 Ağustos 1556-Pazertesi)

14 __

[Yev]müꞌl-Sülâsâ fî 5 ġevvâl Sene 963 (12 Ağustos 1556-Salı)

20 __

[Yev]müꞌs-Sebt fî 9 ġevvalüꞌl-mükerrem Sene 963 (16 Ağustos 1556-Cumartesi)

15 __

[Yev]müꞌl-Ahad fî 10 ġevvalüꞌl-mükerrem Sene 963 (17 Ağustos 1556-Pazar)

6 __

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 11 ġevval Sene 963 (18 Ağustos 1556-Pazertesi)

3 __

[Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 12 ġevval Sene 963 (19 Ağustos 1556-Salı)

10 __

[Yev]müꞌs-Sebt fî 16 ġevval Sene 963 (23 Ağustos 1556-Cumartesi)

19 __

[Yev]müꞌl-Ahad fî 17 ġevval Sene 963 (24 Ağustos 1556-Pazar)

15 __

[Yev]müꞌs-Sebt fî 23 ġevvalüꞌl-mükerrem Sene 963 (30 Ağustos 1556-Cumartesi)

9 Kostantiniyye

[Yev]müꞌl-Ahad fî 24 ġevval Sene 963 (31 Ağustos 1556-Pazar)

6 __

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 25 ġevval Sene 963 (1 Eylül 1556-Pazertesi)

2 __

[Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 26 ġevval Sene 963 (2 Eylül 1556-Salı)

8 __

[Yev]müꞌs-Sebt fî Selh-i ġevvalüꞌl-mükerrem Sene 963 (5 Eylül 1556-Cumartesi)

9 Kostantiniyye

[Yev]müꞌl-Ahad fî Gurre-i Zilkac

ade Sene 963 (6 Eylül 1556-Pazar) 3 __ [Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 2 Zilkac ade Sene 963 (7 Eylül 1556-Pazertesi) 3 __ [Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 3 Zilkac ade Sene 963 (8 Eylül 1556-Salı) 4 __ [Yev]müꞌs-Sebt fî 7 Zilkac ade Sene 963 (12 Eylül 1556-Cumartesi) 8 __ [Yev]müꞌl-Ahad fî 8 Zilkac ade Sene 963 (13 Eylül 1556-Pazar) 2 __ [Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 9 Zilkac ade Sene 963 (14 Eylül 1556-Pazertesi) 1 __

(25)

[Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 10 Zilkac ade Sene 963 (15 Eylül 1556-Salı) 13 __ [Yev]müꞌs-Sebt fî 14 Zilkac ade Sene 963 (19 Eylül 1556-Cumartesi) 10 __ [Yev]müꞌl-Ahad fî 15 Zilkac ade Sene 963 (20 Eylül 1556-Pazar) 4 __ [Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 16 Zilkac ade Sene 963 (21 Eylül 1556-Salı) 9 __ [Yev]müꞌs-Sebt fî 21 Zilkac ade Sene 963 (26 Eylül 1556-Cumartesi) 6 __ [Yev]müꞌl-Ahad fî 22 Zilkac ade Sene 963 (27 Eylül 1556-Pazar) 2 __ [Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 23 Zilkac ade sene 963 (28 Eylül 1556-Pazertesi) 3 __ [Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 24 Zilkac ade Sene 963 (29 Eylül 1556-Salı) 18 Kostantiniyye [Yev]müꞌs-Sebt fî 28 Zilkac ade Sene 963 (3 Ekim 1556-Cumartesi) 22 __ [Yev]müꞌl-Ahad fî 29 Zilkac ade Sene 963 (4 Ekim 1556-Pazar) 13 __

[Yev]müꞌl-Ġsneyn Gurre-i Zilhicce Sene 963 (6 Ekim 1556-Pazartesi)

6 __

[Yev]müꞌl-Hamîs fî 4 Zilhicce Sene 963 (9 Ekim 1556-PerĢembe)

8 __

[Yev]müꞌs-Sebt fî 6 Zilhicce Sene 963 (11 Ekim 1556-Cumartesi)

16 __

[Yev]müꞌl-Ahad fî 7 Zilhicce Sene 963 (12 Ekim 1556-Pazar)

15 __

22 __

5 __

[Yev]müꞌl-Hamîs fî 19 Zilhicce Sene 963 (24 Ekim 1556-PerĢembe)

1 __

[Yev]müꞌl Cumc_{a fî 20 Zilhicce Sene 963}

(25 Ekim 1556-Cuma) 12

Çatalca çayırına nüzul-ı hümâyûn olundu.

