AMASYA İLİNDE KURU SOĞAN YETİŞTİREN TARIM İŞLETMELERİNİN RİSK ANALİZİ VE OPTİMUM İŞLETME ORGANİZASYONLARININ
RİSKLİ KOŞULLARDA BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA
İlyas ÇETİN Doktora Tezi
Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Prof. Dr. Kemal ESENGÜN
2012
T.C.
GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
TARIM EKONOMİSİ ANA BİLİM DALI
AMASYA İLİNDE KURU SOĞAN YETİŞTİREN TARIM
İŞLETMELERİNİN RİSK ANALİZİ VE OPTİMUM İŞLETME
ORGANİZASYONLARININ RİSKLİ KOŞULLARDA
BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA
DOKTORA TEZİ
İlyas ÇETİN
TOKAT 2012
Ekonomisi Anabilim Dah'nda Doktora Tezi olarak kabul edilmistir. Bagkan Uy"
uy"
uytuy"
Prof. Dr. Kemal ESENGUN
Yukarldaki sonucu .onaylarrm
Dog.r Dr. Naim.,QAGMnN E nq{itii lvlriid iirii
-a ' 4 - - . - ' ]...t)..t2012 Prof. Dr. Yaqar AKQAY
Prof. Dr. Vedat CEYHAN
Dog. Dr. Murat SAYILI
Yrd. Dog. Dr. Orhan GUNDUZ
imza:&
TEZ BEYANI
Tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, tezin içerdiği yenilik ve sonuçların başka bir yerden alınmadığını, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim.
i
ÖZET
Doktora Tezi
AMASYA ĠLĠNDE KURU SOĞAN YETĠġTĠREN TARIM ĠġLETMELERĠNĠN RĠSK ANALĠZĠ VE OPTĠMUM ĠġLETME ORGANĠZASYONLARININ RĠSKLĠ
KOġULLARDA BELĠRLENMESĠ ÜZERĠNE BĠR ARAġTIRMA Ġlyas ÇETĠN
GaziosmanpaĢa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı
Danışman: Prof. Dr. Kemal ESENGÜN
Amasya ilinde yaygın olarak yetiĢtirilen kuru soğan, Türkiye’de fiyat riskinin en fazla görüldüğü ürünlerden birisidir. Bu araĢtırmada Amasya ilinde kuru soğan yetiĢtiren tarım iĢletmelerinin riske karĢı tutumlarının belirlenmesi, sermaye yapılarının ve yıllık faaliyet sonuçlarının ortaya konulması, yörede yaygın olarak yetiĢtirilen ürünlerde riskin ölçülmesi, risk kaynakları ile uygulanabilecek risk yönetim stratejilerinin tespit edilmesi ve optimum iĢletme organizasyonlarının riskli koĢullarda belirlenmesi amaçlanmıĢtır. AraĢtırmada kullanılan veriler, 2007-2008 üretim dönemine ait olup, tabakalı tesadüfî örnekleme yöntemi ile seçilmiĢ 101 tarım iĢletmesinden anket yoluyla elde edilmiĢtir. Çiftçilerin riske karĢı tutumlarının belirlenmesinde referans kumarı ve tercih eğrisi ile fayda fonksiyonlarından, yöre için önemli ürünlerde riski ölçmek amacıyla değiĢim katsayısı ve tesadüfî değiĢim katsayısından ve riskli koĢullarda optimum iĢletme planlarının elde edilmesinde MOTAD yönteminden yararlanılmıĢtır. AraĢtırma sonuçlarına göre iĢletmelerin 36 tanesi riski seven, 65 tanesi de riski sevmeyen grubunda yer almıĢtır. Ekonomik analiz sonuçları risk seven iĢletmelerin daha fazla gelire sahip olduklarını göstermiĢtir. Yörede yetiĢtirilen önemli ürünlere ait değiĢim ölçüleri dane mısırda verim dalgalanmasının, kuru soğanda ise fiyat dalgalanmasının daha Ģiddetli olduğunu ortaya koymuĢtur. ĠĢletmeler için hesaplanan faaliyet riski ve mali risk sonuçlarına göre, riskin iĢletme büyüklük grupları itibariyle azalmakta olduğu tespit edilmiĢtir. Birinci grup iĢletmelerde toplam risk %76, II. grup iĢletmelerde %30, III. grup iĢletmelerde %6 olarak hesaplanmıĢtır. Ġncelenen iĢletmelerin önerilen optimum iĢletme planlarını uygulamaları halinde gelirlerinin 1 kat artacağı tespit edilmiĢtir. Ġncelenen iĢletmelerde yapılan risk analizi sonuçlarına göre, risk yönetimi prensiplerine dayanarak, I. grup iĢletmelere riski kontrol etme stratejisi olarak üretim faaliyetlerini çeĢitlendirme veya gelir çeĢitlendirmesi, II. grup iĢletmelere riski transfer etme stratejisi olarak kooperatifleĢme, sözleĢmeli yetiĢtiricilik ve tarımsal sigorta, III. grup iĢletmelere ise riski kabul etmeleri önerilebilir.
2012, 206 sayfa
Anahtar kelimeler: Risk, kuru soğan üretimi, tercih ölçeği, referans kumarı, değiĢim
ii
ABSTRACT
Ph.D. Thesis
A RESEARCH ON ANALYZING RISK OF DRY ONION GROWING FARMS AND DETERMINING OPTIMUM FARM ORGANIZATIONS UNDER RISK IN
AMASYA PROVINCE Ilyas CETIN Gaziosmanpasa University
Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics
Supervisor: Prof. Dr. Kemal ESENGUN
Dry onion, grown commonly in Amasya province, is one of the cash crops having price risk in Turkey. In this study, it is aimed to determine of risk behaviors on dry onion growing farms in Amasya province against risk, capital structures and annual performances, measuring risk commonly grown products in the region, explore risk sources and designing risk management strategies and optimum farm organizations under risky conditions. The data, used in the research are belong to the 2007–2008 production period and were obtained through questionnaire from 101 farms, selected by stratified sampling method. Reference game and preference curve with utility functions were used for determining of risk behaviors of farmers, and coefficient of variation and coefficient of random variation were used for measuring risk in important crops for region, and MOTAD method was used for determine optimal farm plans under risky conditions. According to the study results, it was determined that 36 farms were risk lover group and 65 farms were risk averse group. The results of economic analysis showed that risk lover farms had more income. Variation measurements, belonged to important crops grown in region, showed that the yield fluctuation is more severe on corn grain, but price fluctuation is more severe on dry onion. According to results, production and financial risk, estimated for farms were determined that risk decreases when farm size groups increase. Total risk was estimated that first group farms were 76%; second group farms were 30% and third group farms was %6. It was determined that their income will increase one solid in case optimal farm plans, which suggested, are implemented by examined farms. According to the results of risk analysis in examined farms, diversification of production activities or income sources can be suggested as risk control strategy for first group farms, and cooperativization, contract farming and agricultural insurance can be recommended as risk transfer strategy for second group farms, and risk acceptance can be offered for third group farms based on riskmanagement principles.
2012, 206 pages
Keywords: Risk, dry onion production, preference curve, reference game, variation
iii
TEŞEKKÜR
Tez konumun belirlenmesinden sonuçlandırılmasına kadar her aĢamada beni destekleyen, fikir ve önerileriyle rehberlik eden, yapmıĢ olduğu katkılarla araĢtırmanın daha sağlıklı bir Ģekilde yürütülmesini sağlayan danıĢman hocam Sayın Prof. Dr. Kemal ESENGÜN’e minnet duygularımı sunarım.
Çok yoğun programına rağmen risk konusundaki bilgi ve birikimlerini benden esirgemeyen, tezin sonuçlandırılmasında çok büyük katkısı olan, her tez izleme komitesi toplantısına gelerek yaptığı uyarı ve yapıcı eleĢtirilerle yol gösteren Sayın Prof. Dr. Vedat CEYHAN hocama çok teĢekkür ederim.
Tez Ġzleme Komitesinde yer alarak tezin her aĢamasında yardımlarını esirgemeyen Sayın Prof. Dr. YaĢar AKÇAY hocama, tezin analiz aĢamasında kendisinden çok yararlandığım Sayın Yrd. Doç. Dr. Orhan GÜNDÜZ hocama, yaptığı katkılarla tezin sonuçlandırılmasına katkı sunan Sayın Doç. Dr. Murat SAYILI hocama çok teĢekkür ederim.
Hiçbir zaman yardımlarını ve desteklerini esirgemeyen Tarım Ekonomisi Bölümü öğretim üyeleri hocalarıma, eserlerinden yararlandığım tüm yazar ve bilim adamlarına, araĢtırmanın verilerini temin etmek için bilgilerine baĢvurduğum ve büyük sabır ve içtenlikle anket sorularını cevaplayan yöre çiftçilerine teĢekkürü bir borç bilirim.
Son olarak araĢtırma dönemi boyunca kendilerini ihmal etmek zorunda kaldığım, anlayıĢ ve desteklerini esirgemeyen eĢim Hilal ile oğullarım Ahmet Yasin, Hanif Ġbrahim ve Muhammed Salih’e teĢekkür ederim.
