B~R~NC~~ DÜNYA SAVA~~~ SONLAR~NDA KAFKASYA'DA
~NG~L~Z FAAL~YETLER~~
K. TUNCER ÇA~LAYAN*
Dünya üzerinde stratejik aç~dan çok önemli bir co~rafya üzerinde bulu-nan Kafkasya tarih boyunca çevresindeki büyük devletlerin sürekli ve yak~n ilgisini üzerinde hissetmi~dr. Do~uda Hazar Denizi'nden bat~da Karadeniz'e uzanan, kuzeyde Rusya ile güneybat~da Türkiye ve güneyde ~ran'a dayanan bu bölge kaç~n~lmaz olarak Rusya, ~ran ve Osmanl~~ Devleti'nin mücadele sa-has~~ olmu~tur. Bölgenin e~siz co~rafi konumu çevresindeki güçlerce rakiple-rinin nüfuz sahas~n~~ daraltma projelerinde geçit olarak telakki edilmi~tir. Hakikaten tarihi geli~melere bak~ld~~~nda görülecektir ki e~er bölge Türk hakimiyetine geçmi~se daha kuzeye Türk ilerleyi~ini kolayla~t~rm~~; ~ran ha-kimiyetinde ise ~ran'~n Anadolu'ya ve kuzey Kafkasya'ya yönelik geni~leme gayrederini mümkün k~lm~~; Rus hakimiyetinde ise ~ran üzerinde Rusya'n~n nüfuz kurmas~na ve Osmanl~'n~ n aleyhine geni~lemesine ve böylece s~cak denizlere yakla~masma imkan vermi~tir.
Bölgedeki güçlerin hakimiyet mücadelesine sahne olan Kafkasya co~raf-yas~~ bu mücadele sebebiyle s~ k s~ k el de~i~tirmi~~ ve üzerinde ya~ayan toplu-luklann uzun süreli ba~~ms~z devlet kurmalanna imkan tan~ mam~~t~r. Fakat 1917-1921 aras~~ dönemde dramatik ve mühim geli~meler olmu~tur. Bilindi~i gibi Birinci Dünya Sava~~'n~n ~iddetle devam etti~i 1917'de Rusya'da iki ihtilal oldu. Bu ihtilaller Rusya'n~n kendi bünyesinde köklü tesirler meydana getir-mekle beraber uluslararas~~ münasebetlerdeki tesirleri daha büyük olmu~tur.
1915 Çanakkale ma~lubiyeti ve 1916 Kut-al-Amara'da 12.000'in üzerin-deki bir ordusunu Türklere esir vermekle beraber 1917'de ~ngiltere'nin Ortado~u'daki sava~~ planlar~~ ba~ar~l~~ olmaktayd~. Mesela, M~s~ r'~~ ~ngiltere Osmanl~~ ordusuna kar~~~ savunmakla kalmam~~~ Filistin'e do~ru kar~~~ taarru-zunda da ba~ar~l~~ olmu~tu. Mart 1917'de Ba~dat uzun bir mücadeleden sonra Osmanl~'dan al~nm~~t~. Bu arada Osmanl~~ Devleti'nin ~slam Dünyas~ endaki nüfuzunu k~rmak ve Türk ordusunu arkadan vurmak için ~ngiltere taraf~ n-dan 1916'da te~vik ve tertip edilen Arap ~sya~~~~ 1917'de kuvvet kazanm~~,
Osmanl~~ ordusunun ~ngiliz ordusu kar~~s~nda gerilemesinde önemli bir rol oynamaktayd~. ~ngiliz koloni imparatorlu~unun en k~ymetli parças~~ olan Hindistan, ittifak devletlerinin tehdidinden çok uzakt~. Tarafs~zl~~~n~~ sava~~n ba~~nda ilan eden Iran, ~ngiltere aç~s~ndan herhangi bir tehlike olu~turmu-yordu. Zaten 1907 Rus-~ngiliz antla~mas~na göre Tahran'~~ da ihtiva eden ku-zey ~ran Rus kontrolünde, Hindistan'a s~n~r olan güney do~u ise ~ngiliz kon-trolünde idi. Halk~n ekseriyeti Türk-Alman ittifak~na meyil göstermesine ra~men Emir'in tarafs~z politika izlemesi sebebiyle Afganistan da ~ngiltere için bir tehdit unsuru de~ildi.
~ubat 1917'de aristokrasinin y~k~ld~~~~ ilk ink~lap Rusya'n~n sava~taki ro-lünü azaltm~~~ ve Rusya savunma amaçl~~ sava~~ stratejisini uygulamaya koy-mu~tu. Fakat Lenin liderli~indeki Bol~evilder, ikinci ink~lab~~ Ekim 1917'de gerçekle~tirdiklerinde Rusya'n~n takip etti~i savunma amaçl~~ da olsa sava~~ stratejisini terkedip Almanya ve müttefikleri ile derhal bar~~~ yapmak istediler. Tabii bu istek gerek Rus ~mparatorlu~u'nun bütün bölgelerinde ve gerekse sava~a i~tirak eden bütün devletler üzerinde mühim tesirlere yol açm~~t~r. Bu tesirlerin Kafkasya üzerindeki boyutlar~, bölgede ~ngiltere ve müttefiklerine kar~~~ Almanya ve Osmanl~~ Devleti'nin tehdit olu~turmas~~ ve bu tehdidi berta-raf etmek için ~ngiltere'nin ald~~~~ tedbirler ile bu tedbirlerin neticeleri bu makalenin inceleme konular~~ olacakt~r.
1. Rus ~htilali ve Kafkasya'da Durum
1917 ba~lar~nda Ortado~u'da askeri ortam ~ngiltere'yi tatmin eder bir durumda idi. Fakat Rusya'daki sosyo-ekonomik çöküntü ~ngiltere ve mütte-fikleri için darbe mahiyetinde olan ve Çarl~k rejimini sona erdiren ~ubat 1917 ihtilali ile Ekim 1917 Bol~evik ihtilalidir. ~ubat ihtilali neticesinde Prens Lvov ve Kerensky liderli~inde kurulan geçici hükümetin çal~~malar~~ içerde ve d~~arda merakla bekleniyordu. Bu çal~~man~n ilgi sahas~~ olan d~~~ politika ve daha çok sava~a dair hükümetin takip edece~i siyaset sava~an kamplar~n en çok tedirgin olduklar~~ husustu.
Bilindi~i üzere Rusya'n~n geni~~ co~rafyas~~ ve say~ca büyük ordusuyla itilaf devletlerinin Almanya ve müttefiklerine kar~~~ yapt~~~~ mücadeleye çok büyük katk~s~~ olmu~tu. Bu katkm~n kesilmesinden endi~elenen ~ngiltere ve Fransa yeni Rus hükümetinin sava~a devam~nda kararl~l~~~n~~ ilan etmesiyle rahat bir nefes ald~. Petrograd'daki ~ngiliz Büyükelçisi Buchanan'a göre yeni hüküme- tin d~~~ politikas~~ oldukça tatminkar idi. Bu münasebetle yeni hükümet ve re- .
KAFKASYA'DA ~NG~L~Z FAAL~YETLER~~ 489 jimin desteklenmesi ve böylece Rusya'daki pasifist grubun (Bol~eviklerin) te-sirinin azalt~l~p ordudaki disiplinin güçlendirilmesi sa~lanmallyd~~ 1.
Yeni hükümet ilk anda tatmin edici bulunmakla beraber hükümetin ic-raatlanm engelleyen bir kurulu~~ vard~. Bu kurulu~~ ihtilal esnas~nda kurulan i~çiler ve askerler Sovyeti (Meclisi) idi. Sovyet ~eklen hükümet olmamakla beraber fiilen hükümetin fonksiyonlar~n~n ço~unu üzerinde toplam~~t~. Özellikle askerler ve i~çiler üzerinde büyük tesiri oldu~undan ordunun disip-linini koruyarak sava~a devam edip etmemesi ve i~çilerin de sanayide çal~~~p çal~~mamalan Sovyet taraf~ndan kontrol ediliyordu. Bu durum kaç~n~lmaz olarak iktidarda iki ba~l~l~~~~ ortaya ç~karm~~, hükümetin sava~a devam~~ s~k~n-t~l~~ bir hal alm~~t~2.
Teoride sava~a devam karar~~ almakla beraber genel olarak uzun süren sava~~n özel olarak da yeni rejimin getirdi~i s~k~nt~lar (ordunun disiplinini büyük ölçüde kaybetmesi, silah fabrikalar~ndaki i~çilerin sosyal durumlar~n~n iyile~tirilene kadar çal~~may~~ reddetmesi, Finlandiya ve Polonya'ya otonomi sözü verilmesiyle ba~layan ayr~l~kç~~ hareketler gibi) pratikte Rusya'y~~ sava~tan aktif veya taarruz eden bir güç olmaktan ç~karm~~, savunmaya yönelik müca-dele verir hale getirmi~ti. Bununla beraber, halen Almanya ve müttefikleri Rus cephesinde büyük bir güç bulundurduklar~ndan Rusya'n~n savunma amaçl~~ da olsa sava~~ içerisinde yer almas~~ ~ngiltere ve Fransa için büyük ehemmiyet arz ediyordu.
Ekim 1917'de Kerensky Hükümeti Bol~eviklerce y~ k~ l~ p K~z~lordu Petrograd ve Moskova'ya hakim olunca Rusya'n~n ~ngiltere ve Fransa için arz etti~i durum vahim hale geldi. Lenin'in liderli~indeki Bol~evik partisi derhal sava~a son verip bar~~~ imzalamak için haz~r olduklanm ilân etti. Ekim ihtilali
I FO 371/2996/80675/W/38, Sir George Buchanan'dan, Petrograd, D~~i~leri Bakanl~~~na, 1 Nisan 1917. Bu telgrafta ~ngiltere'nin Moskova Konsolosu Lindley'in raporu aktardm~~ur. FO
~ngiliz d~~i~leri bakanl~~~n~n ba~~ hafleri olup (foreign office) bakanl~~a ait bir belgenin ar~ivde tasniflenmesinde kullan~l~r.