9 Kösteremlü (?)

4 Karye-i Mahmud Beg

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 23 Zilhicce Sene 963 (28 Ekim 1556-Pazartesi)

4 Buyûrûb Demîr Ali

karyesi. [Yev]müꞌl-Sülâsâ fî 24 Zilhicce Sene 963

(29 Ekim 1556-Salı)

3 Buyûrûb karye-i

Hamzabeylü tac_yîn-i

(26)

(30 Ekim 1556- ÇarĢamba) 4 menzildir Sivâs savb-ı idi

PâdiĢâh Ģikâre (…). [Yev]müꞌl-Hamis fî 26 Zilhicce Sene 963

(31 Ekim 1556- PerĢembe)

9 Dokuzöyük

[Yev]müꞌl-Cumc_{â fî 27 Zilhicce Sene 963}

(1Kasım 1556- Cuma)

__ Karye-i Hâcıköy

[Yev]müꞌs-Sebt fî 28 Zilhicce Sene 963 (2 Kasım 1556- Cumartesi)

__ Bugün PâdiĢâh-ı c

âlem-penâh hazretleri sac âdet ile

mahmiyye-i Edirneꞌye

nüzûl-ı hümâyûn eylediler. [Yev]müꞌl-Ahad fî 29 Zilhicce Sene 963

(3 Kasım 1556- Pazar)

8 Edirne

[Yev]müꞌs-Sülâsâ fî Gurre-i Muharremüꞌl-haram Sene 964 (4 Kasım 1557- Salı)

6 Edirne

[Yev]müꞌs-Sebt fî 4 ġehr-i Muharremüꞌl-haram Sene 964 (7 Kasım 1557- Cumartesi)

9 Edirne

[Yev]müꞌl-Ahad fî 5 Muharremüꞌl-haram Sene 964 (8 Kasım 1557- Pazar)

6 Edirne

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 6 Muharrem Sene 964 (9 Kasım 1557- Pazartesi)

6 Der Edirne

[Yev]müꞌs-Sebt fî 11 Muharrem Sene 964 (14 Kasım 1557- Cumartesi)

3 __

[Yev]müꞌl-Ahad fî 12 Muharrem Sene 964

(15 Kasım 1557- Pazar) 20

Der-Mahrûse-i Edirne

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 13 Muharrem Sene 964

(16 Kasım 1557- Pazartesi) __

Hâlî bugün PâdiĢâh-ı

c_{âlem-penâh Ģikâre}c_azîmet

idüb içerüye girilmedi. [Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 14 Muharrem Sene 964

(17 Kasım 1557- Salı)

2 __

9 Edirne

[Yev]müꞌl-Ahad fî 19 Muharrem Sene 964 (22 Kasım 1557- Pazar)

3 Der -Edirne

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 20 Muharremüꞌl-haram Sene 964 (23 Kasım 1557- Pazartesi)

2 __

[Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 21 Muharrem Sene 964 (24 Kasım 1557- Salı)

14 __

11 Der-Edirne

[Yev]müꞌl-Ahad fî 26 Muharrem Sene 964 (29 Kasım 1557- Pazar)

8 Der-Edirne

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 27 Muharrem Sene 964 (30 Kasım 1557- Pazartesi)

(27)

[Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 28 Muharrem Sene 964 (1 Aralık 1557- Salı)

6 __

[Yev]müꞌl-Cumc

a Gurre-i Saferüꞌl-muzaffer Sene 964 (4 Aralık 1557- Cuma)

__ __

[Yev]müꞌs-Sebt fî 2 Safer Sene 964 (5 Aralık 1557- Cumartesi)

9 __

[Yev]müꞌl-Ahad fî 3 Safer Sene 964 (6 Aralık 1557- Pazar)

3 __

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 4 Safer Sene 964

(7 Aralık 1557- Pazartesi) 5 __

[Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 5 Safer Sene 964 (8 Aralık 1557- Salı)