İlyas ÇETİN Ocak 2012
iv İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET ……….…………....… i ABSTRACT ……….……….………... ii TEġEKKÜR ……….………..……. iii ĠÇĠNDEKĠLER ………...…….…….….. iv KISALTMALAR DĠZĠNĠ ………..………..…………. vii ġEKĠLLER DĠZĠNĠ ………..………… viii ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ ……….……….…….ix 1. GİRİŞ ……….. 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ ……….……. 5 3. MATERYAL VE YÖNTEM ………..……… 19 3.1. Materyal ……….. 19 3.2. Yöntem ……….……...…… 19
3.2.1.Verilerin Toplanması AĢamasında Uygulanan Yöntem ……….……….. 19
3.2.2. Örnekleme AĢamasında Uygulanan Yöntem ……….….. 20
3.2.3. Analiz AĢamasında Uygulanan Yöntem ……….……. 22
3.2.3.1. Ġncelenen ĠĢletmelerin Ekonomik Analizinde Uygulanan Yöntem ………….. 23
3.2.3.2. Üreticilerin Riske KarĢı Tutumlarının Belirlenmesinde Kullanılan Yöntem …29 3.2.3.3. Ġncelenen ĠĢletmelerin Risk Analizinde Kullanılan Yöntem ……….... 34
3.2.3.3.1. Ürünlerin Verim, Fiyat ve Gelirinde KarĢılaĢılacak Risklerin Hesaplanmasında Kullanılan Yöntem ………...………...……..… 34
3.2.3.3.2. ĠĢletmelerin KarĢılaĢtıkları Riskin Ölçülmesinde Kullanılan Yöntem …….. 35
3.2.3.4. Ġncelenen ĠĢletmelerin Planlamasında Kullanılan Yöntem ……….…… 39
4. ARAŞTIRMA BÖLGESİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER ………..….. 43
4.1. AraĢtırma Bölgesinin Doğal Yapısı ……….... 43
4.1.1. AraĢtırma Bölgesinin Coğrafi Durumu ……….….….. 43
4.1.2. AraĢtırma Bölgesinin Ġklim ve Toprak Özellikleri ……….…. 43
4.2. AraĢtırma Bölgesinin Sosyal Yapısı ………...…… 44
4.2.1. Nüfus ve Eğitim Durumu ………...….…. 44
4.2.2. UlaĢım Durumu ………..….. 46
4.3. AraĢtırma Bölgesinin Tarımsal Yapısı ………..………….. 46
4.3.1. Arazi Varlığı ………..….. 46
4.3.2. AraĢtırma Bölgesinde Bitkisel Üretim ……….… 47
4.3.3.AraĢtırma Bölgesinde Hayvansal Üretim ……….…. 51
4.3.4. AraĢtırma Bölgesinde Tarımsal Mekanizasyon Durumu ………..……... 52
4.3.5. AraĢtırma Bölgesinde Üretici Organizasyonları ……….. 54
5. ARAŞTIRMA BULGULARI ………. 55
5.1. ĠĢletme Büyüklük Grupları Ġtibariyle Sosyo-Ekonomik Durum ……….…… 55
5.1.1. Ġncelenen ĠĢletmelerde Nüfus ve Eğitim Durumu ………..…….. 55
5.1.2. Ġncelenen ĠĢletmelerde ĠĢgücü Durumu ………..……. 58
5.1.3. Ġncelenen ĠĢletmelerde Arazi Varlığı, Tasarruf ġekli ve Kullanım Durumu …... 59
5.1.4. Ġncelenen ĠĢletmelerin Sermaye Yapısı ………....…… 61
5.1.5. Ġncelenen ĠĢletmelerde Yıllık Faaliyet Sonuçları ………...…….……. 63
5.1.5.1. Gayrisafi Hâsıla ……….……….... 63
5.1.5.2. ĠĢletme Masrafları ………. 64
5.1.5.3. Gerçek Masraflar ……….….……. 64
v
5.1.5.5.Tarımsal Gelir ………..….. 66
5.1.5.6. Toplam Aile Geliri ……….... 67
5.1.5.7. Ġncelenen ĠĢletmelerde Rantabilite ……….…... 68
5.2. Risk DavranıĢ Grupları Ġtibariyle Sosyo-Ekonomik Durum ………….………..… 70
5.2.1. Ġncelenen ĠĢletmelerde Nüfus ve Eğitim Durumu ……….………..…. 71
5.2.2. Ġncelenen ĠĢletmelerde ĠĢgücü Durumu ……….….. 73
5.2.3. Ġncelenen ĠĢletmelerin Sermaye Yapısı ………...…… 74
5.2.3.1. Aktif Sermaye ……….…….. 75
5.2.3.1.1. Arazi Sermayesi ………...….. 75
5.2.3.1.1.1. Toprak Varlığı ……… 75
5.2.3.1.1.2. Arazi Islahı Varlığı ………..…... 76
5.2.3.1.1.3. Bina Varlığı ……….………. 77
5.2.3.1.1.4. Bitki (Nebat) Varlığı ………...…… 78
5.2.3.1.1.5. Tarla DemirbaĢı Varlığı ……….. 79
5.2.3.1.2. ĠĢletme Sermayesi ………..……… 80
5.2.3.1.2.1. Sabit ĠĢletme Sermayesi ……….………. 80
5.2.3.1.2.2. Döner ĠĢletme Sermayesi ……… 82
5.2.3.2. Pasif Sermaye ………....…… 83
5.2.3.2.1. Yabancı Sermaye ………..……. 83
5.2.3.2.2. Öz Sermaye ………..….. 85
5.2.3.3. Ġncelen ĠĢletmelerde Sermayenin Toplu Gösterimi ve Sermaye Oranları ….... 85
5.2.4. Ġncelenen ĠĢletmelerde Arazi Varlığı, Tasarruf ġekli ve Kullanım Durumu …... 88
5.2.5. Bitkisel ve Hayvansal Ürünlerin Üretim, Verim Durumu ve KullanılıĢ ġekli … 93 5.2.5.1. Bitkisel Ürünlerin Üretim, Verim Durumu ve KullanılıĢ ġekli …………...…. 93
5.2.5.2. Hayvansal Ürünler Üretim, Verim Durumu ve KullanılıĢ ġekli ………….….. 97
5.2.6. Ġncelenen ĠĢletmelerde Yıllık Faaliyet Sonuçları ……… 100
5.2.6.1. Üretim Dalları Ġtibariyle Faaliyet Sonuçları ………...… 100
5.2.6.1.1. Bitkisel Üretim Dallarının Gayrisafi Üretim Değerleri, DeğiĢken Masrafları ve Brüt Kâr’ları………….……….…….100
5.2.6.1.2. Hayvancılık Üretim Dalı Gayrisafi Üretim Değeri, DeğiĢken Masrafı ve Brüt Kârı.….……….…. 104
5.2.6.1.3.Ġncelenen ĠĢletmelerde Toplam Gayrisafi Üretim Değeri, DeğiĢken Masraflar ve Brüt Kâr ………105
5.2.6.2. ĠĢletmelerin Bir Bütün Olarak Yıllık Faaliyet Sonuçları ……… 106
5.2.6.2.1. Gayrisafi Hâsıla ………..…. 106
5.2.6.2.2. ĠĢletme Masrafları ……… 109
5.2.6.2.3. Gerçek Masraflar ………...…….. 111
5.2.6.2.4. Saf Hâsıla ………. 113
5.2.6.2.5. Tarımsal Gelir ……….………. 114
5.2.6.2.6. Toplam Aile Geliri ……….…….. 116
5.2.6.2.7. Ġncelenen ĠĢletmelerde Rantabilite ……….……….…. 116
5.3. Ġncelenen ĠĢletmelerin Risk Analizi ……….………….… 118
5.3.1. Amasya Ġlinde Bazı Önemli Ürünlerin Verim, Fiyat ve Üretim Değerine Ait DeğiĢim Ölçüleri ………...…. 118
5.3.2. Ġncelenen ĠĢletmeler Ġçin Risk Ölçümü ……….….……… 127
5.3.3. Ġnceleme Alanında Uygulanabilecek Risk Stratejilerinin OluĢturulması …….. 140
5.4. Ġncelenen ĠĢletmelerde Riskli KoĢullar Altında Optimum ĠĢletme Organizasyonu …...………... 143
vi
5.4.1. Optimum ĠĢletme Planlarının Belirlenmesinde Kullanılan Veriler ….………... 143
5.4.2. Ġncelenen iĢletmeler için optimum ürün deseni ve planlama sonuçlarının duyarlılık analizleri ………...….. 154
5.4.3. Ġncelenen iĢletmelerde üreticilerin riskten kaçınma dereceleri ve buna bağlı olarak optimum iĢletme planları ..……….……… 162
6. SONUÇ ……….…………………..……. 168 KAYNAKLAR ………... 176 EKLER …………….………..…. 183 EK 1 ……….………..……….. 184 EK 2 ……….………..…….. 187 ÖZGEÇMİŞ ………..………...….……. 206
vii
KISALTMALAR DİZİNİ
Kısaltmalar Açıklama
BBHB BüyükbaĢ Hayvan Birimi BBĠG Beklenen Brüt ĠĢletme Geliri
BBĠGS Beklenen Brüt ĠĢletme Gelirinden Ortalama Sapma
DF DüĢük Fiyat
DK DeğiĢim Katsayısı DV DüĢük Verim EĠB Erkek ĠĢgücü Birimi EĠG Erkek ĠĢ Günü
EKD Envanter Kıymet DeğiĢimleri
MOTAD Minimization of Total of Absolute Deviation NF Normal Fiyat
NV Normal Verim
TCZB Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası TDK Tesadüfi DeğiĢim Katsayısı
TL Türk Lirası
YEM Yapısal EĢitlik Modeli YF Yüksek Fiyat
viii
ŞEKİLLER DİZİNİ
Sayfa
ġekil 3.1. Tercih eğrisi ………..…....………. 30 ġekil 3.2. Riske yönelik tercihler (fayda fonksiyonları) ……… 33 ġekil 3.3. MOTAD programlamada baĢlangıç tablosunun genel çerçevesi …….……. 42 ġekil 5.1. ĠĢletmenin beklenen gelir-ortalama sapma eğrisi ve farksızlık eğrileri …... 163 ġekil 5.2. Ġncelenen iĢletmelerde beklenen brüt kâr ile brüt kârdan ortalama
ix
ÇİZELGELER DİZİNİ
Sayfa
Çizelge 3.1. Populasyonu oluĢturan iĢletmelerin tabakalara göre dağılımı ve her