2 Sovyet'in ordu üzerindeki tesiri~~i~~~ çok menü oldu~u ~ngiliz istihbaraunca s~k s~k rapor edilmi~tir. Ço~unlu~unu Bol~eviklerin olu~turdu~u bu Sovyet grup evvela sava~a kar~~~ oldu~unu ilan etmi~~ ve dünyan~n bütün i~çilerini sava~~ kar~~t~~ tav~r almaya davet etmi~dir. Fakat Alman i~çi-lerinin ülkei~çi-lerinin ihtiyaçlar~n~~ kar~~la~nadaki sadakatini görünce, Almanya sava~tan çekilinceye kadar sava~a devam karar~~ alm~~t~r. Bununla beraber Rus ordusunda ve sanayisinde pasif~st pro-pagandalann~~ art~rarak devam etmi~tir. Rus ordusunun disipli~~i~~i bozan faaliyederinden bir örnek askerlere iistlerini geleneksel selamlanyla selamla~namalar~~ talimaud~r. Bu husustaki bilgi için bir önceki dipnotta verilen rapora bakma.
bu sebepten itilaf devletlerinin sava~taki mücadelesine çok büyük zararlar~~ beraberinde getirmi~~ oldu.
~tilaf devletlerinin aksine Almanya ve müttefikleri Bol~evik ihtilalinde azami derecede karl~~ ç~kt~lar. Bol~evik Rusya 3 Mart 1918'de Brest-Litovsk Bar~~~ anda~mas~n~~ imzalayarak sava~tan resmen çekildi. Ruslar bu antla~ma ile Riga körfezinden Brest-Litovsk ~ehrine uzanan bir hatt~n bat~sm~~ kaybet-tikleri gibi 1877-78 Osmanl~-Rus Sava~~~ sonunda ele geçirdikleri Kars, Ardahan ve Batum'u da Osmanl~~ Devleti'ne b~rakt~lar3. Almanya bu anda~ma ile do~u cephesinde istihdam etti~i askerlerini bat~~ cephesine kayd~rabilece~i gibi Rusya'da esir olan bir milyonu a~an askerlerini de tekrar istihdam etme imkan~na kavu~mu~tur. Bu di~er bir ifade ile Bat~~ Cephesi'nin, yani Fransa'n~n, Almanya'ya teslimi demek olabilirdi. Ayr~ca Rusya'n~n k~ymetli madenleri, zirai mahsulleri de Almanya taraf~ndan kullan~labilirdi.
Rusya'daki bu geli~melerin tesiri Rus ~mparatorlu~u'nun di~er bölgele-rinde oldu~u gibi Kafkasya bölgesinde de kuvvetli oldu. Kafkas cephesi sava-~~n ba~lad~~~~ tarihten itibaren ~ngiltere aç~s~ndan fazla önemi haiz olmayan bir cephe idi4. Bilindi~i gibi Enver Pa~a'n~n bizzat komuta etti~i Türk ordu-sunun sava~~n ilk aylar~nda yapt~~~~ taarruzu Ruslar geri püskürtmekle kal-mam~~, kar~~~ taarruzla Van, Trabzon, Erzurum ve Erzincan'~~ i~gal etmi~lerdi. Do~u Anadolu'da bu yay~lmalan neticesi ile Ruslar Irak'ta bulunan ~ngiliz ordusuyla i~birli~i yapman~n planlar~n~~ yap~yordus. Fakat bu plan~~ Rus ihtilali bozdu~u gibi Rus ordusunun i~gal etti~i Türk topraklar~n~n kontrolü de zor-la~t~. Mesela Kafkas cephesinde istihdam edilen Türk ordusunun Ingilizlerin henüz ele geçirdi~i Ba~dat istikametinde konu~land~nlmas~~ mûmkündü. Bahsedildi~i üzere Rus ordusu bilhassa Bol~evik te~kilatlann faaliyetleri ile moral ve disiplinini kaybetmi~ti. Bu arada Kafkasya'daki Rus ordusunun üst rütbeli subaylar~~ eski rejime sadakat gerekçesiyle de~i~tirilmi~, bu de~i~iklik, bozulan ordu disiplinini daha da art~rm~~t~. Bu bozulman~n kaç~n~lmaz so-
3 Brest-Litovsk bar~~~~ hakk~nda geni~~ bilgi için bak~m~~ J. W. Wheele-Bennett, Brest-Litovsk: The Forgotten Peace, March 1918, Londra, 1938. Ayr~ca Selami K~l~ç, Brest-Litovsk Miizakereleri ve Bar~~~ , Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, Atatürk ilkeleri veink~rap Tarihi Enstitüsü, Erzurum, 1994 ve Y. Hikmet Bayur, Türk inkilâbl Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yay~nlar~, Ankara, cilt III, k~s~m!, s.103-141'de de geni~~ bilgi bulunabilir.
4 W. E. Ailen ve P. Muratoff, Caucasian Battlefields, Cambridge: Cambridge University Press, 1953, s.385-6. Bu eserin Türkçe terciimesi 1966'da Ankara'da 1828-1921 Türk-Kafkas Harpleri'nin Tarihi ba~l~~~~ ile bas~lm~~t~r.
KAFKASYA'DA ~NG~L~ Z FAAL~YETLER~~ 491 nucu ise orduda sava~a devam hususunda büyük bir isteksizli~in meydana gelmesi olmu~tu'. Ordudaki bu bozulmaya R~~s ba~kenti Petrograd'daki gibi çift otoritenin Kafkasya'da te~ekkül etmesi yard~ mc~~ oldu. Kerensky hüküme-tinin Kafkasya Valili~i (Viceroy) yerine tayin etti~i Rus üyeler yan~s~ ra bölge-deki önemli milli gruplar~ n temsilcilerinden olu~an Transkafkasya Komisyonu iyi niyetlerle çe~itli reformlara ba~lam~~~ fakat otoritesi Kafkasya Sovyeti taraf~ndan sars~lm~~t~. Asker ve i~çiler üzerinde nüfuz sahibi olan Sovyet; ordunun itaat edece~i otoritede ~a~k~nl~~a ve tabii asli fonksiyonunu yerine getirmede de zaaf göstermesine sebep olmu~tur7. Ayr~ca Kerensky hü-kümetinin sava~a devam karar~n~n yan~~ s~ ra Kafkas cephesi hakk~ nda net bir karar almamas~~ bu cephedeki müpl~emli~i art~ ran bir unsurdu. Nihayetinde daha Bol~evik ihtilali olmadan önce Rus Kafkas ordusu da~~lmaya ba~lam~~t~. Albay Marsh rapor~~nda bu durumu engellemek için Sovyet idari Kurulu ile gizlice irtibat kurulup Rus ordusunun çekilmesini önleyici tedbirler al~nma-s~n~~ dahi teklif etmi~tirs.
Ekim 1917'de Bol~evik ihtilali ile Ruslar'~n Kafkas ordusunun da~~lmas~~ h~z kazand~. Rus ordusu da~~lmasa bile zaten Bol~evikler bar~~~ yapma istekle-rinde kararl~~ idiler. Bar~~~ yap~lmas~~ halinde Kafkas cephesi fiili sava~~ cephesi olmaktan ç~ kacak ve muhtemelen ~ngiltere için bölge büyük tehditlerin ze-minini olu~turacakt~.
2. Kafkasya'n~n Ehemmiyeti
1917 sonlar~nda Kafkasya co~rafyas~~ iktisadi ve stratejik aç~dan büyük önem arz ediyordu. Iktisadi özellikleri incelendi~inde görülecektir ki bu bölge madenleri ve zirai ürünleri ile sava~an taraflar için büyük imkanlar sunmu~tur. Bilhassa Almanya'n~n s~ k~ nt~s~na çekti~i petrol, magnezyum, ba-k~ r, kömür, tah~l, tütün, pamuk ve çay ile yün gibi hayvani ürünler bölgede bol miktarda mevcut idi. ~ngiliz belgelerine bak~ld~~~ nda sadece i~letilen pet-
6 CAB (~ ngiliz kabinesine ait belge) 24/14/G.T. 874. Albay F. G. Marsh'~n, Kafl:Asya ~ ngiliz Askeri ajam, Tiflis'ten Londra'ya yazd~~~~ 27 Nisa~~~ 1917 tarihli raporu.
7 CAB 24/32/G.T. 2674, Kafkasya hakk~ nda Sava~~ Kabinesi için (~ ngiliz Hükümetine)
D~~i~leri Bakanl~~~~ ~stihbarat Bilgi Bürosu'l~ca haz~rlanan 17 Kas~ m 1917 tarihli Memorandum. Ayr~ca Transkafkasya Komisyonu'nun faaliyetleri hakk~ nda bak~ n~z FO 371/2996/97376/W/38, 7 Nisan 1917, P. Stevens'dan, Baturn'da ~ ngiliz Konsolosu, A. J. Balfor'a, ~ ngiliz D~~i~leri Bakan~, ve FO 371/2997/ 210733/W/38, Stevens'dan Balfor'a, 16 Ekim 1917.
8 CAB 24/14/G.T. 874, Albay F. G. Marsh'~ n, Kafkasya ~ ngiliz Askeri ajam, Tiflis'ten Londra'ya yazd~~~~ 27 Nisan 1917 tarihli raporu.
rol miktar~~ bölgenin sava~an taraflar için çok mühim oldu~unu göstermek-tedir:
Bakü 7,136 ,000 ton
Grozni 1,408,000 ton
Çekelen Adas~~ 176,000 ton
Maykop 128,000 ton".
Bu petrolün % 75'i Volga nehri üzerinden gemilerle kuzeye nakledilir-ken arta kalan~~ Baku'den Batum'a ve Grozni'den Mohaçkala'ya (Petrovsk) boru hatlar~~ ve demiryolu ile ta~~nmaktayd~").