5 Der-Edirne

[Yev]müꞌs-Sebt fî 9 Saferüꞌl Muzaffer Sene 964 (12 Aralık 1557- Cumartesi)

7 __

11 __

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 11 Saferüꞌl-muzaffer Sene 964 (14 Aralık 1557- Pazartesi)

8 __

[Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 12 Safer Sene 964 (15 Aralık 1557- Salı)

9 __

[Yev]müꞌl-Erbic_{â fî 13 Saferiꞌl Muzaffer sene 964}

(16 Aralık 1557- ÇarĢamba)

2 Der-Edirne

[Yev]müꞌs-Sebt fî 16 Saferiꞌl Muzaffer Sene 964 (19 Aralık 1557- Cumartesi)

6 __

[Yev]müꞌl-Ahad fî 17 Saferi Sene 964 (20 Aralık 1557- Pazar)

3 Der-Edirne

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 18 Safer Sene 964 (21 Aralık 1557- Pazartesi)

2 Edirne

[Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 19 Safer Sene 964 (22 Aralık 1557- Salı) 10 __ [Yev]müꞌl-Erbic â fî 20 Safer Sene 964 (23 Aralık 1557- ÇarĢamba) 1 __

Yevmüꞌs-Sebt fî 23 Safer Sene 964 (26 Aralık 1557- Cumartesi)

18 __

8 Der-Edirne

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 25 Saferüꞌl-muzaffer Sene 964 (28 Aralık 1557- Pazartesi)

3 Der-Edirne

[Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 26 Saferüꞌl-muzaffer Sene 964 (29 Aralık 1557- Salı)

7 __

[Yev]müꞌs-Sebt fî Gurre-i Rebîc

üꞌl-evvel Sene 964 (2 Ocak 1557- Cumartesi) 15 __ [Yev]müꞌl-Ahad fî 2 Rebîc üꞌl-evvel Sene 964 (3 Ocak 1557- Pazar) 3 Der-Edirne

(28)

(4 Ocak 1557- Pazartesi)

[Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 4 Rebîc

üꞌl-evvel Sene 964 (5 Ocak 1557- Salı)

16 Der-Edirne

[Yev]müꞌs-Sebt fî 8 Rebic_{üꞌl-evvel Sene 964}

(9 Ocak 1557- Cumartesi) 6 __ [Yev]müꞌl-Ahad fî 9 Rebic üꞌl-evvel Sene 964 (10 Ocak 1557- Pazar) 8 __ [Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 10 Rebîc üꞌl-evvel Sene 964 (11 Ocak 1557- Pazartesi) 2 __ [Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 11 Rebîc üꞌl-evvel- Sene 964 (12 Ocak 1557- Salı) 12 Der-Edirne

[Yev]müꞌs-Sebt fî 15 Rebîc_{üꞌl-evvel- Sene 964}

(16 Ocak 1557- Cumartesi) 8 Der Edirne [Yev]müꞌl-Ahad fî 16 Rebîc üꞌl-evvel Sene 964 (17 Ocak 1557- Pazar) 9 Bugün PâdiĢâh-ı c âlem-penâh hazretleri Çölmek

köyüne Ģikâre c azimet itdiler. [Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 17 Rebîc üꞌl-evvel Sene 964 (18 Ocak 1557- Pazartesi) 1 Der-Edirneꞌye dîvân olmadı. [Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 18 Rebîc üꞌl-evvel Sene 964 (19 Ocak 1557- Salı) 1 Der-Edirneꞌye dîvân olmadı.

[Yev]müꞌl-Erbic_{â fî 19 Rebî}c_{üꞌl-evvel Sene-i 964}

(20 Ocak 1557- ÇarĢamba)

__ __

[Yev]müꞌl-Hamîs fî 19 Rebîc_{üꞌl-evvel Sene-i 964}

(20 Ocak 1557- PerĢembe)

__

Bugün PâdiĢâh-ı c

âlem-penâh Çölmek köyünden

gelüb mahmiyye-i

Edirneꞌde olan sarây-ı

c

âmirelerine nüzûl-i iclal eylediler.