tabakadan örneğe seçilen iĢletme sayısı …….…………...….……..……. 22
Çizelge 3.2. Erkek iĢgücü birimine çevirmede kullanılan katsayılar ……….….... 23 Çizelge 3.3. Ġncelenen iĢletmelerde mevcut hayvanların BBHB’ne çevrilmesinde
kullanılan emsaller ……….... 25 Çizelge 3.4. AraĢtırmada kullanılan amortisman oranları ………...…….. 28 Çizelge 3.5. Zararın büyüklüğü ve zararın meydana gelme olasılığına göre risk
yönetim stratejileri ………..……….…… 39 Çizelge 4.1. 2010 yılı adrese dayalı nüfus kayıt sistemi sonuçlarına göre Amasya ili
ve ilçeleri nüfus dağılımı ………...………...…………. 45 Çizelge 4.2. Amasya ili arazi varlığı ………..……… 46 Çizelge 4.3. Amasya ili tarım arazisinin dağılımı ……….……. 47 Çizelge 4.4. Amasya ilinde yetiĢtirilen tarla ürünlerinin ekiliĢ alanları ve üretim
miktarları ………..…….…… 48
Çizelge 4.5. Amasya ilinde 2010 yılında yetiĢtirilen sebzelerin ekiliĢ alanları ve üretim
miktarları ……….……….. 49
Çizelge 4.6. Amasya ilinde yetiĢtirilen meyvelerin dikim alanları, ağaç sayıları ve üretim miktarları ………...……… 50 Çizelge 4.7. Amasya ili hayvan varlığı (2009) ……….…..……… 51 Çizelge 4.8. Amasya ili hayvansal üretimi (2009) ……….…..….. 52 Çizelge 4.9. Amasya ilinde tarımsal alet-makine varlığı (2009) ………….……….….. 53 Çizelge 4.10. Amasya ilinde bulunan kooperatif ve üst birlik sayıları ………….……. 54 Çizelge 5.1. Ġncelenen iĢletmelerde yaĢ grupları ve cinsiyete göre nüfus durumu ….... 55 Çizelge 5.2. Ġncelenen iĢletmelerde yedi ve daha yukarı yaĢtaki nüfusun eğitim
düzeyi..………..………. 56
Çizelge 5.3. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme yöneticilerinin yaĢı ve eğitim
süresi (yıl) ………..……… 57
Çizelge 5.4. Ġncelenen iĢletmelerde iĢgücü mevcudu ve kullanım durumu ………..…. 58 Çizelge 5.5. Ġncelenen iĢletmelerde ortalama arazi varlığı, tasarruf Ģekli ve parçalılık
durumu ……….. 59 Çizelge 5.6. ĠĢletme arazinin kullanılıĢ biçimi ……….…….. 60 Çizelge 5.7. Ġncelenen iĢletmelerde aktif ve pasif sermaye unsurları …………...……. 62 Çizelge 5.8. Ġncelenen iĢletmelerde gayrisafi hâsıla ve oransal dağılımı ……….…….. 63 Çizelge 5.9. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme masrafları ve oransal dağılımı ….….…… 64 Çizelge 5.10. Ġncelenen iĢletmelerde gerçek masraflar (TL ve % olarak) ………....…. 65 Çizelge 5.11. Ġncelenen iĢletmelerde saf hâsıla (TL), farklı birimlere düĢen miktarları
(TL) ve aktif sermayeye oranı (%) ……….….. 66 Çizelge 5.12. Ġncelenen iĢletmelerde tarımsal gelir (TL), farklı birimlere düĢen
miktarları (TL), öz sermayeye ve aktif sermayeye oranı (%) ………… 67 Çizelge 5.13. Toplam aile geliri (TL ve % ) ve kiĢi baĢına düĢen aile geliri (TL) ..….. 68 Çizelge 5.14. Ġncelenen iĢletmelerde rantabilite (%) ………. 69 Çizelge 5.15. Anket yapılan çiftçilerin risk davranıĢları itibariyle dağılımı ………..… 70 Çizelge 5.16. Ġncelenen iĢletmelerde yaĢ grupları ve cinsiyete göre nüfus durumu
(ortalama kiĢi ve %) ….……….... 72 Çizelge 5.17. Ġncelenen iĢletmelerde yedi ve daha yukarı yaĢtaki nüfusun eğitim düzeyi
x
Çizelge 5.18. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme yöneticilerinin yaĢı ve öğrenim süresi
(yıl) ……….……….... 73
Çizelge 5.19. Ġncelenen iĢletmelerde iĢgücü mevcudu ve kullanım durumu (ortalama erkek iĢ günü ve %) ………..……. 74
Çizelge 5.20. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme baĢına düĢen toprak varlığı ……… 76
Çizelge 5.21. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme baĢına düĢen arazi ıslahı sermayesi ….… 77 Çizelge 5.22. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme baĢına düĢen bina sermayesi ……….…. 78
Çizelge 5.23. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme baĢına düĢen bitki sermayesi ……….…. 79
Çizelge 5.24. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme baĢına düĢen tarla demirbaĢı sermayesi .. 79
Çizelge 5.25. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme baĢına düĢen alet-makine sermayesi …... 80
Çizelge 5.26. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme baĢına düĢen hayvan sermayesi …….…. 81 Çizelge 5.27. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme baĢına düĢen malzeme-mühimmat sermayesi ………...…… 82
Çizelge 5.28. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme baĢına düĢen para sermayesi ….…….…. 83 Çizelge 5.29. Ġncelenen iĢletmelerde borcun kaynağı ve vadesine göre iĢletme baĢına düĢen borç miktarı ……….... 84
Çizelge 5.30. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme baĢına düĢen kiraya ve ortağa tutulan toprak kıymeti ………...……… 85
Çizelge 5.31. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme baĢına düĢen öz sermaye ……… 85
Çizelge 5.32. Ġncelenen iĢletmelerde sermayenin toplu gösterimi ……….…..….. 87
Çizelge 5.33. Ġncelenen iĢletmelerde ortalama arazi varlığı, tasarruf Ģekli ve parçalılık durumu ………..……….………...…… 89
Çizelge 5.34. ĠĢletme arazinin kullanılıĢ biçimi ……….…...……. 90
Çizelge 5.35. Tarla arazinin kullanılıĢ biçimi ………..…….. 90
Çizelge 5.36. Tarla ürünlerinin ekiliĢ alanları ve dağılımı ……….………… 92
Çizelge 5.37. Meyvelerin dikiliĢ alanları (da), ağaç sayıları (adet) ve dağılımı (%) …. 93 Çizelge 5.38. Ġncelenen iĢletmelerde tarla ürünleri üretim miktarları ve verimleri …... 94
Çizelge 5.39. Ġncelenen iĢletmelerde tarla ürünlerinin kullanılıĢ Ģekli ……….………. 95
Çizelge 5.40. Ġncelenen iĢletmelerde meyvelerin üretim miktarları (ton) ve verimleri (kg/da) (kg/ağaç) ……….……….. 96
Çizelge 5.41. Ġncelenen iĢletmelerde meyvelerin kullanılıĢ Ģekli ….………. 96
Çizelge 5.42. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme baĢına düĢen hayvan sayıları …….……. 97
Çizelge 5.43. Ġncelenen iĢletmelerde hayvansal ürünlerin üretim miktarları (kg, adet, ton) ve verimleri (kg/baĢ, adet/baĢ, kg/kovan, ton/baĢ) ……….…. 98
Çizelge 5.44. Ġncelenen iĢletmelerde üretilen hayvansal ürünlerin kullanılıĢ Ģekli …... 99
Çizelge 5.45. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme baĢına düĢen tarla ürünleri gayri safi üretim değerleri .……….…. 101
Çizelge 5.46. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme baĢına düĢen tarla ürünleri değiĢken masrafları ………...………. 102
Çizelge 5.47. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme baĢına düĢen tarla ürünleri brüt kârları 103 Çizelge 5.48. Ġncelenen iĢletmelerde meyvelerin toplam, dekara ve ağaç baĢına gayri safi üretim değerleri, değiĢken masrafları ve brüt kârları ………….….. 104
Çizelge 5.49. Ġncelenen iĢletmelerde hayvancılık üretim dalı gayri safi üretim değeri, değiĢken masrafı ve brüt kârı ……….………. 105
Çizelge 5.50. Ġncelenen iĢletmelerde gayri safi üretim değeri, değiĢken masraflar, brüt kâr toplamı ve oransal dağılımı ….………..……… 106