Demiryollar~~ önemli merkezleri birbirine ba~lad~~~ndan bölgenin eko-nomik zenginliklerine ula~~lmas~n~ n kolay olmas~~ Kafkasya'n~n önemini daha da art~rmaktayd~ 'l. Karadeniz ve Hazar Denizi üzerindeki limanlar da bu ula-~~m aula-~~m bölge d~~~ na yayan ç~ k~~~ kap~lar~~ olarak Kafkasya'y~~ çevre co~rafyas~~ ile ba~l~yordu. Bu ula~~m a~lar~~ sayesinde Almanya'n~ n bölgeye hakim olmas~~ ve bölgenin zenginliklerini tasarruf etme ihtimali ~ngiliz devlet adamlar~n~~ korkutmaktayd~. Almanya'n~n Kafkas petrolünün sadece yar~s~n~~ kullanmas~~ halinde mevcut petrol gücünü üç kat art~raca~~~ tahmin edilmekte idi 12.
Stratejik aç~dan Kafkasya'n~n ehemmiyeti en az ekonomik ehemmiyeti kadar büyüktü. Bol~evik ihtilalinden önce ~ngiltere Osmanl~~ Devleti'nin Ortado~u'daki topraklar~ n~~ Kafkasya ve kuzey Irak'ta bulunan Rus ordular~-n~n i~birli~i ile ele geçirip ~stanbul'u teslime mecbur b~rakmay~~ plânlam~~ t~. Fakat Rusya'daki siyasi geli~meler bu i~birli~ini imkans~z k~lmakla kalmam~~~ Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ Ortado~u'dan yap~ lmas~~ planlanan taarruzda ingiltere'yi yaln~z b~rakm~~t~ ".
9 FO 371/3301/107255/W/38, Genelkurmay'm ~ ngiliz Hükümetine sundu~u Kafkasya ~r Almanya için Klymeti ba~l~ kl~~ ve 6 Haziran 1918 tarihli rapor.
1() WO (~ ngiliz Sava~~ Bakanl~~~ 'na ait belge) 329/2506/M.1.2.6. 2794, Askeri ~stihbaraun haz~rlad~~~~ Kafkasya'da Petrol hakk~nda Memorandum, 24 Ocak 1918. Boru hatlar~ n~ n y~ ll~ k toplam ta~~ma kapasitesi 2 milyon ton olarak rapor edilmi~tir.
11 Ayn~~ Belge. Mesela Baku'den Tiflis, Batum ve Poti'ye ve yine Baku'den Mohaçkala, Grozni, Vladikafkas ve Rostov'a, Kars'dan Erivan ve Tiflis'e demiryolu hatlar~~ vard~.
12 FO 371/3334/114499/W/38, 23 Haziran 1918, Rusya'dan dü~mana petrol imkan~~ üze-rine memorandum, haz~rlayan R. R. Tweed, Baku Rus Petrol ~irketi Genel Müdürü.
KAFKA.SYA'DA ~NGILIZ FAAL~YETLER~~ 493 Ayr~ca Kafkasya'da Rusya'ya kar~~~ istihdam edilen Türk askeri, gücünün büyük bir k~sm~~ Ba~dat'~~ Mart 1917'de eline geçiren ~ngiliz ordusuna kar~~~ taarruza geçirilebilir; ~ngilizler'in o ana dek Ortado~u'da elde ettikleri gali-biyederi ters yüz edilebilir; Arap isyan~n~n ak~~~n~~ da de~i~tirebilirdil 4. Fakat ~stanbul Hükümeti'nin Kafkasya cephesindeki ordusunu Kafkasya'da operas-yonlar için tutmas~~ ~ngiltere'nin korkulanm bertaraf edecektir.
Kafkasya'n~n bat~~ yönünden ~ran ve Orta Asya'ya köprü olmas~~ bölgenin önemini bir kez daha art~ran bir husus idi. Bilindi~i gibi ~ran ve Afganistan sava~ta tarafs~z olduklar~n~~ ilân etmi~lerdi. Fakat bir Türk-Alman ordusunun Hazar Denizi'ne ula~mas~~ halinde ~ran'~n ve akabinde Afganistan'~n Türk-Alman cephesine geçmesi kuvvede muhtemeldi. Tarafs~zl~klar~n~~ korusalar dahi Türk-Alman ordusunun ~ran ve Afganistan'~~ kolayca a~arak Hindistan'~~ tehdit etmeleri mümkündü. Mevcut olan demiryolu a~~~ ile Almanya'n~n ve Osmanl~~ Devleti'nin Orta Asya ve Afganistan'a asker sevk etmesi de zor ol-mayan bir çal~~ma olabilirdi. Di~er bir ifade ile, bir istihbarat raporunun be-lirtti~i gibi Hindistan ittifak devlederince ciddi ~ekilde tehdit edilebilirdi'5. Bir ba~ka rapor, bu tehlikeleri zikrettikten sonra ~ngiliz Hükümeti'ne Ortado~u'daki ~ngiliz ordusunun faaliyet merkezinin Mezopotamya'dan Kafkasya'ya kayd~r~lmas~n~~ teklif ediyordu'". Hindistan Bakanl~~~'na sunulan ba~ka bir raporda Almanya'n~n Hindistan üzerine uzun zamand~r plânlar yapt~~~~ ifade ediliyordu. Almanlar'~n yapt~~~~ baz~~ faaliyetlerden de bahsedili-yor, örnek olarak tan~nm~~~ Hint aynl~kç~larm~n ~ngiliz idaresine kar~~~ Almanlarca desteklendi~i ve Afgan Emiri'ni de kendi saflar~nda tarafs~zl~~~n~~ bozmaya iknaya çal~~t~klar~~ bildiriliyordu'''.
Il Nassibian, A, Britain and the Armenian Question, 191.5-1923, Londra:Croom Helm, 1984, s.94; Swettenham, Allied Intervention in Russia, 1918-1919, Londra:George Ailen and Urnin Yaymevi, 1967, s.42-3.
15 CAB 24/52/G.T. 4509, 18 May~s 1918, D~~i~leri Bakanl~~~~ Siyasi ~stihbarat Dairesi'nce hükümete sunulan Kafkasya'ya dair rapor. Ayr~ca bakma C. H. Ellis, The Transcaspian Episode, 1918-1919, Londra:Hutchinson, 1963, s.17.
FO 371/3300/49453/W/38, D~~i~leri Bakanl~~~~ ~stihbarat Bürosu'nun Kafkasya üzerine 18 Mart 1918 tarihli raporu.
IOR: (~ngiliz Hindistan Bakanl~~~'na ait belge) L/P8cS/18/c.173, 18 May~s 1918 tarihli Hindistan Bakanl~~~~ Siyasi ~stihbarat Dairesi'nce haz~rlanm~~~ ~ran konulu rapor. Gelen de~i~ik istihbarat raporlar~na göre 70 ki~ilik bir Alman ajan grubu Afganistan'da faaliyette bulunmak-tayd~. Bunun için bak~n~z FO 371/3003/13425/W/38, 25 May~s 1917. Ayr~ca balun~z FO 371/3296/8818/W/44, 15 Ocak 1918, Rumbold'dan, Berne. D~~i~lerine, ve FO 371/3296/1919/W/44, 1 Ocak 1918, Sir H. Rumbold'dan D~~i~leri Bakanl~~~na.
Türk-Alman tehdidinin yan~~ s~ ra Bol~evik propagandas~~ ~ngiltere'nin çe-kindi~i di~er bir husustu. Hatta ayn~~ rapor bu tehlikenin Türk-Alman tehdi-dinden daha büyük oldu~unu ifade ediyordu. Rusya'n~ n Bol~evik ihtilalini müteakiben sava~tan çekilmesi sadece Kafkas cephesini de~il ~ngiltere ile 1907 antla~mas~ na göre nüfüzu alt~ na giren Kuzey ~ran'~~ da bo~altmas~~ Almanya ve Osmanl~~ Devleti'nin önünü açm~~t~. ~ngiliz devlet adamlar~~ bu bo~lu~un nas~l doldurulaca~~ n~ n üzerinde kafa yormaktayd~. Rusya'n~ n otori-tesinin y~ k~ld~~~~ Kafkasya ve kuzey Iran'da Türk ve Alman alanlar~ n~ n aktif ~ekilde çal~~t~klar~, ba~ar~l~~ olduklar~~ takdirde güney bat~~ ~ran'dan elde edilen petrol kaynaklar~n~ n tehlikeye dü~ece~i istihbarat~ n raporlar~ nda yer al-maktayd~~ '8.
D~~i~leri Bakan~~ Balfour'un Lord Reading'e, (~ ngiltere'nin Amerika Birle~ik Devletleri'ndeki Büyükelçisi) çekti~i telgraf ~ngiltere aç~s~ ndan du-rumun vehametini ortaya koyuyordu.:
... ~üphesiz Almanya Rusya'da sebep oldu~u istikrars~zl~~~~ Ortado~u ve Ortado~u üzerinden Hindistan'da da meydana getirerek bizi zay~ flatmak istemektedir. Bunu Türk-Alman ordusu destekli Pan-Slavist veya Pan-Turanist propaganday~~ kullanarak yapmay~~ arzulamaktad~ r. Halihaz~ rda ~ ran, Türkistan ve Afganistan'da ajanlar~~ bu amaç için çal~~maktad~ r. Türkler ~u anda Batum'~l ele geçirdiler (ve) e~er Kars'~~ al~ rlarsa, ki mümkün görünüyor, Kafkasya'n~n hakimi olacaklar ve Orta Asya ile Hindistan'a giden yol onlar için aç~ k olacak. Bu hareket engellenmedi~i takdirde geni~~ boyutlarda tesirleri olacakt~r...19.
~ngiliz Genelkurmay~ 'mn hükümete sundu~u bir raporda ise Almanya'n~ n Mezopotamya'da üstünlük kurma mücadelesini Ba~dat'~ n ~ngiltere taraf~ ndan al~ nd~~~~ an kaybetti~i, bu kayb~ n~~ telafi için ise dikkatini Orta Asya'ya çevirdi~i iddia ediliyordu20. Bu iddiaya göre Almanlar hali ha-z~ rda Tuna nehrini tamamen kontrollerine ald~ klar~~ için Karadeniz'e hakim olduklar~, Orta Asya'n~ n önündeki geçit Kafkasya'r alarak Berlin-Ba~dat 18 IOR: L/P&S/18/c.173, 18 May~s 1918 tarihli Hindistan Bakanl~~~~ Siyasi ~stihbarat
Dairesi'me haz~ rlanm~~~ ~ ran konulu rapor.