[Yev]müꞌs-Sebt fî 21 Rebîc

üꞌl-evvel-Sene 964 (22 Ocak 1557- Cumartesi)

5 __

[Yev]müꞌl-Ahad fî 22 Rebic_{üꞌl-evvel Sene 964}

(23 Ocak 1557- Pazar)

6 __

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 23 Rebîc_{üꞌl-evvel Sene 964}

(24 Ocak 1557- Pazartesi) 2 Der Edirne [Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 24 Rebic üꞌl-evvel Sene 964 (25 Ocak 1557- Salı) 11 Der Edirne

[Yev]müꞌs-Sebt fî selh-i Rebic

üꞌl-evvel Sene 964 (30 Ocak 1557- Cumartesi)

5 Der Edirne

[Yev]müꞌl-Ahad fî Gurre-i Rebic_{üꞌl-âhir Sene 964}

(1 ġubat 1557- Pazar)

3 Der- Edirne

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 2 Rebic_{üꞌl-âhir Sene 964}

(2 ġubat 1557- Pazartesi) 2 Der-Edirne [Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 3 Rebic üꞌl-âhir Sene 964 (3 ġubat 1557- Salı) 8 Der-Edirne

(29)

[Yev]müꞌs-Sebt fî 8 Rebic üꞌl-âhir Sene 964 (8 ġubat 1557- Cumartesi) 9 Der-Edirne [Yev]müꞌl-Ahad fî 7 Rebic üꞌl-âhir Sene 964 (7 ġubat 1557- Pazar) 6 __

(8 ġubat 1557- Pazartesi) 4 __ [Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 9 Rebic üꞌl-âhir Sene 964 (9 ġubat 1557- Salı) 9 __ [Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 14 Rebic üꞌl-âhir Sene 964 (14 ġubat 1557- Pazartesi) 2 __ [Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 15 Rebic üꞌl-âhir Sene 964 (15 ġubat 1557- Salı) 17 __

[Yev]müꞌl-Hamîs fî 18 Rebic_{üꞌl-âhir Sene 964}

(18 ġubat 1557- PerĢembe)

2

Bugün devletlü ve

sacâdetlü PâdiĢâh-ı c âlem-penâh hazretleri sac_âdetler

ile Yanbolı Ģikârına

c_{azîmet-i hümâyûn idüb}

Çölmek köyüne nüzûl-ı iclâl eylediler.

[Yev]müꞌl-Cumc_{a fî 19 Rebi}c_{üꞌl-âhir Sene 964}

(19 ġubat 1557- Cuma) __ Karye- i Düğüncülü [Yev]müꞌs-Sebt fî 20 Rebic üꞌl-âhir Sene 964 (20 ġubat 1557- Cumartesi) __ Der-Karye-i Kusurlu

[Yev]müꞌl-Ahad fî 21 Rebic_{üꞌl-âhir Sene 964}

(21 ġubat 1557- Pazar) 1

Sarây tac_{yîn-i menzili idi}

gice bir mikdâr

kalunmayub gündüzken seferlere lütf itdi.

(22 ġubat 1557- Pazartesi)

__ Sarây-ı Yanbolı

[Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 23 Rebic_{üꞌl-âhir Sene 964}

(23 ġubat 1557- Salı)

1 Der-Sarây-ı Yanbolı

[Yev]müꞌl-Erbicâ fî 25 Rebic

üꞌl-âhir Sene-i 964 (25 ġubat 1557- ÇarĢamba)

2 Karinabâd

[Yev]müꞌl-Hamîs fî 26 Rebic_{üꞌl-âhir Sene 964}

(26 ġubat 1557- PerĢembe) __

Karaağaç nâm karyeye nüzûl olundu.

[Yev]müꞌl-Cumc_{a fî 27 Rebi}c_{üꞌl-âhir Sene 964}

(27 ġubat 1557- Cuma) __

Ahyolu taraflarına Ģikâra

c_{azîmet buyruldu oturakdır.}

[Yev]müꞌs-Sebt fî 28 Rebic_{üꞌl-âhir Sene 964}

(28 ġubat 1557- Cumartesi) __ Oturakdır. (Oturak) [Yev]müꞌl-Ahad fî 29 Rebic üꞌl-âhir Sene 964 (1 Mart 1557- Pazar) __ Oturak

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî selh-i Rebic_{üꞌl-âhir Sene 964}

(1 Mart 1557- Pazartesi)

__ Oturak

[Yev]müꞌs-Sülâsâ fî Gurre-i Cemâziye‟l-evvel sene 964 (2 Mart 1557- Salı)

(30)

(3 Mart 1557- ÇarĢamba)

[Yev]müꞌl-Hamîs fî 3 Cemâziyeꞌl-evvel Sene 964 (4 Mart 1557- PerĢembe)

__ Bugün Ahyolu iskelesine

nüzûl eylediler.