xi
Çizelge 5.52. Gayrisafi hâsılayı oluĢturan unsurların iĢletme arazisi dekarına düĢen değerleri, gayrisafi hâsılanın farklı birimlere düĢen miktarları ve aktif sermayeye oranı ……….……. 108 Çizelge 5.53. Ġncelenen iĢletmelerde iĢletme masrafları ve oransal dağılımı ………... 110
Çizelge 5.54. ĠĢletme masraflarının iĢletme arazisi dekarına düĢen değerleri, iĢletme masraflarının farklı birimlere düĢen miktarları ve aktif sermayeye oranı
……….….…… 111
Çizelge 5.55. Ġncelenen iĢletmelerde gerçek masraflar (TL ve % olarak) ……...…… 112
Çizelge 5.56. Gerçek masrafların iĢletme arazisi dekarına düĢen değerleri, gerçek masrafların farklı birimlere düĢen miktarları ve aktif sermayeye oranı … ……….……… 112 Çizelge 5.57. Ġncelenen iĢletmelerde saf hâsıla (TL), farklı birimlere düĢen miktarları
(TL) ve aktif sermayeye oranı (%) ……….……….… 113 Çizelge 5.58. Ġncelenen iĢletmelerde tarımsal gelir (TL), farklı birimlere düĢen
miktarları (TL), öz sermayeye ve aktif sermayeye oranı (%) …….…… 114
Çizelge 5.59. Ġncelenen iĢletmelerde harcanabilir tarımsal gelir ………. 115 Çizelge 5.60. Toplam aile geliri (TL ve % ) ve kiĢi baĢına düĢen aile geliri (TL) ….. 116 Çizelge 5.61. Ġncelenen iĢletmelerde rantabilite (%) ………..…. 117 Çizelge 5.62. Amasya ilinde yetiĢtirilen bazı önemli ürünlerin ekiliĢ alanları ve
üretim miktarları ……….………...…. 119 Çizelge 5.63. Amasya ilinde yetiĢtirilen bazı önemli ürünlere ait verim, reel fiyat
ve brüt üretim değeri serileri (1994-2008) ……….…...….. 121 Çizelge 5.64. Verim serilerine iliĢkin değiĢim ve tesadüfi değiĢim ölçüleri
(1994-2008) ...……….……. 123
Çizelge 5.65. Fiyat serilerine iliĢkin değiĢim ve tesadüfi değiĢim ölçüleri
(1994-2008) ………. 124
Çizelge 5.66. Brüt üretim değeri serilerinin değiĢim ve tesadüfi değiĢim ölçüleri
(1994-2008) .……….….. 126 Çizelge 5.67. Amasya ilinde kuru soğan yetiĢtiren iĢletmelerde fiyat ve verim
dalgalanmalarını gösteren Ģartlı olasılıklar ……….…… 127 Çizelge 5.68. ĠĢletme büyüklük grupları itibariyle kuru soğan satıĢından elde edilecek
gelirler (TL) ……… 129 Çizelge 5.69. ĠĢletme büyüklük grupları itibariyle buğday satıĢından elde edilecek
gelirler (TL) ………...……. 129 Çizelge 5.70. ĠĢletme büyüklük grupları itibariyle Ģekerpancarı satıĢından elde
edilecek gelirler (TL) ..………...…. 129 Çizelge 5.71. ĠĢletme büyüklük grupları itibariyle arpa satıĢından elde edilecek
gelirler (TL) ……….…...…. 130
Çizelge 5.72. ĠĢletme büyüklük grupları itibariyle ayçiçeği satıĢından elde edilecek gelirler (TL) ……… 130 Çizelge 5.73. ĠĢletme büyüklük grupları itibariyle dane mısır satıĢından elde edilecek
gelirler (TL) ………...……. 130 Çizelge 5.74. ĠĢletme büyüklük grupları itibariyle kuru soğan, buğday, Ģekerpancarı,
arpa, ayçiçeği ve dane mısır satıĢından elde edilecek toplam
gelirler (TL) ……….……….… 131
Çizelge 5.75. Ġnceleme alanında birinci grup iĢletmelerde toplam ve öz sermaye
xii
Çizelge 5.76. Ġnceleme alanında birinci grup iĢletmelerde toplam ve öz sermaye
karĢılığında elde edilen getiriler (%) ve meydana gelme olasılıkları …. 134 Çizelge 5.77. Ġnceleme alanında ikinci grup iĢletmelerde toplam ve öz sermaye
karĢılığında elde edilen getiriler (TL) ……….……… 136 Çizelge 5.78. Ġnceleme alanında ikinci grup iĢletmelerde toplam ve öz sermaye
karĢılığında elde edilen getiriler ve meydana gelme olasılıkları …….... 137 Çizelge 5.79. Ġnceleme alanında üçüncü grup iĢletmelerde toplam ve öz sermaye
karĢılığında elde edilen getiriler (TL) ……….…..….. 138 Çizelge 5.80. Ġnceleme alanında üçüncü grup iĢletmelerde toplam ve öz sermaye
karĢılığında elde edilen getiriler ve meydana gelme olasılıkları …….... 139 Çizelge 5.81. Amasya ve yöresinde dönemler itibariyle çalıĢılabilir gün sayıları …... 145 Çizelge 5.82. Ġncelenen iĢletmelerde dönemler itibariyle iĢgücü varlığı …….…..….. 145 Çizelge 5.83. ÇalıĢma dönemleri itibariyle üretim dallarının iĢgücü istekleri …...…. 146 Çizelge 5.84. Ġnceleme alanında üretilen ürünlere ait verim değerleri ……….... 149 Çizelge 5.85. Subjektif olasılık ile düzenlenmiĢ verim değerleri ………..….. 150 Çizelge 5.86. Ġnceleme alanında üretilen ürünlerin çiftçi eline geçen fiyatları
(TL/kg) ...……….……… 151
Çizelge 5.87. Subjektif olasılık ile düzenlenmiĢ çiftçi eline geçen fiyatlar ……...….. 152 Çizelge 5.88. Ġnceleme alanında bitkisel ve hayvansal üretimde kullanılan bazı
girdilerin fiyatları (TL) ………... 153 Çizelge 5.89. Subjektif olasılık ile düzenlenmiĢ girdi fiyatları (TL) ………..…. 153 Çizelge 5.90. Üretim faaliyetlerine ait subjektif olasılık ile düzenlenmiĢ brüt kâr
değerleri (TL/da) ...… 154 Çizelge 5.91. ĠĢletmelere ait baĢlangıç matriksi ……….…….……….… 155 Çizelge 5.92. ĠĢletmelerin mevcut organizasyonu ve planlama sonucu bulunan
optimum üretim deseni ……….………..……….…..…….. 157 Çizelge 5.93. Ġncelenen iĢletmelerde optimum plan ve duyarlılık analizi ……...…… 159 Çizelge 5.94. Optimum plana giren üretim dallarının kullandıkları üretim kaynakları
ve duyarlılık analizi ……….…….……….….…….. 161 Çizelge 5.95. Riskten kaçınma derecelerine göre optimum iĢletme planları ..…….… 164 Çizelge 5.96. ĠĢletme büyüklük grupları itibariyle nispi risk karĢıtlığı katsayıları …... 167
Türkiye‟de ekonomik ve sosyal açıdan önemli yere sahip olan tarım sektörünün baĢlıca karakteristiklerinden biri bu sektörde ekonomik faaliyete iliĢkin risk düzeyinin diğer sektörlerdekine göre yüksek oluĢudur (Karahan, 2002). Tarımsal faaliyetin iklim koĢullarından etkilenmesi, iĢletmecilerin ürünlerini pazara sunma aĢamasında karĢılaĢacakları fiyatlardan haberdar olmamaları ve hükümetin piyasaya müdahalesi gibi dıĢ faktörler, tarım iĢletmelerinin karĢılaĢtıkları riskleri artırmaktadır (Bozoğlu ve ark., 2001).
Tarım sektörü üretim, pazarlama, finansman, teknolojik geliĢme, üreticilerin sosyo-ekonomik özellikleri ve hükümet müdahalelerinden kaynaklanan çok sayıda risk faktörünün etkisi altındadır. Tarım iĢletmeleri doğru kararlar alabilmek için tarımın doğasında bulunan risk faktörünü dikkate almak zorundadırlar. Üreticiler bir yandan iklim, hastalık ve zararlılar vb. nedenlerden kaynaklanan verim dalgalanmaları, diğer yandan girdi ve ürün fiyatlarında meydana gelen fiyat dalgalanmaları ile karĢı karĢıya kalmaktadırlar. Bunun yanında teknolojik alanda meydana gelen değiĢimler ve sermaye kullanımının artmıĢ olması iĢletmelerin rasyonel karar almalarını daha da güçleĢtirmektedir. ĠĢletmeler serbest piyasa koĢullarında sağlıklı karar alabilmek için tarımsal üretimde risk faktörünü de göz önünde bulundurmalıdırlar (Ceyhan, 2003; Gündüz, 2007).