FO 371/3327/69398/W/38, 20 Nisan 1918, Balfour'dan Lord Reading'e, Washington. CAB 24/54/G.T. 4883, 8 Haziran 1918, ~ ngiliz Genelk~~ rmay~ 'mn Kafkasya üzerine bir raporu.
KAFKASYA'DA ~ NG~ L~ Z FAALlYETLER~~ 495
demiryolu projesi yerine Berlin-Buhara demiryolu projesini uygulamaya ge-çeceklerdi21. Bu projeyi gerçekle~tirmesini engellemek için herhangi bir as-keri gücün olmamas~~ Almanya'n~ n ~ans~ n~~ art~ rd~~~na da inan~llyordu". Bu raporlar de~erlendirildi~inde Kafkasya'n~n haiz oldu~u stratejik önem net olarak görülmektedir.
Kafkasya'n~n iktisadi ve stratejik konumu ~ngiltere ve Almanya için ol-du~u kadar Osmanl~~ Devleti için de önemliydi. Böyle olmakla birlikte Kafkasya'n~n Osmanl~~ Devleti aç~s~ ndan k~ymetini art~ ran bir özelli~i daha vard~: Bilindi~i gibi Enver Pa~a Kafkaslar ve Orta Asya'daki Türk toplulukla-r~n~~ Rus hegemonyas~ ndan kurtarmak dü~üncesine sahipti. Bu fikrin gerçek-le~tirilmesinde Kafkasya büyük önemi haizdi. Enver Pa~a'n~n bu dü~üncesini Pan-Turanizm olarak isimlendiren ~ngiltere, onun Rusya'da ihtilâ1 neticesi meydana gelen bo~luktan istifade ederek Orta Asya ve Hindistan s~ n~ rlanna kadar uzanan bölgede ~ngiliz menfaatlerine zarar vermesinden de çekini-yordu. Nitekim bir raporda Rusya'n~ n çökmesi ile Enver Pa~a'n~ n bu siyaseti uygulama safhas~na koyma f~ rsat~~ ele geçirdi~i, 1917'de kaybedilen ~rak ve Filistin gibi arap topraklar~n~ n kayb~ n~~ tazmin etmek için Türklerin meskun oldu~u Kafkaslar ve Orta Asya'ya yöneldi~i ifade edilmi~tir". Bu rapora göre Almanya kendi kontrolü alt~ ndaki bir Türk imparatorlu~unun Alman men-faaderine uygun oldu~unu dü~ünerek bu devlete destek veriyordu. Sebep olarak Orta Asya'n~n Mezopotamya'dan daha fazla zenginliklere sahip olmas~~ ve hatta tabii kaynaklar bak~ m~ndan Amerika ve Kanada'n~ n toplam~ndan daha zengin oldu~u gösterilmi~tir. Bu münasebetle Almanya'n~n ~slam dostu olarak kendini ilan etmesinden sonra aç~ kça Pan-Turanizm'e sempati duy-mas~~ da ~ngilizler'ce do~uda yeni Alman politikas~~ olarak de~erlendirilmi~-tir21.
2 t Ayn~~ Rapor.
22 FO 371/3329/74918/W/38, 28 Nisan 1918, Hindistan Valisi'nden Hindistan
Bakanl~~~ 'na yaz~lm~~~ bir telgrafin D~~i~leri Bakanl~~~ 'na gönderilmi~~ bir sureti.
23 FO 371/3060/220908/W/44, 19 Kas~m 1917 Sir H. Rumbold'un Berne'den D~~i~leri'ne
gönderdi~i Turanc~l~k Hareketi üzerine bir memorandum.
21 Ayn~~ belge. Ayr~ca Pan-Turanist hareket hakk~ nda ~ngiliz hassasiyeti üzerinde ~u iki ra-pora da bak~ labilir: FO 371/3060/226241/W/44, 28 Kas~ m 1917, Arnold J. Toynbee'nin Pan-Turanist hareket üzerine raporu; IOR:L/P8cS/18/C.181, 18 May~s 1918, Ka~gar'dan istihbaratç~~ subay Yüzba~~~ P.T. Etherton'nun Pan-Turanist hareket üzerine raporu.
3. Ingiliz Hükümeti'nin Tedbirleri
Almanya ve Osmanl~~ Devleti'nin Kafkaslar ve Orta Asya'ya dair projele-rini gerçekle~tirmesini engellemek gayesiyle ~ngiliz devlet adamlar~~ ba~l~ca üç plan geli~tirdiler:2:"
Rus askerlerini maddi ve manevi aç~dan destekleyerek cephelerde kalmalar~n~~ sa~lamak;
Kuzeyden gelebilecek bir Alman ve Bol~evik sald~r~s~na ve güneyden gelebilecek bir Türk taarruzuna kar~~~ koyabilecek güçte olacak Romanya, Ukrayna, Don, Kuban ve Terek bölgeleri ile Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan'dan olu~an Transkafkasya Federasyonu'nun dahil olaca~~~ bir
Güney Bloku olu~turmak;
Gürcü ve Ermenileri destekleyip te~kilatland~rarak Osmanl~-Alman ilerleyi~ine kar~~~ kullanmak. ~imdi bu planlar~n ba~ar~~ derecelerini s~rayla görelim.
3.1. Cephedeki Mevcut Rus Askerlerinin istihdam~~
Daha öncede bahsedildi~i üzere Rus ~htilali Rus ordusu üzerinde y~k~c~~ tesirler meydana getirmi~, 1917 sonlar~na kadar itilaf devletlerinin menfaat-lerine azami hizmeti geçmi~~ olan ordu, moralini, disiplinini ve sava~a devam hususunda kararl~l~~~n~~ kaybetmi~ti. Kafkasya'daki Rus ordusunun Bol~evik propagandan~n tesiri ile Ekim ~htilali'nden önce cephede askeri operasyon-lar~n~~ durdurdu~u ve bu propaganda devam etti~i müddetçe askerin tekrar silaha sar~lmas~n~n zor olaca~~~ rapor edilmi~ti. Ordu içersindeki bu menfi propaganda faaliyetleri Petrograd'daki geçici hükümet taraf~ndan durdu-rulmak istenmi~~ fakat ba~ar~s~zl~ kla sonuçlanm~~t~r2". ~ngiliz Hükümetine Cephedeki Rus askerlerinin da~~lmas~n~~ engelleme teklifi Batum'daki ~ngiliz Konsolosu'ndan gelmi~ti. Konsolos Stevens, 17 Kas~m 1917 tarihli telgra-finda Rus askerlerinin yiyecek ve giyecek ihtiyaçlar~n~n kar~~lanmas~~ gerekti-
25 Bol~evik ~htilâli'nden sonra Kafkasya'da geli~en askeri ve siyasi olaylar hakk~nda geni~~ malumat için bak~n~z Bayur, age, cilt Il!, k~s~m IV, s.165-254 ve Erol Kurkçüo~lu, 1918-1920 Türkiye-Azerbaycan ili~kileri, Bas~lmam~~~ Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Atatürk ilkeleri ve inlulâp Tarihi Enstitüsü, Erzurum, 1994.
FO 371/3012/226679/W/38, Sir G. Buchanaddan, Petrograd, D~~i~lerine,
Batum'daki Konsul P. Stevens'dan 22 Ekim 1917 tarihli telgraf. Ayr~ca bak~n~z G. Lenczowski, Russia and the West in Iran, 1918-1948, New York:Cornell Üniversitesi Yay~n~, 1949, s.15-16.
KAFKASYA'DA ~NG~ L~~ Z FAAL~YETLER~~ 497 ~ini, bu yap~lmad~~~~ takdirde cephenin Türklere dü~ece~ini ifade etmi~ti27. Ancak Rus askerlerinin h~zla cepheden çekilmesi bu teklifin uygulanma ~an-s~n~~ ortadan kald~rm~~t~ r. Hatta 200 bin civar~nda Rus askeri Bol~evikler ile ittifak devletleri Brest-Litovsk Bar~~~ Andla~mas~ n~~ imzalamadan önce Kafkasya cephesini terk etmi~ti. Sadece bir k~s~ m Rus askeri kuzey ~ran'da varl~~~ n~~ devam ettirmekte fakat ilk f~rsatta Rusya'ya dönmenin gayreti içer-sindeydi28.
3.2. Güney Ku~a~~~ Projesi
Bol~evik ~htilaWnin tahriplerini asgariye indirmek için dü~ünülen plân-lardan bir tanesi olan Güney Ku~a~~~ projesi ihtilali takip eden günlerde Bol~evikler'in hakim oldu~u merkezi Rusya haricinde kalan Don, Terek, Kuban, Ukrayna ve Kafkasya'daki mahalli idarelerin Bol~evikler'i tan~mamas~~ neticesinde geli~mi~tir. Söz konusu mahalli idareler fiilen bütün yönetimi üzerlerine alarak pratikte ba~~ms~z hükümetler ~eklinde ortaya ç~kt~lar'. Bu geli~me ~ ngiliz D~~i~leri'nde bu ülkelerin bir araya getirilerek ve hatta Romanya'y~~ da bu ittifaka dahil ederek bir ku~ak olu~turmak ve bu ku~akla hem Bol~evikler'i güneyden çembere almak, hem Almanlar'a kar~~~ kullan-mak ve hem de Kafkaslar'da muhtemel bir Türk ilerleyi~ini engellemek he-defienmi~ti. Di~er bir ifade ile bir taraftan Rusya'n~ n zirai ürünler aç~s~ ndan hayat kayna~~~ olan bölgeyi Bol~evikler'in tehdidinden kurtarman~n yan~~ s~ra Almanya ve Osmanl~~ Devleti'nin ordular~n~~ halen do~u cephesinde tutmalar~~ hedefienmi~ti30. D~~i~leri Bakan~~ Balfour'un Rusya'daki ~ngiliz büyükelçisi Buchanan'a gönderdi~i a~a~~daki telgraf bu projeye verilen önemin derece-sini ortaya koymaktad~ r:
27 FO 371/3012/225901/W/38, Sir G. Buchanan'dan, Petrograd, D~~i~lerine, Stevens'dan
17 Kas~ m 1917 tarihli telgraf.
28 FO 371/3012/226679/W/38, Sir G. Buchanan'dan, Petrograd, D~~i~lerine, Batum'daki
Konsul P. Stevens'dan 22 Ekim 1917 tarihli telgraf.