[Yev]müꞌl-Cumc_{a fî 4 Cemâziyeꞌl-evvel Sene 964}

(5 Mart 1557- Cuma)

__ Karye-i Karaağaç

[Yev]müꞌs-Sebt fî 5 Cemâziyeꞌl-evvel Sene 964 (6 Mart 1557- Cumartesi)

__ Karye-i Karaağaç

[Yev]müꞌl-Ahad fî 6 Cemâziyeꞌl-evvel Sene 964

(7 Mart 1557- Pazar) 2

Karinabâd kar yağdı

ziyâde kıĢ olmuĢdur. [Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 7 Cemâziyeꞌl-evvel Sene 964

(8 Mart 1557- Pazartesi) 4

Bugün Yanbolu sarâyına nüzûl olundu.

[Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 8 Cemâziyeꞌl-evvel Sene 964 (9 Mart 1557- Salı)

__ Sarây-ı Mukim

[Yev]müꞌl-Erbic

â fî 9 Cemâziyeꞌl-evveli Sene 964

(10 Mart 1557- ÇarĢamba) __ Sarây-ı Mukim

__ Oturak

[Yev]müꞌl-Cumca fî 11 Cemâziyeꞌl-evvel Sene 964

(12 Mart 1557- Cuma)

2 Sarây-ı Mukim

__ Der- Sarây-ı Yanbolı

Mukim [Yev]müꞌl-Ahad fî 13 Cemâziyeꞌl-evvel Sene 964

(14 Mart 1557- Pazar)

__ Der- Sarây-ı Yanbolı

Mukim [Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 14 Cemâziyeꞌl-evvel Sene-i 964

__ Mukim kar yağdı ziyâde

kıĢ oldu. [Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 14 Cemâziyeꞌl-evvel Sene 964

(15 Mart 1557- Salı) __

Bugün otak kendüsü kar yağdı muhkem hevâ bürûdî üzre idi

[Yev]müꞌl-Erbic_{â fî 15 Cemâziyeꞌl-evvel Sene 964}

(16 Mart 1557- ÇarĢamba) __

Bugün PâdiĢâh-ı c_âlem

sacâdetleri ile tahâssun

buyûrûb Mansûrlu nâm karyeye nüzul olundu hevâ ictidâlde idi.

[Yev]müꞌl-Hamîs fî 16 Cemâziyeꞌl-evvel Sene 3

(17 Mart 1557- PerĢembe) __ Karye-i Dâvûdbeylü [Yev]müꞌl-Cumc a fî 17 Cemâziyeꞌl-evvel Sene 964 (18 Mart 1557- Cuma) __ Düğüncülü

__ Karye-i Çölmek

[Yev]müꞌl-Ahad fî 20 Cemâziyeꞌl-evvel Sene 964 (21 Mart 1557- Pazar)

17

Bugün PâdiĢâh-ı c

âlem-penâh hazretleri sac_{âdet ile}

Mahmiyye-i Edirneꞌye

vâsıl oldular. [Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 21 Cemâziyeꞌl-evvel sene 964

(31)

14 __

2 __

7 Ġçerü girilmedi.