Risk faktörü altında, tarımsal ürünler yüksek fiyat verilerek devlet tarafından desteklenebileceği gibi, üreticiler kendilerine en fazla geliri sağlayacak üretim dallarına yönelerek üretim kaynakları en verimli Ģekilde değerlendirilebilir. Özellikle tarım gibi risk ve belirsizliğin yoğun olduğu bir sektörde bu tür kararlar planlama yapılarak alınabilir. Geleceğe yönelik bir planlama çalıĢmasıyla, tarımsal üretimi oluĢturan unsurlar ekolojik, teknik ve ekonomik koĢullara en uygun Ģekilde optimize edilebilir (Miran, 1990).
Çiftçiler yağıĢ, sıcaklık, hastalık, don, rüzgâr gibi kontrol edemediği değiĢkenlerdeki dalgalanma nedeniyle, ürün verimlerini tahmin edememektedir. Bununla birlikte,
tarımsal ürünlerin fiyatlarında ve girdi fiyatlarında meydana gelen değiĢmeler, tarımsal faaliyetlerden sağlanan gelirin, yıldan yıla dalgalanmasına ve önemli farklılıklar göstermesine yol açmaktadır. Bunun sonucunda da, çiftçiler sürekli değiĢen ve riskli bir çevrede karar almaktadır. Bu amaçla tarımda risk ve belirsizlik altında karar alma yöntemlerinin incelenmesi ve çiftçilerin riske karĢı tutumlarının ortaya konulması daha sağlıklı kararların alınmasına yardımcı olacaktır (Akçaöz, 2001). Alınacak kararlar her Ģeyden önce iĢletme sahibinin risk davranıĢlarına, iĢletmenin amacına ve karĢı karĢıya kalınan riskin derecesine bağlıdır ((Bozoğlu ve ark., 2001).
Bu sebeplerden ötürü, tarımsal üretimde geleceğe yönelik planlar yapılırken tarımın doğasında olan risk faktörünün göz önünde bulundurulması ve risklerin analiz edilmesi önem arz etmektedir. Üreticilerin tarımsal üretimde rasyonel kararlar alabilmeleri, karĢılaĢılan risklerin analiz edilerek, analiz sonucunda iĢletmenin yapısına uygun risk yönetim stratejilerinin geliĢtirilmesi ile mümkündür.
Uluslararası alanda tarımsal üretimde risk konusunda yapılmıĢ çalıĢmalar oldukça fazladır. Türkiye‟de ise uluslararası alanda yapılan çalıĢmalarla kıyaslandığında tarımsal üretimde risk konusunda yapılan çalıĢmalar yetersiz olmasına rağmen son dönemde risk konusundaki çalıĢmaların artıĢ gösterdiği görülmektedir.
Riskli koĢulların dikkate alınarak tarım kesimine rasyonel politika önerilerinin geliĢtirilmesinin oldukça önemli katkılar sağlayacağı düĢünülerek yürütülen bu araĢtırma, Amasya ilinde kuru soğan yetiĢtiriciliği yapan tarım iĢletmelerini konu edinmiĢtir. Tarım sektörü Amasya ili ekonomisi açısından en önemli sektör konumundadır. Amasya ili hem bitkisel üretim, hem de hayvansal üretim açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Ġlde 2010 yılı verilerine göre 219 520 hektar iĢlenen tarım arazisi bulunmaktadır (Anonim, 2010a).
Kuru soğan, Amasya ili üreticileri için ana gelir kaynaklarından biridir. AraĢtırma bölgesinde sulu tarım alanlarında üç önemli ürün; kuru soğan, Ģekerpancarı ve buğdaydır. Bu ürünlerden Ģeker pancarı ve buğday yetiĢtiriciliğinden üreticiler umdukları geliri elde edemedikleri için kendilerini riske atarak kuru soğan üretimine
yönelmektedirler. Ancak üretimin artması ve ihracatın da yeteri kadar yapılamaması fiyatları düĢürmekte, hatta üreticiler bazı yıllar yaptıkları masrafı bile karĢılayamamaktadırlar. Bazı yıllarda da çok yüksek kazanç elde eden üreticiler her yıl aynı sonucu alma düĢüncesiyle kuru soğan tarımına da devam etmektedirler (Anonim, 2003). Bu sebeple fiyat dalgalanmasının en yoğun yaĢandığı ürünlerden olan kuru soğan yetiĢtiriciliğinde karĢılaĢılan risklerin analiz edilmesi ve kuru soğan yetiĢtiren iĢletmelere uygun risk yönetim stratejilerinin geliĢtirilmesi kuru soğan üreticilerinin daha kârlı bir üretim gerçekleĢtirmelerine katkı sağlayacaktır.
Türkiye‟de kuru soğan üretiminin en yoğun yapıldığı illerden olan Amasya 2008 yılı verilerine göre hem ekim alanı ve hem de üretim miktarı bakımından ilk sırada, 2009 yılı verilerine göre ise ekim alanı bakımından ilk sırada, üretim miktarı bakımından ikinci sırada yer almaktadır. Türkiye‟de 2009 yılı verilerine göre 605 579 dekar olan toplam kuru soğan ekiliĢ alanının 81 585 dekarı (%13,47) Amasya iline aittir. Toplam üretilen 1 849 582 ton kuru soğanın 302 455 tonu (%16,35) Amasya ilinde üretilmektedir (Anonim, 2011a).
Çiftçiler tarımsal üretim yaparken, üretim öncesinden pazarlamaya kadar üretim faaliyetinin her aĢamasında çok çeĢitli karar almak zorundadırlar. Bu durum iĢletmelerin planlamasını güçleĢtirmektedir. Türkiye‟de üreticilerin optimum üretim deseninin belirlenmesi amacıyla çok sayıda araĢtırma yapılmıĢtır. Ancak bu araĢtırmalarda iĢletmeler için uygulanabilecek optimum üretim deseni belirlenirken risk faktörü dikkate alınmamıĢtır. Riskli koĢullarda iĢletmelerin optimum iĢletme organizasyonunun belirlendiği araĢtırma sayısı ise oldukça azdır. Oysaki optimum üretim deseninin belirlenmesinde risk unsurunun dikkate alınması, hem kaynakların daha etkin kullanılmasını sağlayabilmekte hem de daha uygulanabilir iĢletme planlarının elde edilmesini mümkün kılmaktadır.
Üzerinde durulması gereken bir diğer hususta, yayım çalıĢmalarında çiftçilerin sahip olduğu risk davranıĢlarının dikkate alınması gerekliliğidir. Çünkü çiftçiler tarımsal üretime katkıda bulunacak birçok yeniliğin benimsenmesi konusunda farklı tutumlar geliĢtirmektedirler. Kimi üreticiler birçok yeniliği çok kolay benimserken, birçok üretici
ise risk almak istemediğinden geleneksel üretim tekniklerini sürdürmeyi tercih etmektedirler. Dolayısıyla üreticilerin bu farklı risk davranıĢlarının dikkate alınarak yayım faaliyetlerinin sürdürülmesi daha olumlu sonuçlar alınmasını sağlayacaktır.
AraĢtırmada, Amasya ilinde kuru soğan üreten tarım iĢletmelerinde risk analizi yapılmıĢ ve bu konudaki bilgi boĢluğu bir nebzede olsa doldurulmaya çalıĢılmıĢtır. AraĢtırma sonuçları inceleme alanında risk konusunda bundan sonra yapılacak çalıĢmalara yön verebilecek, kuru soğan üreticilerinin riskli koĢullarda karar almalarını kolaylaĢtırabilecek, çiftçilerin risk yönetimi stratejilerini belirlemede yardımcı olabilecek ve karar alıcılara kullanacakları önemli veriler sağlayabilecektir.
Bu araĢtırmanın amaçlarını aĢağıdaki gibi sıralamak mümkündür: i. Kuru soğan üreten çiftçilerin riske karĢı tutumlarını belirlemek,
ii. Kuru soğan yetiĢtiriciliği yapan iĢletmelerde iĢletme büyüklük grupları ve risk davranıĢ grupları itibariyle sermaye yapısını ve yıllık faaliyet sonuçlarını ortaya koymak,
iii. Yörenin üretim deseninde yer alan bazı önemli üretim faaliyetlerinde riski ölçmek, iv. Ġncelenen iĢletmelerin karĢılaĢtıkları riski ölçerek, incelenen iĢletmelere uygun risk yönetim stratejileri geliĢtirmek,
v. Ġnceleme alanında yer alan iĢletmelerde risk faktörünü de dikkate alarak optimum iĢletme planlarını elde etmektir.
Amasya ilinde kuru soğan üreten iĢletmelerde yapılmıĢ olan bu araĢtırma 6 ana baĢlıktan oluĢmaktadır. ÇalıĢmanın GiriĢ Bölümü‟nde; araĢtırmanın önemi, amacı ve kapsamı yer almıĢtır. Ġkinci bölümde, konu ile ilgili literatür çalıĢmalarına yer verilmiĢtir. Üçüncü bölüm, araĢtırmada kullanılan materyal ve yöntem bölümünden oluĢmaktadır. Dördüncü bölümde, araĢtırma bölgesini tanıtmak amacıyla bölgeye ait genel bilgilere kısaca yer verilmiĢtir. BeĢinci bölümde, birincil ve ikincil kaynaklardan sağlanan veriler ıĢığında yapılan analizler AraĢtırma Bulguları ve TartıĢma baĢlığı altında incelenmiĢtir. Altıncı ve son bölümde ise; araĢtırma neticesinde ortaya çıkan sonuçlar özetlenmiĢ ve öneriler geliĢtirilmiĢtir.