29 FO 371/3018/233460/W/38, C. Nabokoffdan, Bol~eviklerin y~ kt~~~~ Rus hükümetinin
Londra'daki temsilcisi, D~~i~leri Bakanl~~~ na, 9 Aral~k 1917. Nabokoff mektubunda ~ ngiltere'nin Bol~eviklerin çevresinde kurulan hükümetlere Bol~evik rejiminin ~ ngiltere taraf~ndan tan~ nma-yaca~~n~~ bildirmesini istiyordu. Fakat ~ ngiliz idaresi henüz bu siyasetin gereklili~ine inanma-m~~t~. Halen Bol~eviklerin Almanlar ~ n isteklerinin sertli~i kar~~s~ nda sava~a devam edebilecekle-rini ümit ediyor, bu yap~ ld~~~~ takdirde Bol~evik rejimi tan~mamak için bir sebep gör~nf~yordu. Bak~ n~z ayn~~ belgerle D~~i~leri Bakan~~ yard~mc~lar~~ Lord Harrington ve Lord R. Cecil'in tutanak-lar~.
:4() FO 371/3018/238609/W/38, Gizli memorandum: G.T. 2937. Bu memorandum D~~i~leri
Bakanl~~~ 'nca hükümet üyeleri için haz~ rlanm~~~ olup 17 Aral~k 1917 tarihlidir.
Sava~~ Kabinesi Rusya'daki durumu bu sabah görü~tü ve ~u karara vard~: bütün gayretlerimiz Rusya'n~ n Almanya ile ayr~~ bar~~~ anda~mas~~ imzalamas~ n~~ engelleme yönünde yo~unla~-makur. Bunu yapman~ n yolu bize dostlukta sad~k kalan General Kaledin ve General Alexenioff gibi gruplar~~ desteklemektir. Bol~evik, Men~evik ve Sosyalist Devrimciler'den meydana gele-cek bir hükümetin bir fayda getirece~ine inanm~yoruz. Bu hem Bol~evik kontrolünde bir hükümet olacak hem de sadece te-orisyenlerden, konu~anlardan meydana gelen bir hükümet ola-cakt~ r. Di~er taraftan e~er Kafkasya'r, Don-Terek-Kuban 'I, Ukrayna'r ve Romanya'r bir güney bloku olarak birle~tirebilir-sek bölgede istikrarl~~ bir hükümet kurulabilir ve bölgenin pet-rolü, kömürü ve m~s~ r~~ ile bütün Rusya kontrol alt~na al~ nabilir. Bu miinasebetle, bu politikan~n gerçekle~tirilmesi için yap~ l-mas~~ gerekenleri yapmakta yetki sahibisin...31.
Bu belgenin de ifade etti~i gibi Güney Blok'~~~ bir taraftan Bol~evikleri ku~at~ rken di~er tarafdan da Alman ve Türk ordular~ n~ n Rus cephesinden di~er cephelere kayd~ r~ lmas~ n~~ engelleyecekti. Bu projenin gerçekle~mesi için ~ngiltere müttefikleri ile beraber ~u kararlar~~ ald~:
Mali destek vererek Ukrayna Rada's~ n~ n (Meclisi) Almanlar kar~~s~ nda çekilmekte olan Romanya ordusunun Ukrayna'r üs olarak kullanmas~ na ikna etmek ve bu arada Ukrayna'r kuvvetle muhtemel Bol~evik ve Alman tecavüzlerine kar~~~ kuvvetlendirmek. Bu görevi Frans~zlar iistlenecekti.
Frans~zlar'~ n'da katk~s~yla ~ ngiltere taraf~ ndan kuzey Kafkasya topraklar~ nda Novocherkask'ta merkezlerini kural~~ Rus Kazaklar~ 'lla maddi yard~ m sa~lanarak onlar~~ bloka dahil etmek.
Tiflis'te bir ~ ngiliz misyon merkezi kurarak bu merkez vas~ tas~yla bölgedeki bütün toplumlar~ n bu bloka desteklerini sa~lamak.
3 I FO 371/3018/229192/W/38, D~~i~leri'nden Sir G. Buchanan'a, Petrograd, 3 Aral~ k
1917. Ayr~ca bak~ n~ z FO 371/3018/242595/W/38, Gizli memorand~~ m: G.T. 3068, Askeri ~stihbarat Ba~kan~ 'ndan hükümete, 24 Aral~ k 1917.
KAFXASYA'DA ~NG~L~Z FAAL~YETLER1 499 4. Sibirya Demiryolladnda kontrolü ele geçirerek Vladivos-tok' tan Güney Blok'una uzanan irtibat hatt~~ kurmak".
Görüldü~ü gibi çok miktarda sermaye ve gayret isteyen bu projenin ger-çekle~mesinin önünde bir tak~m ciddi engeller mevcuttu. Bunlar~n ba~~nda Brest-Litovsk'da devam eden bar~~~ görü~melerinin nas~l neticelenece~i idi. Almanlar zaten Romanya ve Ukrayna'y~~ istedikleri an i~gal edecek pozisyonda idi. ~kinci olarak Karadeniz'deki Rus donanmas~~ güçlü Alman gemilerinin kontrolünde oldu~undan kurulmas~~ planlanan bir blokun Karadeniz'den tehdit edilece~i a~ikard~. Üçüncüsü, anti-bol~evik General Kaledin ve General Alexieff Rus Kazaklar!' n~n ba~~nda duruma hakim görünmelerinin yan~ nda Bol~evikler'de Kazaklar'~ n aras~ na s~ zarak tesir sahibi olmaya ba~lam~~lard~r. Di~er bir ifade ile Kazaklar'~n güvenirlili~i ~üpheli idi. Bu arada Gürcü ve Ermeniler'in durumu da çok sa~lam de~ildi. Düzenli ve kuvvetli ordular~~ olmad~~~~ gibi aralar~ndaki tarihi dü~manl~ k ve bölgede yer alan Türk taraftar~~ büyük miktardaki müslüman halk Güney Blok'~l Projesi'nin ba~ar~~ yüzdesini dü~ürmeye namzet görünüyordu. Son olarak da Sibirya Demiryollar~ 'n~ n kontrol alt~na al~nmas~~ projesi büyük oranda Japon askerinin demiryolu güzergah~n~~ i~gal etmesini gerektirdi~inden sava~a yeni kat~lan Amerika buna s~cak bakm~yordu. Amerika'n~n korkusu Japonlar'~n i~gal ettikleri bölgeden sava~~ sonras~~ çekilmeyecekleri ihtimali idi.
Bu gibi meseleler bu projenin hayata geçirilmesinin geciktirilmesine se-bep oldu. Bu gecikme esnas~nda Almanlar ve Bol~evik Ruslar Brest-Litovsk'da ~ubat 1918'de anla~mazl~~a dü~ünce Almanya, Romanya ve Ukrayna'y~, yap-t~~~~ askeri hareketle kontrolüne ald~. Böylece projenin en önemli parçalar~~ kaybedilmi~~ oldu. Di~er taraftan Türk ordusu da ilerleyi~ine ba~lam~~~ Ruslar'~n i~gal etti~i Do~u Anadolu ve Karadeniz vilayetlerini k~~ rtard~ ktan sonra Kafkas topraklar~na yönelmi~ti. Böylece Güney bloku projesi daha uy-gulamaya geçirilemeden ba~ar~s~zl~kla son bulmu~~ oldu. ~ngiltere'nin elinde
32 FO 371/3283/4022/W/38, 7 Ocak 1918, Güney-do~u Rusya ile ilgili D~~i~leri Bakanl~~~~
tutanaktan. özellikle 3. ~~k D~~i~leri yetkilerince ~ngiltere aç~s~ndan önemli bulundu. Mesela üst düzey yetkililerden olan G. R. Clerk'in tutana~~~ ilginçtir:
Bu misyonun ba~ar~s~~ ~u an için hayati önem arz eden re derhal gerçekle~mesi gereken bir projedir. Biz ancak k~nTedi bir Ermeni kordonu ile Türkleri ve tiiirderi yerlerinde tutabilir. Mezopotamya'daki giiçIerimizin durumunu koruyabilir; hah 'daki dü~man tesirinin artmas~n~~ engelleyebilir re Türkiye'den Orta Asya'ya kadar Al~nan menfaaderi için çal~~an ~ngiliz aleyhtar~~ Turanc~hk hareketinin ,yaygmla~mas~n~~ (k~~ vvetle~nnesini) durch~rabili~iz.
D~~i~leri yetkililerinden R. G. Clerk'in ifadesi ile tek bir proje kalm~~t~~ ki o da Ermeniler'in ve Gürciller'in Kafkas cephesinde istihdam edilmesi idi.