[Yev]müꞌl-Ahad fî 27 Cemâziyeꞌl-evvel Sene 964 (28 Mart 1557- Pazar)

5 Edirne

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 28 Cemâziyeꞌl-evveli Sene 964 (29 Mart 1557- Pazartesi)

5 Edirne

8 __

[Yev]müꞌs-Sebt fî 3 Cemâziyeꞌl-âhir Sene 964 (3 Nisan 1557- Cumartesi)

15 __

[Yev]müꞌl-Ahad fî 4 Cemaziyeꞌl-âhir Sene 964 (4 Nisan 1557- Pazar)

2 __

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 5 Cemâziyeꞌl-âhir sene 964 (5 Nisan 1557- Pazartesi)

7 __

[Yev]müꞌl-Ahad fî 11 Cemâziyeꞌl-âhir Sene 964 (11 Nisan 1557- Pazar)

11 __

[Yev]müꞌl-Ġsneyn fî 12 Cemâziyeꞌl-âhir Sene 964 (12 Nisan 1557- Pazartesi)

3 __

[Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 13 Cemâziyeꞌl-âhir Sene 964 (13 Nisan 1557- Salı) 6 __ [Yev]müꞌl-Erbic â fî 14 Cemâziyeꞌl-âhir Sene 964 (14 Nisan 1557- ÇarĢamba) 3 __

[Yev]müꞌs-Sebt fî 17 Cemâziyeꞌl-âhir Sene 964 (17 Nisan 1557- Cumartesi)

6 Der- Edirne

[Yev]müꞌl-Ahad fî 18 Cemaziyeꞌl-âhir Sene 964 (18 Nisan 1557- Pazar)

2 __

4 ġevvâl Sene 963 ile 18 Cemaziyeꞌl-âhir Sene 964 tarihleri arasında 157 kez divan toplanılmıĢtır. Bu toplantılarda 931 buyruldu kaydedilmekle beraber 30 divan toplantısından herhangi bir buyruldu kararı çıkmamıĢtır. Defterin incelediğimiz kısmına göre 1556-1557 tarihinde divân genel olarak Ahad, Ġsneyn, Sülasa ve Sebt (Pazar, Pazartesi, Salı ve Cumartesi) günleri toplanılmaktaydı. Bunun dıĢında genel olarak Erbica, Hamis, Cumca (ÇarĢamba, PerĢembe ve Cuma) günleri de divânın toplandığı görülmektedir.

Divan toplantıları kronolojik sıra takip etmektedir. Bazı yerlerde katiplerin yanlıĢ yazımından kaynaklanan gün rakamı aynı yazılmıĢ ve bazılarının ise kronolojik sıraya uymadığı görülmektedir. [Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 16 Zilkac

(32)

yer yer kaymalar mevcut olup takip eden ayın sonunda son bulmuĢtur. Metnin doğallığını muhafaza etmek için kronolojik gidiĢini olduğu gibi verdik. Divan toplantılarının en çok toplanıldığı kronolojik tariler, [Yev]müꞌl-Hamîs fî 19 Zilhicce Sene 963-[Yev]müꞌl-Ahad fî 29 Zilhicce Sene 963 tarihleri arasında 11 divan toplantısı gerçekleĢmiĢ 54 buyruldu kararı çıkmıĢtır. Aynı Ģekilde [Yev]müꞌl-Hamîs fî 18 Rebic üꞌl-âhir Sene 964-[Yev]müꞌs-Sülâsâ fî 22 Cemâziyeꞌl-evvel Sene 964 tarihleri arasında 38 divan toplantısı gerçekleĢmiĢ olup 81 buyruldu kararı çıkmıĢtır. Divanın en çok toplanıldığı yer; Edirne sancağı, Kostantiniyye, Saray nahiyesi, Yanbolu Sarayı‟dır. Bazı divan toplantılarında ki kayıtlarda padiĢahın ava çıkmasından bahsetmekle birlikte diğer bazı kayıtlarda divan olmadığını ve içeri girilmediğini belirten ifadeler mevcuttur. Ayrıca [Yev]müꞌl-Ahad fî 21 Rebic_{üꞌl-âhir Sene 964 tarihli divan kayıtında padiĢahın} sefere katıldığından bahsetmektedir.