Tarımın doğal koĢullara bağlı olmasından dolayı risk ve belirsizlik tarım sektöründe diğer sektörlere nazaran daha fazladır. Ayrıca tarımsal üretimde her geçen gün yeni teknolojilerin kullanılması yaygınlaĢmakta, birim alanda kullanılan sermaye miktarı artmakta ve üreticilerin tarımsal üretim için yetersiz kalan sermayelerini tamamlamak amacıyla kullandıkları kredi miktarı artmaktadır. Böylece tarımdaki risk ve belirsizlik daha da artmaktadır. Bu durum tarımsal üretimin daha rasyonel bir tarzda sürdürülebilmesi için dünyanın birçok yerinde tarım iĢletmelerinde risk analizi ile ilgili çalıĢmaların artmasına sebep olmuĢtur. Türkiye‟de ise tarımda risk faktörü ile ilgili çalıĢmalar yetersiz olmasına karĢın son dönemde artıĢ göstermektedir.
Tarımda risk faktörü ile ilgili çalıĢmalar; üreticilerin riske karĢı tutumlarının belirlendiği, risk analizinin yapıldığı ve riskli koĢullarda iĢletme planlarının yapıldığı çalıĢmalar Ģeklinde sınıflandırılmıĢ ve konu ile ilgili çalıĢmalardan bazıları aĢağıda özet Ģeklinde açıklanmıĢtır.
Tarımda karar alma yöntemleri incelenirken göz ardı edilmemesi gereken konulardan birisi de çiftçilerin tutum ve davranıĢlarıdır. Çiftçiler amaçlarına, finansman kaynaklarına bağlı olarak yeniliklere ve değiĢimlere farklı reaksiyonlar ve davranıĢ biçimleri göstermektedir. Bu davranıĢ biçimleri tarımda yeniliklerin yayılma ve benimsenme süreçlerini etkileyen önemli etmenlerdir (Akçaöz ve ark., 2006a). Bu sebeple Dünya‟da çiftçilerin riske karĢı tutumlarının belirlendiği çok sayıda araĢtırma yapılmıĢ olup bunlardan bazılarına aĢağıda değinilmiĢtir.
Baquet ve ark. (1976), Oregon‟da meyve yetiĢtiriciliği yapan üreticilerin risk karĢısındaki davranıĢlarını araĢtırmıĢlardır. Doğrudan doğruya fayda fonksiyonlarının elde edilmesi yöntemi kullanılarak gerçekleĢtirilen çalıĢmada, üreticilerin %37‟si riskten kaçınanlar ve %13‟ü riski sevenler grubuna dâhil edilmiĢ, %50‟lik bir kısım hakkında ise kesin bir yargıya varılamamıĢtır. Bu üreticiler, belirli bir olasılık düzeyine kadar riskten kaçınan, bu düzeyin ötesinde ise risk sevenler grubuna dâhil olmuĢlardır.
Moscardi ve de Janvry (1977), Meksika‟da küçük üreticilerin risk davranıĢlarını belirlemiĢlerdir. Pozitif riskten kaçınma katsayıları, incelenen 45 üreticinin hepsinin riskten kaçınan olduklarını ortaya koymuĢtur. Ancak üreticiler risk katsayılarına göre üç gruba ayrılmıĢtır. Buna göre, üreticilerin %13‟ü riskten düĢük düzeyde kaçınan, %47‟si riskten orta düzeyde kaçınan ve %40‟ı riskten yüksek düzeyde kaçınan gruba dâhil olmuĢtur. ÇalıĢmada riskten kaçınma katsayısı ile yaĢ arasında pozitif, eğitim, aile büyüklüğü, tarım dıĢı gelir olanakları, iĢletme büyüklüğü ve dayanıĢma gruplarına katılım arasında negatif iliĢki olduğu tespit edilmiĢtir.
Halter ve Mason (1978), Oregon‟da örnekleme yoluyla seçilen 44 çim tohumu üreticisinin risk davranıĢlarını incelemiĢlerdir. YaklaĢık olarak aynı sayıda üretici, riskten kaçınan, riske nötr ve riski seven olarak sınıflandırılmıĢtır. Ayrıca üreticilerin yaĢlarının, eğitim düzeylerinin ve arazi kiralamanın, gerek tek tek gerekse beraberce, mutlak riskten kaçınma düzeyi üzerinde önemli etkileri oldukları saptanmıĢtır.
Binswanger (1978), fayda fonksiyonunun doğrudan ölçümü yöntemini gerçek parasal ödüllerle uygulayarak, Hindistan‟da 350‟den fazla çiftçinin risk davranıĢlarını ölçmüĢtür. ÇalıĢma sonuçlarına göre, ödüllerin büyüklüğüne bağlı olarak, köylülerin %71 ila %97‟sinin riskten kaçınan ve %1 ila %19‟unun da risk seven gruba dâhil olduğu belirlenmiĢtir. AraĢtırma da verilen para ödülünün değeri yükseldikçe, üreticilerin riskten daha fazla kaçındıkları saptanmıĢtır.
Dillon ve Scandizzo (1978), Brezilya‟da geçimlik tarım yapan çiftçilerin ve ortaklık yapan üreticilerin risk tercihlerini incelemiĢlerdir. 56 mülk arazi sahibi ve 47 ortakçı üreticinin örneğe girdiği araĢtırmada, üreticilerin fayda fonksiyonları, biri geçim garantisi diğeri ise geçim riski içeren ikiĢer farklı durum için elde edilmiĢtir. Geçim garantisi olduğu durumda, mülk sahibi üreticilerin %70‟i riskten kaçınan, %9‟u riske kayıtsız ve %21‟i riski seven iken; geçim garantisi söz konusu olmadığında aynı üreticiler %87 riskten kaçınan ve %13 riski seven olarak gruplandırılmıĢtır. Ortakçılar ise aynı seçenekler karsısında, %58 riskten kaçınan, %8 riske tepkisiz ve %34 riski seven olarak saptanmıĢtır. Geçim garantisinin ortadan kalktığı durumda ise tercihlerini %79 riskten kaçınan ve %21 riski seven Ģeklinde belirlenmiĢtir. Elde edilen sonuçlara
göre, geçimlik üretim yapan çiftçilerin büyük bir çoğunluğunun riske karĢı oldukları belirlenmiĢtir. Uygulanan ekonometrik analiz sonucunda, gelir seviyesi ve diğer sosyo-ekonomik değiĢkenlerin risk davranıĢını etkilediği saptanmıĢtır.
Zuhair ve ark. (1992), iki aĢamalı olarak yürüttükleri anket çalıĢmalarının birinci aĢamasında 240 çiftçi ile görüĢmüĢler; ikinci aĢamada ise 240 çiftçi arasından gayeli örnekleme ile seçilmiĢ, detaylı bilgi verebilecek 30 çiftçi ile anket yapmıĢlardır. AraĢtırmada her bir üretici için risk karĢıtlığı katsayısı hesaplanmıĢtır. Risk karĢıtlığı katsayısı üstel, kuadratik ve kübik olmak üzere üç ayrı fonksiyon yardımıyla saptanmıĢtır. Üstel modele göre, üreticilerin hepsi risk karĢıtı iken, kuadratik modelde 30 çiftçiden 27‟si risk karĢıtı ve 3 tanesi de risk seven olarak gruplandırılmıĢtır. Kübik fonksiyonda ise çiftçilerin yarısı risk karĢıtı, yarısı da risk seven grubuna dâhil olmuĢtur.
Karberg (1993), tarımsal üretimde çiftçilerin pazarlama davranıĢlarını incelemiĢ ve örnek olaylarla çiftçi davranıĢlarını açıklamaya çalıĢmıĢtır. AraĢtırıcı öncelikle çiftçilerin risk alma davranıĢını incelemiĢ ve buna göre risk davranıĢlarını riskten kaçınanlar, gözüpekler, maceracılar, hesapçılar olmak üzere gruplandırmıĢtır. Ayrıca araĢtırıcı pazarlama davranıĢı ile davranıĢ arasındaki iliĢkiyi örneğe dayalı olarak açıklamıĢtır.
Lansink (1999), fiyat belirsizliğinin tarımsal alanların çeĢitli ürünlere tahsisi üzerindeki etkisini araĢtırmıĢtır. Hollanda‟da 1975-1992 dönemi için 46 üreticiden elde edilen verilerin kullanıldığı çalıĢmada, üreticilerin risk tercihleri ve fayda fonksiyonları hesaplanmıĢtır. Sonuçta, üreticilerin riskten kaçınan oldukları belirlenmiĢtir.
Türkiye‟de de çiftçilerin risk davranıĢlarının belirlenmeye çalıĢıldığı çalıĢmalar her geçen gün artmaktadır. Bunlardan bazılarına aĢağıda kısaca değinilmiĢtir.