3.3. Ermeni ve Gürcü Kuwederinin Kullan~lmas~~
Rus askerlerinin yeniden yap~lan~ p güç olarak kullan~ lmas~~ mümkün olmay~nca ~ngiliz devlet adamlar~~ tehlikeyi önlemek için ba~ka formüller pe-~ine dü~tüler33. Bu arada bir gizli istihbarat raporu Gürcü ve Ermenilerin Türk ordusuna kar~~~ müdafaa karar~~ ald~~~, Ermeni ve Gürcü seçilmi~~ birlik-lerin bu i~~ için istihdam edilmesi ve azami i~birli~inin bu hususta sa~lanma-s~ na karar verildi~ini bildirdi". D~~i~leri Bakanl~~~~ uzmanlar~~ bu raporun mahiyetindeki bilgiyi Kafkasya, ~ran, Orta Asya ve nihayet Hindistan'a kadar uzanabilecek tehlike çemberini sarmak için kolay bir çözüm olarak gördüler. Bu çözümü destekleyici teklifler ~ngiltere'nin Rusya Büyükelçisi Sir George Buchanan'dan da geldi. O'nun görü~ü Rusya'n~ n çevresindeki gayri-Rus milletlerin itilaf devletlerince istihdam edilmesi idi. Cahil gayri-Rus askerinin sava~a devam için ikna edilmesi güç oldu~undan geçici Rus hükümeti imparatorlu~un s~n~rlar~ nda ya~ayan di~er milletlerin ittifak Devletleri'ne kar~~~ sava~malar~na destek ç~kmal~~ idi. Mesela Ermenilerin memleketlerini son ki~iye kadar müdafaa edeceklerinden Buchanan'~ n ~üphesi yokt~~35. O'na gönderilen bir telgraftan D~~i~leri Bakanl~~~ 'n~n bu projeyi kabul etti~i anla-~~lmaktad~ r. Bu telgraftaki bilgilere göre, bu plânla hayatta kalan Ermeniler kort~naca~~~ gibi Mezopotamya'daki ~ngiliz birliklerinin zor duruma dü~mesi engellenecek ve daha önemlisi Ermenilerle Gürcüler aras~nda olu~turulacak bu birlik Balkanlar'dan Çin'e kadar uzanan bölgeyi ihtiva eden Turanist teh-likeye kar~~~ konulmu~~ güçlü bir bariyer olu~turacakt~3".
33 Kafkas Rus ordusuna i~tirak eden ~ ngiliz askeri misyonunun üyesi olan Üste~men Gracey
bir çözüm teklifinde bulunmu~, lakin bu teklif Londra'da uygulanabilir bulunmam~~d~r. Bu çö-züm Kürt ve Ermeniler aras~nda bir ittifak kurdurup ~ngiliz subaylar~~ nezaretinde Türklere kar~~~ istihdam etmekdi. Uygulanamaz bulunu~unun sebebi ise Kürdlerin, Ermenileri sürekli kadetme-leri idi. Meclis D~~i~kadetme-leri Bakan~~ Müste~ar~~ ve Ambargo'dan sorumlu Devlet Bakan~~ olal~~ Lord Robert Cecil'in bu husustaki tutana~~~ oldukça ilginçti: "Ermeniler ve Kürtler Türklere kar~~~ bi-lahare kendileriyle sava~mak kayd~yle rahatl~kla beraber mücadele edebilirler." Bu bilgi için ba-bluz FO 371/3012/226679/W/38, Sir G. Buchanan'dan, Petrograd, D~~i~lerine, 6 Kas~ m 1917.
31 FO 371/3008/221189/W/38, D~~i~leri Bakanl~~~~ ~stihbarat ve Enformasyon Bürosu'nun
19 Kas~ m 1917 tarihli Kafkasya konulu memorandumu.
35 FO 371/3012/218506/W/38, Buchanan'dan D~~i~leri Bakanl~~~ na, 15 Kas~m 1917. 3(1 FO 371/3018/245628/W/38, D~~i~leri Bakanl~~~ 'ndan B~ tchanan'a, Petrograd, 3 Aral~ k
KAFKASYA'DA ~NGILIZ FAAL~YETLER~~ 501 Askeri ~stihbarat Daire Ba~kan~'na göre bu projede Ermenilere daha bü-yük bir rol verilecekti. Çünkü Ermeniler hem daha sad~k ve güvenilir olarak rapor edilmekteydi hem de onlar~n menfaatleri bu projenin gerçekle~me-sinde çok daha fazlayd~. Bu aç~dan canla ba~la mücadele vereceklerine ~üphe yoktu". Bu arada Kafkasya'daki ordunun milliyet faktörüne göre yeniden ya-p~lanmas~n~~ Rus Hükümeti (Bol~evik ~htilali öncesi) prensip olarak kabul etmekle beraber Ermeni ve Gürcü askerlerin say~s~~ yetersizdi. 150 bin civa-r~ndaki Ermeni askerinin sadece 35 bini Kafkas cephesinde idi. Bu sebeple Rus Genelkurmay~'nda görevlendirilen ~ngiliz Askeri Heyeti'ne Rus makam-lar~na di~er cephelerdeki Ermenilerin Kafkasya'ya nakli için bask~~ yapma ta-limat~~ verildi38.
~ngiliz D~~i~leri ve Sava~~ Bakar~l~klar~39, kurmay~~ tasarlad~klar~~ Ermeni or-dusunu sadece Kafkasya'da de~il Mezopotamya ile Iran'da da kullanmay~~ dü-~ünüyorlard~. Bu dü~üncenin gerçekle~mesi Ermeni güçlerin ve Petrograd
Ermeni Komitesi'nin reddi üzerine mümkün olmad~. Askeri istihbarat Dairesi Ba~kan~~ General Sir G. MacDonough'un tavsiyesiyle D~~i~leri Paris'teki Milli Ermeni Delegasyonu Ba~kan~~ Boghos Nubar Pa~a arac~l~~~~ ile meseleyi halletti. Buna göre Ermeni güçler sadece Kafkas cephesinde çarp~-~acaklard~~ "). Bunu kabul eden D~~i~leri, Tahran ve Batum'daki temsilcilikle-rine Ermeni ve Gürcü otoriteleri Ruslardan silah, mühimmat ve nakliye vas~-talar~~ almalar~~ için bilgilendirmesi talimat~~ verdi. ~laveten Ermeni ve Gürcü
37 FO 371/3016/209437/W/38, Askeri ~stihbarat Ba~kanl~~~'ndan D~~i~leri Bakanl~~~'na, 2 Kas~m 1917.
38 FO 371/3016/204952/W/38, D~~i~leri Bakanl~~~ 'ndan Sir C. Spring Rice, Washington'da ~ngiliz Büyükelçisi, 25 Ekim 1917. Bu telgrafta ~ngiliz Hükümeti elçisinden Ermeni güçlerinin te~kilatland~nl~p e~itilmesinde Amerika'n~n mali ve askeri yard~m~n~~ arama-s~n~~ istiyordu. Ayr~ca bak~n~z FO 371/3016/219307/W/38, Kafkasya ~ngiliz Askeri Misyonundan Londra Askeri ~stihbarat Ba~kanl~~~na, 14 Kas~m 1917. Fakat ~ngiltere' bu aray~~~~ menfi so- nuçlanacak ve ~ngiliz Hükümeti Ermenilere yard~m i~inde yaln~z kalacakt~r. Bakma FO 371/3016/215402/W/38, Spring Rice'dan D~~i~lerine, 10 Kas~m 1917.
39 Zaman~n D~~i~leri Bakan~~ Arthur James Balfour ve Sava~~ Bakan~~ ise Lord Kitchener'd~. 1" FO 371/3016/208687/W/38, Askeri ~stihbarat Ba~kanl~~~'ndan D~~i~lerine, 31 Ekim 1917. Boghos Nubar Kafkasya, Iran ve Mezopotamya'n~n Ermenistan'~n gelece~ini tayin edecek bir bütün oldu~unu kabul ediyordu. Lakin Rus ve Türk askerleri sava~mar b~rakuklarmdan ve e~er Bol~evikler toprak ilhak etmeme prensiplerini uygulad~klar~~ takdirde Ruslr~n i~gal ettikleri do~u Anadolu topraklar~~ Türklere geri dönebilirdi. Bunu engellemek için silahl~~ her Ermeninin Kafkas cephesinde Do~u Anadolu'da tutulmas~~ gerekmekteydi. Bak~ n~z FO 371/3016/218746/W/38, Lord Bertie'den, Paris'te ~ngiliz Büyükelçisi, D~~i~leri Bakanl~~~'na, 15 Kas~m 1917.
güçlerin organize ve e~itimi için ~ngiliz subaylar gönderilece~ini de bil-dirdi".
Bu proje ~ngiliz tedirginliklerini giderecek ba~ar~~ potansiyeline sahip olmakla beraber gerçekle~tirilmesinde baz~~ s~ k~ nt~lar meydana geldi. Bunlardan ilki silah al~m~~ ve di~er i~ler için laz~m olan paran~ n bölgeye gön-derilmesi idi. Bu meselenin halli için bölgedeki ~ngiliz temsilcili~inin bono satmas~~ ve d~~ar~dan kuriyerle para gönderilmesine karar verildi'''. Karara bi-nen Aral~ k 1997'de 1 milyon ruble Türkiye Ermeni Komitesi'ne, 3 milyon ruble Ermeni ve Gürcü güçlerine ve 2,808,000 ruble Ocak ay~~ 1918 ortala-r~nda Tahran'dan Tiflis'e gönderildi'".
Ermeni ve Gürcüleri kullanma stratejisinin ikinci s~ k~nt~s~~ ise bölgede olu~turulacak kuvvetlerin ~neydana getirilmesi ve e~itilmesi için gerekli olan subaylan bölgeye kayd~rmakt~. Evvela bir askeri heyeti göndermek için uygun bir yol yoktu. Bilindi~i gibi Karadeniz Türk-Alman kontrolünde idi. Do~udan Sibirya'dan trenle gönderilse Bol~eviklerin kontrolünde olan böl-gelerden geçmek mümkün olmayaca~~~ gibi bu yolculuk çok uzun zaman ala-cakt~. Tek yol Ba~dat'tan Enzeli'ye kadar karayoluyla, Enzeli'den Bakü'ye deniz yoluyla ve Bakü'den Tiflis'e demiryoluyla mümkün olabilecekti ki bu yakla~~ k iki bin kilometrelik bir yoldu. Yolun uzunlu~u ve kötü ~artlar~n~ n yan~~ s~ ra yol güzergah~ ndaki müslüman halk, (~ahsevenler a~ireti gibi,) ~ngiltere'ye sempati ile bakm~yorlard~ ll.