Tablo 2. Kazalar

Ağrıboz Dimetoka Kratova Samakov

Amasra Edirne Kırçova Serfiçe

Amasiyye Erbil Kuds-i ġerif Silistre

Avlonya Ermenak Medine Sivas

Aydonat Foça Mekke Sofya

Baalbek Giresun Mıgalkara ġam

Bağdad Haslar Mısır Tekfurdağı

Belgrad Ġspir Mujake Tekfurgölü

BeyĢehir Ġstanbul Niğbolu Tırhala

Burusa ĠĢpat Podgoriçe Üsküb

Çernovi ĠĢtin Pravadi Vize

ÇeĢme Ġzdin Rudnik Yenice-i Zağra

Debri Karaferye Salina Bırvenik

(33)

Tablo 3. Beglerbeyi Ataması

ADI

GÖREVĠ

TAYĠN TARĠH Ġ GELĠRĠ AÇIKLAMA

ESKĠ YENĠ

Mustafa PaĢa Trabzon Lahsa

7 Zilhicce Sene963 (12 Ekim 1556) 900.000 __ Kubad PaĢa Haleb Van 16 Rebîc_üꞌl-evvel Sene964 (17 Ocak 1557) 1.200.000 __ Ferhad PaĢa Van Haleb 16 Rebîcüꞌl-evvel Sene 964 (17 Ocak 1557) __ __

Defterin incelediğimiz kısmında 3 adet beylerbeyi ataması olup bunların iki tanesinin beylerbeylikten beylerbeyliğine, bir tanesinin sancakbeyliğinden beylerbeyliğine atamasını göstermektedir. Haleb ve Van beylerbeyliği kendi bünyeleri içinde aynı beylerin yer değiĢimleri mevcut olup ve bölgesel olarak birbirlerine yakınken, Trabzon sancakbeyinin Lahsa beylerbeyliğine atandığını ve bölgesel olarak birbirinden uzak olduğunu görmekteyiz.

(34)

ADI GÖREVĠ TAYĠN TARĠHĠ GELĠR AÇIKLAMA ESKĠ YENĠ Hüsrev PaĢa oğlu Karaca Beg Birecik Atak 16 Şevval Sene 963 (23 Ağustos 1556) __ __

Mir Halil Zeriki Liva-i (BoĢ) 17 Şevval Sene 963

(24 Ağustos 1556)

200.000

Sancâk iki yüz bin Hâlîlꞌe buyrulub yigirmi bin akçelik oğluna ve on beĢ bin akçelik c_emmûsi

oğluna buyruldu.

Fakı Sinan Beg (Mısırꞌda adı verilmeyen bir sancak) Birecik 23 Şevvalüꞌl-mükerrem Sene 963 (30 Ağustos 1556) __ Hâliyâ Mısırꞌda sancâk tasarruf iden mukaddemâ Birecik begi olan Fâkı Sinân Begꞌe buyruldu bedeli ile.

ġahkulu Beg __ Sincar 24 Şevval Sene 963

(31 Ağustos 1556)

300.000

ġâhkulı Begiꞌne buyruldu üç yüz bin akçe ile.

Sultan Murad __ Aydın 16 Zilkacade Sene 963

(21 Eylül 1556)

300.000

ġehzâde Selîm oğulları Sultân Murâd Hazretleriꞌne buyruldu üç yüz bin akçelik hâslarıyla.

Hüseyin Beg Safed YeniĢehir

24 Zilkacade Sene 963 (29 Eylül 1556)

__ __

Ġskender Beg YeniĢehir

(Mısırꞌda adı verilmeyen bir sancak)

24 Zilkac_{ade Sene 963}

(29 Eylül 1556)

__

YeniĢehir

sancâğından mac_zûl

olan Ġskender Begꞌe Mısırꞌda sancâk buyruldu.

Mehmed Tüfenkçi Ağalığı Mağarib-i Zimar 28 Zilkac_{ade Sene 963}

(3 Ekim 1556)

120.000

Müteveffâ Hasan Begꞌden mahlûl olan Mağarib-i Zimâr sancâğı sadaka buyrula.

ġaban Ağa Vilayet-i Yemen Kul Ağası

Beytülfakih 28 Zilkacade Sene 963 (3 Ekim 1556)

200.000

Beytülfakîh sancâğında mahâldür diyü c_{arz idüb iki yüz}

bin ile buyruldu.

Behram Cafer Kalesi Kul Ağası

Sana

28 Zilkacade Sene 963

(3 Ekim 1556) 150.000

Sanca sancâğı tevcîh oluna diyü c_inâyet

ricâ itmeğin.

Çerkes Beg Divriği KırĢehir

6 Zilhicce Sene 963