Ceyhan ve ark. (1997), Samsun ili Terme ilçesinde çiftçilerin risk davranıĢlarını incelemiĢlerdir. ÇalıĢmada risk davranıĢları ile sosyo-ekonomik özellikler arasındaki iliĢkiler değerlendirilmiĢtir. Olasılığa subjektif yaklaĢımın denendiği çalıĢmada;
incelenen 52 çiftçinin %38‟i riski seven, %60‟ı risk sevmeyen ve %2‟si riske tepkisizler olarak gruplandırılmıĢtır. Risk sevenlerin risk sevmeyenlere göre daha genç yaĢta olduğu belirlenmiĢtir. ĠĢletme arazisi büyüklüğü, tarımsal gelir, tarım dıĢı gelir ve ele alınan sermaye grupları açısından risk grupları arasında fark olmadığı belirlenmiĢtir.
Karahan (2002), yaptığı çalıĢmada Bergama Ġlçesi Kestel sulama Havzasında yer alan üreticilerin risk karĢısındaki tutumlarını incelemiĢtir. ÇalıĢmada gözlenen ekonomik davranıĢ ve fayda fonksiyonları kullanılarak üreticilerin risk karĢıtlığı katsayısı hesaplanmıĢtır. GörüĢülen 107 üreticiden 84‟ü riskten kaçınan, 23‟ü seven olarak belirlenmiĢtir. Hesaplanan riskten kaçınma katsayılarının çeĢitli değiĢkenlere bağlı olarak ele alındığı doğrusal regresyon modeli, eğitim düzeyi, tarımdaki tecrübe, yeni çeĢitleri deneme, mülk arazi yüzdesi, minimum yeterli gelir ve dekara değiĢken masraflar ile riskten kaçınma arasında anlamlı iliĢkiler olduğunu ortaya koymuĢtur.
Binici ve ark. (2003), tarafından yapılan araĢtırmada Adana ili Seyhan ilçesinde 50 adet tarım iĢletmesinden anketler vasıtasıyla elde edilen veriler kullanılmıĢtır. ĠĢletmeler 4 grupta incelenmiĢtir. Risk tercihlerinin belirlenmesinde fayda fonksiyonu (utility function) kullanılmıĢtır. Risk karĢıtlığı katsayısının belirlenmesinde arrow-pratt yöntemi kullanılmıĢtır. Üreticilerin büyük oranda riske karĢı oldukları belirlenmiĢtir. Üreticilerin iĢletmelerinde riski azaltıcı eğilimlere sahip olacağı ve sigorta uygulamalarına ilgi duyacakları sonucuna varılmıĢtır.
Akçaöz ve ark. (2006a), tarafından yapılan çalıĢmada, Antalya ilinde çiftçilerin tarımsal üretim faaliyetleri ile ilgili tutum ve davranıĢları çiftçiliği uygulama ölçeği kullanılarak belirlenmiĢ ve risk davranıĢları ile iliĢkisi incelenmiĢtir. AraĢtırmada anket uygulanan 143 iĢletmede çiftçilerin risk davranıĢ grupları belirlenmiĢtir. Buna göre çiftçilerin %39,9‟u risk seven, %53,1‟i risk sevmeyen ve %7,0‟si riske kayıtsız davranıĢ grubunda yer almıĢtır. Çiftçiliği uygulama ölçeği kapsamında üretim, bilgi toplama, risk, stres, iĢletme dıĢı iĢ, yenilik ve çevre konuları incelenmiĢtir. ÇalıĢmada, çiftçiliği uygulama ölçeğinde beĢ faktör, üretim uygulamaları, finans uygulamaları, iĢletme dıĢı iĢ ile ilgili uygulamalar, çevre ile ilgili uygulamalar ve kâr ile ilgili uygulamalar olarak adlandırılmıĢtır.
Tarımda risk analizi, risk ölçümü ve risk yönetim stratejileri konusunda uluslararası alanda çok sayıda çalıĢma yapılmıĢtır. Bunlardan bazıları aĢağıda kısaca özetlenmiĢtir.
Ortmann ve ark. (1995), Güney Afrika‟da tarım iĢletmelerinde risk kaynakları ve bunlara karĢı çiftçilerin risk yönetim stratejilerini araĢtırmıĢlardır. ÇalıĢmada kullanılan veriler 199 çiftçiyle gerçekleĢtirilen anket uygulaması ile elde edilmiĢtir. Risk kaynakları ve risk stratejilerini tanımlamak için faktör analizi uygulanmıĢtır. Faktör analizi sonucunda risk kaynakları altı baĢlık altında toplanmıĢtır. Bunlar bitkisel üretim net geliri, hükümet politikası, hayvansal üretim geliri, kredi kullanımı, hükümet düzenlemeleri ve maliyettir. Risk yönetimi stratejileri ise faktör analizi sonucunda pazarlama, sigorta, üretim, finansman, maliyet azaltma ve teminat olarak tanımlanmıĢtır.
Deary ve ark. (1997), tarımsal faaliyette ortaya çıkan stres konusunu araĢtırmıĢlar ve tarımsal faaliyette riske neden olan faktörlerden ortaya çıkan stresin çiftçiler üzerinde etkilerini incelemiĢlerdir. Ġngiltere‟de 318 çiftçi ile yapılan anket çalıĢmasından elde edilen veriler çalıĢmanın temel materyalini oluĢturmuĢtur. ÇalıĢmada anket uygulanan çiftçilerin karĢılaĢtığı ve tarımsal faaliyette riske neden olan faktörler belirlenmiĢ ve bu faktörler stres unsuru olarak değerlendirilmiĢtir. Bu Ģekilde elde edilen sonuçlar Temel BileĢenler Analizinde ( Principal Component Analysis) kullanılmıĢtır.
Patrick ve Musser (1997), üreticilerin risk kaynakları konusundaki görüĢlerini ve izledikleri stratejilerini faktör analizi kullanarak incelemiĢlerdir. ÇalıĢmada, 1991 ve 1993 yıllarında, 141 üretici ile yapılan anketlerden elde edilen veriler analiz edilmiĢtir. Elde edilen sonuçlara göre, maliyet, aile iĢgücü, hayvansal üretim geliri, bitkisel üretim geliri, kredi ve politika risk kaynaklarına; pazarlama, üretim, güvenlik, iĢletme dıĢında çalıĢma ve finansman ise risk karĢısında uygulanan stratejilere ait faktörler olarak belirlenmiĢtir. ÇalıĢmada ayrıca, sosyo-ekonomik değiĢkenler ile risk kaynakları ve risk stratejileri arasında anlamlı iliĢkiler olduğu belirlenmiĢtir.
Jones ve ark. (1998), yapmıĢ oldukları çalıĢmada çiftçi davranıĢ modelleri ile psikolojik değiĢkenleri birleĢtirmiĢlerdir. Böylece çiftçi davranıĢını belirleyen psikolojik, sosyal ve
tarımsal değiĢkenler arasındaki iliĢkiyi gösteren bir çalıĢma yapmıĢlardır. KiĢilik tipi, davranıĢlar ve amaçlar gibi değiĢkenler psikolojik değiĢkenleri oluĢturmuĢtur. Bu değiĢkenlerle ilgili veriler Ġskoçya‟da tesadüfi olarak seçilen 718 çiftçiden anket yoluyla elde edilmiĢtir. Ankette yer alan değiĢkenler 5‟li Likert ölçeği kullanılarak elde edilmiĢtir ve bu değerler çok değiĢkenli analiz yöntemlerinden biri olan faktör analizinde kullanılmıĢtır. Elde edilen sonuçlara göre psikolojik ve sosyo-kültürel değiĢkenlerin çiftçilerin tutum ve davranıĢlarını belirlemede önemli rol oynadığı belirlenmiĢtir.
Martın ve Mcleay (1998), Yeni Zelanda‟da çiftçilerin uyguladıkları risk yönetimi stratejilerini belirlemeye çalıĢmıĢlardır. ÇalıĢmada 1384 çiftçi ile yapılan anket uygulamasından elde edilen veriler değerlendirilmiĢtir. Çiftçilerin risk yönetimi uygulamalarındaki farklılıkları belirlemek için çok değiĢkenli istatistik teknikler kullanılmıĢtır. Yapılan analiz sonucunda çiftçilerin 5 ayrı grup oluĢturduğu belirlenmiĢtir. Bu gruplar gelir riskini azaltanlar, sermaye yöneticileri, part time çalıĢanlar, borç ve pazar riski yöneticileri ve üretim yöneticileri olarak adlandırılmıĢtır. Bu gruplar arasında iĢletme ve çiftçi özelliklerinden dolayı ne gibi farlılıklar olduğu belirlenmiĢtir.
Patrick ve Musser (1999), büyük ölçekli tarım iĢletmelerinde tarımsal üretimi etkileyen risk kaynaklarını ve bunlara karĢı çiftçilerin uyguladıkları risk yönetimi stratejilerini belirlemiĢlerdir. ÇalıĢmada 1991 ve 1993 yılında yapılmıĢ çalıĢmanın sonuçları ile 1997 yılında yapılan çalıĢmanın sonuçları karĢılaĢtırılmıĢtır. 1991‟de 77, 1993‟de 60 ve 1997‟de 41 çiftçi ile yapılan anket uygulamasında elde edilen veriler değerlendirmede kullanılmıĢtır. ÇalıĢmada 1991 ve 1997 yıllarında en önemli risk kaynağının ürün fiyatlarındaki değiĢkenlik, 1993 yılında ise iĢletmecinin hastalığı veya ölümü olduğu belirtilmiĢtir. En önemli risk yönetimi stratejisi ise her üç yılda da, tarım sigortası olarak ifade edilmiĢtir.