FO 371/3016/230983/W/38, D~~i~leri bakan~~ Balfour'dan (uluslararas~~ bir toplant~~ için Paris'te), D~~i~leri Bakanl~~~'na, 5 Arahk 1917. Boghos Nubar'da bu arada ~ngiliz yetkililerle yap-t~~~~ görüfi~melerde Ruslann elindeki bütün silahlar~n sat~n al~nmas~~ gerekti~ini söylüyordu. Aksi takdirde bu silahlar~~ Kürd ve Tatarlann (Azerilerin) sat~n alaca~~n~~ ifade ediyordu. Bak~n~z FO 371/3018/236459/W/38, Sir C. Marling'e, Tahran, 16 Aral~k 1917 ve FO 371/3018/237859/W /38, D~~i~leri Bakanl~~~'ndan P. Stevens'a, Batum, 13 Aral~k 1917.
12 FO 371/3283/4022/W/38, Güney do~u Rusya ile ilgili D~~i~leri Bakanl~~~~ yetkililerinin
görü~lerinin tutanaktan, 17 Ocak 1918.
13 FO 371/3284/75611/W/38, Ermenilere yap~lan yard~ma dair Sava~~ Bakanl~~~'
D~~i~leri Bakanl~~~na sundu~u 30 Nisan 1918 tarihli Memorandum. Ayr~ca bak~n~z FO 371/3657/37175/W/58, 8 Mart 1919, Yüzba~~~ A. R. McDonell'in Kafkasya'daki faaliyetleri hak-k~ndaki raporu.
" FO 371/3284/75611/W/38, 30 Nisan 1918 tarihli Sava~~ Bakanl~~~ 'n~n D~~i~leri Bakanl~~~'na sundu~u Ermenilere yap~lan yard~ mlara dair rapor. Ayr~ca bak~ n~z IOR:L/P&S/18/C.173, 24 ~ubat 1918 tarihli Hindistan Bakanl~~~~ Siyasi ~ubesi'nce haz~rlanm~~~
KAFKASYA'DA ~ NG~ L~Z FAAL~YETLER~~ 503 Yol meselesi ile beraber Kafkasya'n~ n siyasi durumu da bit misyon için pek cazip de~ildi. Daha önce ifade edildi~i gibi Bol~evik ~l~tilaWnin tesirleri bu bölgede de y~ k~ c~~ olmu~, meydana gelen otorite bo~h~~un~~~ doldurmak için Kas~ m 1917 de Gürciiler, Ermeniler ve Azeriler bir federal hükümet kurmu~lard~. Bu birli~e ra~men üç grup aras~nda menfaatlerinin farkl~~ ve ça-u~~ r olmas~~ münasebetiyle derin bir huzursuzluk vard~. Mesela ~ngiliz Sava~~ Bakanl~~~ 'n~n bir memorandumunda Kafkasya ~ ngiliz Askeri Heyeti ~efi Albay Pike bu milli gruplar~n bitmez tükenmez entrikalar~ ndan hareket saha-s~ n~ n darald~~~n~~ ~öyle ~ikayet ediyordu:
... tek ba~ar~~ ümidi bölgedeki Ermenileri, Gürcüleri ve Azerileri Türklere kar~~~ ortak cephede birle~tirmede yatmak-tayd~. Bu birli~i temin etmede milli meclisleri ve liderleri vas~-tas~yla her ~ey yap~ ld~~ fakat sonuçsuz kald~. Azeriler aç~ kça Türk tarafl~s~~ olurken Gürcülerde buna sempatik tav~ r ald~ lar. Sadece Ermeniler samimi idi fakat Andronik (Ermeni Generali) kendisi nihayetinde hainlerle ku~auld~~~n~~ ilan etti
Ayr~ca Ermenilerin ~~mar~ k tavr~~ ve ço~u ~ngiliz yard~ m~ n~n Ermenilere gitmesi Giircülerin ve Azerilerin Ingiltere'ye kar~~~ menfi bir tutuma girmele-rine sebep olmaktayd~1". Bu arada Gürcü liderler ~ngiliz deste~i ile Türklere ve Almanlar'a kar~~~ toprak bütünlüklerini koruyabileceklerine henüz tam kanaat getirmemi~lerdi. Dahas~~ Alman korumas~~ alt~na girerek toprak bütün-lüklerini daha iyi koruyabilecekleri dü~üncesi kuvvetli idi. Bölgede Gürciiler için ciddi tehdit Türkler'di ve Türkleri durdurabilecek yegane güç ise Osmanl~~ Devleti'nin müttefiki Almanya idi17.
~artlar bu çerçeveden pek müspet görülmemekle beraber ~ ngiliz Hükümeti projeyi gerçekle~tirmek için 14 Ocak 1918 tarihinde Tümgeneral L. Dunsterville emrinde 150 subay ve 300 astsubaydan olu~acak bir heyet
FO 371/3284/75611/W/38, 30 Nisan 1918 tarihli Sava~~ Bakanl~~~ 'n~ n D~~i~leri Bakanl~~~ 'na sundu~u Ermenilere yap~ lan yard~ mlara dair rapor.General Andronik Do~u Anadolu'da Türk halk~ n~ n katledilmesinde rol alan Ermeni kuvvetlerinin komutan~~ idi.
FO 371/3657/37175/W/58, 8 Mart 1919 tarihli Yüzba~~~ McDonell'in raporu. Azerbaycan Komitesi 1918 ba~lar~ nda Azerbaycan topraklar~ nda ve demiryollar~ nda seyahat eden bütün Ingilizlerin tutuklanmas~ na dair karar alm~~t~.
Lenczowski, R~~ssia and the West in ~ra~~. , a.g.e., s.17-18.
Ayr~ca bak~ n~z Swettenham„4/lied h~tervention in Russia„ a.g.e., s.4, ve Arslanian, "Dunstenille's Adventures"„ a.g.~n., s.201.
kurma karar~~ verdi 18. Fakat bu heyet yoldaki zorluklar ve bilhassa Enzeli'de yönetime sahip olan Bol~evikler'in sert tavr~~ münasebetiyle Enzeli'den 20 ~ubat 1918 tarihinde geriye döndü "'. Bu sebeple mahalli kuvvetleri organize edip e~iterek Türk ve Alman ilerleyi~ini engelleme projesi ba~ar~s~zl~ kla so-nuçlanm~~~ oldu. Gerçi General Dunsterville ba~ar~l~~ olup Tiflis'e varsayd~~ bile çok geç olacakt~. Çünkü Türk ordusu ilerleyi~ine 13 ~ubat'ta ba~lam~~~ 24 ~ubat'ta Trabzon'u, 12 Mart'ta Erzurum'u geri alm~~~ ve ilerleyi~ini 3 koldan devam ettirmekte idi. Zaten Transkafkasya Meclisi 23 ~ubat'taki toplant~-s~nda Osmanl~~ Devleti ile bar~~~ yapma karar~~ alm~~t~r'". 14 Mart 1918 tarihinde Trabzon'da ba~layan bar~~~ görü~meleri kesintilerle devam etmi~, 4 Haziran 1918'de Batum'da bar~~~ n imzalanmas~yla sonuçlanm~~t~ r. Bu antla~ma ile Osmanl~~ Devleti taleplerini Gürcistan ve Ermenistan'a kabul ettirmi~~ Azerbaycan ve Da~~stan ile de birer dostluk ve yard~mla~ma antla~malar~~ im-zalanm~~t~ r51. Bu s~ rada Gürcistan 26 May~s 1918 de ba~~ms~zl~~~ n~~ ilin etti. Bunu Almanya'n~n Gürcistan'~~ korumas~~ alt~ na ald~~ma dair deklarasyon ta-kip etti. Azerbaycan ve Emenistan da iki gün sonra ba~~ms~zl~klar~ n~~ aç~ klaya-rak Transkafkasya Federasyonu'nun sonunu ilân etmi~~ oldularr'2.
Bu geli~melerin kaç~n~lmaz neticesi ~ngiltere'nin son ümidi olan proje-sinin de rafa kald~ r~lmas~ n~~ gerektirmesiydi. Çünkü bu geli~meler kar~~s~ nda Kafkasya büyük oranda Türk-Alman kontrolüne girmi~~ oldu. Nihayetinde Türk ordusu Bakü'yü de 16 Eylül 1918 de ~ngiliz deste~indeki savunmay~~ a~arak zapt edince ~ngiltere'de panik derecesine ula~an korkulara sebep oldu. Hazar Denizi'ne ula~an, bir taraftan Da~~stan'dan kuzeye do~ru ve di- 18 FO 371/3657/37175/W/58, 8 Mart 1919 tarihli Yüzba~~~ McDonell'in raporu. Ayr~ca
ha-bluz Ellis, The Transcaspian Episode, a.g.e., s.20-21.
19 L. C. Dunsterville, The Adrentures of Dunsterforce, London: Edward Arnold, 1920, s.47.
General Dunsterville bu eserinde misyonunu gerçekle~tirmek için yapt~~~~ faaliyetleri, kar~~la~t~~~~ s~kmular~~ ve uygulad~~~~ çözüm çareleri~~i detayl~~ bir ~ekilde anlatmaktad~ r.
FO 371/3283/34110/W/38, 23 ~ubat 1918, Lord Reading'den, Washington, D~~i~leri Bakanl~~~ 'na, Tiflis'teki Amerikan Kosolos'un 12 ~ubat 1918 tarihli telgraf~~~~~~~ bir özeti.
51 Trabzon ve Batum gör~meleri hakk~ nda geni~~ bilgi için bak~ n~z Enis ~ahin, Trabzon ve
Batt~n] Konferanslar], Bas~lmam~~~ Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Atatürk ilkeleri veink~ lâp Tarihi Enstitüsü, Erzurum, 1994. Ayr~ca Erol Kürkçüo~lu, ad~~ geçen tez, s.91-99,105-106,126-133.
52 Brinkley„ a.g.e., 5.39, Carr„ a.g.e., s.342-3, Lang„ a.g.e., 5.207-8. Almanya n~üttefiki Osmanl~~ Devleti'nin Kafkasya'ya daha fazla nüfuz etmesini arzulamad~~~ndan Gürcistan ile Poti anla~mas~ n~~ imzalad~~ ve bu imzay~~ müteakip Gürcistan istiklali~~i ilan etti. Transkafkasya Federasyonu fiilen ba~~ms~z hareket etmekle beraber halen resmen Rusya ile ba~~ n~~ devam et-tirtnekteydi. Federasyonun da~~lmas~~ Kafkasya'da üç resmen ba~~ ms~z cumhuriyetin meydana gelmesi ile sonuçlanm~~t~r.
KAFKASYA'DA ~ NG~ L~ Z FAAL~YETLER~~ 505 ~er taraftan Tebriz'e yönelik ilerleyi~ini sürdüren Türk ordusunu durdurmak için ~ngiliz sivil ve askeri erkan~~ yeni stratejiyi Ba~dat-Enzeli hatt~n~ n müdafa-as~~ ile Hazar Denizi'nin kontrolü olarak tayin ettiler53. Bu kontrolün merkez-leri Enzeli ile Krasnovodsk (Türkmenba~~ ) ~ehirmerkez-leri olacakt~. ~çinde bulunu-lan durumun tehlike boyutunu ~ngiliz Kabinesi'nin ~ark Komisyonu'nun üyelerinden olan General Smuts ~u sözlerle ifade ediyordu:
Sava~~ n di~er cephelerinde dü~man~~ (Türk-Alman) yerinde tuttu~umuz ve hatta geriye püskürttü~ümüz halde Kafkasya, Hazar Bölgesi ve kuzey-bat~~ ~ran'da ilerlemesi devam etmekte-dir. Bu durum özellikle ~ngiltere'yi ve ~ngiltere'nin gelecekte Asya'daki durumunu çok yak~ ndan ilgilendirmektedir. E~er dü~man merkezi ~ran ve Afganistan'a gelecek yaz ula~~ rsa Hindistan s~n~rlar~nda geli~ecek durum Selanik ve Filistin'den Orta Asya'ya kadar olan co~rafyada askeri varl~~~ m~z~~ felce u~-ratacakur5'.
Bakü'nün dü~mesinin ard~ ndan ~ngiltere'yi tedirgin eden bir husus'ta Iran ve Afganistan'daki kamuoyunun ~ngiltere ve müttefikleri aleyhine Osmanl~-Alman ittifak~na dahil olma yönünde de~i~mesiydi. Bu e~ilim halk aras~ nda zaten Bakü'nün dü~mesinden önce de kuvvetli idi. Fakat Bakü'yle beraber iki ülkenin yönetimleri de bundan etkilenmi~, ~ngiliz diplomasisi bu tesiri k~ rmamn yollar~~ üzerinde projeler geli~tirmeye ba~lam~~t~55. Bu tesirin ehemmiyetine dair ~ngiltere'nin ~ran'daki temsilcisi D~~i~lerine çekti~i tel-graf~nda ~u sözleri sarf ediyordu:
Bakü'nün dü~mesi ve güçlerimizin Zinjan hattma geri çe-kilmesi Tahran'da ve di~er yerlerde kamuoyu üzerinde y~ k~c~~ tesirlere sebep oldu. ~ngiliz aleyhtar~~ taraflar bunu f~ rsat bilerek ülkemiz aleyhine ~iddetli propagandalara ba~lad~lar. Tabii ~ran hükümeti ve di~er müesseselerle de menfi tesirlere sebep oldu. Buradaki güvenilir kaynaklardan edindi~imiz bilgilere göre e~er kuzey-bat~~ Iran'da bir darbe daha al~ rsak ~imdiki ~l~ ml~~ hükümet, anti-~ngiliz, Alman-Türk ittifak~ na ~ran'~~ sokacak bir
53 CAB 27/24/E.C. ~ark Komitesinin 32. toplant~s~ n~ n tutanaktan, 18 Eylül 1918.
51 Ayn~~ Belge. Tümgeneral J. C. Smuts'un Komisyona sundu~u Orta Do~uda askeri du-rumla ilgili memorandum.
CAB 27/24/E.C. ~ark Komitesinin 33. toplant~s~ n~ n tutanaktan, 26 Eylül 1918, Ekili, (E.C. 1658).
hükümetle de~i~tirilecek. E~er Türkler Kazvin'den bizi atar ve Tahran'~~ i~gal ederse bütün ~ran Türkiye'nin yan~ nda sava~a gi-rece~i hemen hemen kesin olacak.
Durum ~ngiltere'nin aleyhine bu safhaya ula~ t~~~ nda Suriye ve Filistin'deki geli~meler ~ngiltere'nin yard~m~na ko~tu. Filistin ve Suriye'deki Türk müdafaas~~ ~ngiliz General Allenby taraf~ndan k~ r~lm~~~ ve Türk ordusu Eylül'ün sonlar~ nda Anadolu'ya do~ru geri çekilmeye ba~lam~~t~. Bu geli~me Kafkasya'daki Osmanl~~ ordular~ n~!' operasyonlar~ n~~ etkilemi~tir. Mesela Tebriz'i zapt etmek için hareket halinde olan 10. Osmanl~~ Kafkas F~ rkas~~ Istanbul'a dönme emriyle operasyonu terketmi~tir". Bulgaristan'~ n da 29 Eylül'de sava~tan çekilmesi ile Osmanl~~ Devleti'nin sava~a devam~~ imkans~z-la~m~~~ ve bilindi~i gibi 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi ile Osmanl~~ Devleti de sava~tan ma~lub olarak çekilmi~tir. Türk ordusunun KafIcaslar'da ve kom~u bölgelerde ~ngiliz emperyalizmine kar~~~ olu~turdu~u tehlike böy-lece son bulmu~~ oldu.
Sonuç
1917 y~l~nda ~ngiltere'nin sava~~ içindeki planlar~~ arzu etti~i ~ekilde ger-çekle~irken hesapta olmayan Rusya'daki siyasi geli~meler bu planlar~~ altüst etmi~tir. 1915'te Çanakkale'de ba~aramad~~~n~~ Rusya ile beraber do~udan ve güneyden yapmak isteyen ~ngiltere Bol~evik ~htilali ile planlar~n~~ uygulamada zaafa dü~mü~, Osmanl~~ Devleti'ne tararruz halinden müdafaa pozisyonuna geçmek zorunda kalm~~t~r. Bilindi~i gibi ~ngiltere 1917 Mart~ 'nda büyük ka-y~plardan sonra ele geçirdi~i Ba~dat'dan sonra Osmanl~ 'mn Ortado~u top-raklar~ nda sava~~n sonuna kadar ciddi bir toprak veya ~ehir ele geçirememi~, Ruslar~n çekilmesiyle rahatlayan Osmanl~~ Kafkas ordular~n~!' güneye yö-nelme korkusunu derinden hissetmi~tir. Bu yöyö-nelmeyi engellemek için de~i-~ik projeler iiretmi~~ ancak bu projeler ba~ar~s~ z olmu~tur. Osmanl~~ Hükümeti'nin Alman Genelkurmay~ 'm da dinlemeyerek Kafkas ordular~ n~~ Kafkasya istikametinde istihdam etmeleri ~ngiltere'nin Irak'taki durumunu korumasma sebep olmu~tur. Lakin bu defa Kafkasya'n~ n kendisi ve Kafkasya üzerinden Orta Asya ve Hindistan'a do~ru yap~ labilecek ciddi bir tehdit meydana gelmi~, Kafkasya önünde dü~man~~ durduramaymca kuzey-bat~~ Iran
.
>11 Ayn~~ dosyada Sir Percy Cox'un Tahran'dan 23 Eylül 1918 tarihli uzun telgraf~ .
57 CAB 27/24/E.C. ~ark Komitesinin 33. toplanus~ n~ n tutanaklar~ , 26 Eylül 1918. Bak~ n~z Genelkurmay~ n memorandumu.
KAFKASYA'DA ~NG~ L~Z FAAL~YETLER~~ 507
ve Hazar Denizi'nde durdurma stratejisi uygulanmaya konulmu~tur. Di~er bir ifade ile ~ngiliz savunma cephesi sürekli do~uya do~ru geri çekilmi~tir. Türk ordusu Iran ve Afganistan'~~ yan~na çekmek ve Orta Asya'ya yönelik bir hareketi gerçekle~tirmek için büyük bir f~ rsat eline geçirmi~ti. Lakin sava~~ n di~er cepl~elerindeki geli~meler bu f~rsat~n müspet netice vermesini engel-lemi~tir. ~ngiltere'de 1917 ortalar~ndan itibaren tecrübe etti~i sava~~n sonuna do~ru panik özellikleri gösteren tedirginli~inden böylece kurtulmu~tur. Fakat bu tehlikeyi önlemek için dü~ündü~ü ve uygulamaya koydu~u bütün tedbirler ba~ar~s~zl~ kla sonuçlanm~~ur. 1917 sonlar~ndan itibaren Türkleri Kafkasya'da yava~latan ~ngilizler'in ald~~~~ kar~~~ tedbirleri de~il fakat Almanya'n~n müttefikinin ihtiraslar~ ndan çekinmesi, Baku petrollerine do~-rudan kendisinin sahip olmak istemesi ve son olarak da Osmanl~ 'mn enerji-sini daha önemli gördü~ü güney cephesinde yani Filistin'de ve Irak'ta kul-lanmas~~ gerekti~ine dair sebeplerle Osmanl~~ Hükümeti'M Kafkasya'da engel-lemesidir. Bu anla~mazl~ k ~ ngiltere'nin i~ine yaram~~ur. Aksi takdirde Türk ilerleyi~i çok daha önce Bakü'ye ve Tebriz'e ula~~p bütün ~ran'~~ kendi tara-f~ na alabilecek bu da ~ngiltere'nin telafisi zor kay~plara u~ramas~na sebep olabilecekti.
i