Patrick ve ark. (2000), hayvansal üretim yapan iĢletmelerde risk yönetimini incelemiĢlerdir. ÇalıĢmada Indiana ve Nebraska‟da 630 çiftçi ile yapılan anket uygulamasından elde edilen veriler değerlendirilmiĢtir. AraĢtırmada iĢletme gelirini
etkileyen çeĢitli risk kaynakları belirlenerek, uygulanan risk yönetimi stratejilerinin etkinliği araĢtırılmıĢtır. Çiftçilerin seçilmiĢ tarım politikası ve risk yönetimi stratejilerine katılımı, riski azaltmaya yönelik üretim uygulamaları ve bu uygulamaların etkinliği belirlenmiĢtir.
Zeuli ve Skees (2001), yaptıkları çalıĢmada sebze üretiminde verim riskinin yönetilmesinde alternatif sigorta kanallarından olan ürün sigortası mekanizmasının iĢleyiĢini incelemiĢlerdir. Ürün sigortası hakkında detaylı bilgi verilen çalıĢmada, ABD‟nin Kentucky eyaletinde faaliyet gösteren sebze pazarlama kooperatifi verilerden yararlanılmıĢtır. Kooperatifin 176 üyesi mevcuttur. Ürün sigortası yapan ve yapmayan üreticilerin karĢılaĢtıkları riskler değiĢim katsayısı yardımıyla hesaplanmıĢtır. Sonuçta, sigorta yaptırmayanların %15,3 ve yaptıranların %9,8 oranında bir riskle karĢı karĢıya oldukları tespit edilmiĢtir.
Miller ve ark. (2004), yaptıkları çalıĢmada, tarımsal üretimde görülen riskler, risk kaynakları ve risklere karĢı geliĢtirilebilecek stratejileri incelemiĢlerdir. Tarımda risk kaynaklarının üretim, fiyat, kaza, teknolojik, diğer kiĢi ya da kurumlardan kaynaklananlar, yasal ve kiĢi belirsizliklerinin olduğu ifade edilmiĢtir. Risk stratejileri olarak çeĢitleme, transfer, sigorta gibi öneriler geliĢtirilmiĢtir.
Du ve Wang (2004), Washington‟un Whitman Ģehrindeki tarım iĢletmelerinden elde edilen zaman serisi verileri yardımıyla risk yönetim davranıĢlarının belirlenmesi amaçlanmıĢtır. Veriler 1973-2008 yıllarını kapsamaktadır. 2004-2008 yıllarının verileri simülasyon yöntemiyle belirlenmiĢtir. AraĢtırmada genelleĢtirilmiĢ beklenen fayda yöntemi (Generalized Expected Utility-GEU) kullanılmıĢtır. Riske karĢı alternatifler olarak hükümet ödemeleri, ürün sigortası ve Hedging (kur riskini azaltmaya yönelik vadeli iĢlem) önerilmiĢtir.
Nabradi ve ark. (2004), Macaristan‟ın Hajdu-Bihar bölgesinde koyun yetiĢtiriciliği yapan iĢletmelerde riske neden olan faktörleri, risk yönetimi tekniklerini ve üreticilerin sosyo-ekonomik özelliklerini incelemiĢlerdir. Ülkede 1989-1990 politik değiĢikliğin üreticilerin risk davranıĢlarını nasıl etkilediği de araĢtırılmıĢtır. Üreticilerce cevaplanan
anket soruları 5‟li Likert ölçeği ile hazırlanmıĢtır. Üreticilerin karĢılaĢtıkları en önemli risk kaynakları üretim (teknolojik) riski, finansal risk, fiyat riski ve insan kaynaklı olanlardır. Riske karĢı üreticilerce uygulanan önemli stratejiler olarak, ürün çeĢitlemesi, pazarlama ve finansman bilgisi ile yöneticilik kabiliyetlerinin geliĢtirilmesi olarak belirlenmiĢtir.
Türkiye‟de risk analizi konusunda yapılan çalıĢmalardan bazılarına ise aĢağıda kısaca değinilmiĢtir.
Sayılı ve Uzunöz (1998), çalıĢmalarında önemli tarla ürünlerinde risk analizleri yapmıĢ ve belirsizliğe karĢı alınacak önlemleri incelemiĢlerdir. AraĢtırmada, 1977-1996 döneminde ait zaman serisi verilerinden yararlanarak buğday, arpa, Ģekerpancarı, tütünde verim, fiyat ve gelirlerin yıldan yıla gösterdikleri istikrarsızlığın derecesi belirlenmeye çalıĢılmıĢtır. Buna göre en yüksek belirsizlik arpada, en düĢük belirsizlik ise tütünde görülmüĢtür.
Saner (1998), çalıĢmasında süt sığırcılığı iĢletmelerinde risk ölçümü konusunu incelemiĢtir. AraĢtırmada, risk kaynakları, risk yönetimi stratejileri, risk ölçme yöntemleri teorik olarak incelenmiĢtir. Projeli süt sığırcılığı iĢletmelerinden toplanan veriler kullanılarak risk ölçümü yapılmıĢ, iĢletmelerin risk grupları ve sigortalı olup olmama durumuna göre faaliyet sonuçları ortaya konulmuĢ, riski etkileyen faktörler belirlenmiĢtir.
Akçaöz (2001), tarafından yapılan çalıĢmada AĢağı Seyhan Ovası tarım iĢletmelerinde üretilen buğday, pamuk, karpuz, mısır, ikinci ürün mısır ve ikinci ürün soya ürünlerinde verim, fiyat ve gelir belirsizliklerini ortaya koymak amacıyla değiĢkenlik ve tesadüfi değiĢkenlik katsayıları hesaplanmıĢtır. Verim belirsizliği mısırda, fiyat ve gelir belirsizliği de karpuzda en yüksek çıkmıĢtır. ÇalıĢmada oyun teorisi de kullanılmıĢ ve pamuk ile karpuz en riskli ürünler olarak belirlenmiĢtir. Risk davranıĢlarına göre gruplandırılan üreticilerin %37,5‟i riski sevmeyen, %40,2‟si riski seven ve %22,3‟ü de riske tepkisiz olarak belirlenmiĢtir. Yörede var olan risk kaynakları, doğal koĢullar, devlet politikaları, doğal afetler, pazarlama, sosyal güvenlik, üretim faktörleri, aile ve
yabancı iĢgücü olarak belirlenirken, risk gruplarına karĢı oluĢturulan stratejiler ise güvenlik-finansman, iĢletme dıĢı gelir, çeĢitlendirme ve pazarlama olarak belirlenmiĢtir.
Bozoğlu ve ark. (2001), tarafından Trabzon ilinin Tonya ilçesinde yapılan araĢtırmada, süt üretimi yapan iĢletmelerin karĢılaĢtıkları riskin ölçümünü mümkün kılacak ve buna göre izlenebilecek risk stratejisini ortaya koyacak bir model geliĢtirilmiĢtir. Süt üretiminde, model iĢletmenin karĢılaĢtığı faaliyet riski ve mali risk, fiyat ve verim değerlerine ait olasılık dağılım fonksiyonlarından yararlanılarak ölçülmüĢtür. AraĢtırmada incelenen iĢletmelerin masraflarını ve borçlarını karĢılayamama riskinin %57 olduğu ve bunun da %50‟sinin faaliyet riskinden, %7‟sinin de mali riskten kaynaklandığını tespit edilmiĢtir. Kullanılabilecek en iyi risk stratejisinin ise tarım dıĢı gelir sağlamak olduğu belirlenmiĢtir.
Gündüz ve Esengün (2004), Türkiye‟de yemeklik tane baklagillere ait fiyat ve verim riskini hesaplamıĢlardır. ÇalıĢmada fasulye, nohut ve mercimek‟in verim ve fiyat riski “DeğiĢim Ölçüleri” ve “Tesadüfi DeğiĢim Ölçüleri” kullanılarak analiz edilmiĢtir. ÇalıĢmada 1985-2002 dönemini kapsayan veriler kullanılmıĢtır. Her bir seri için değiĢim katsayısı ve tesadüfi değiĢim katsayıları hesaplanmıĢ ve yorumlanmıĢtır. AraĢtırma sonuçları ürün fiyatlarındaki değiĢimin, verimden daha fazla olduğunu göstermiĢtir. Üreticilerin ürün çeĢitlemesi ve örgütlenme yoluna giderek risklerden sakınabilecekleri saptanmıĢtır.
Özsayın ve Çetin (2004) süt sığırcılığı ile uğraĢan iĢletmelerde risk kaynakları ve risk stratejilerini araĢtırmıĢlardır. 60 üreticiden elde edilen verilerle 27 adet risk faktörü ve 8 adet risk stratejisi değerlendirilmiĢtir. AraĢtırmada, risk faktörleri olarak; üretim kaybı, finans, iĢletme büyüklüğü, iĢgücü verimliliği, sigorta, doğum, hayvan sağlığı ve doğal koĢullar; risk stratejileri olarak, fiyat, giriĢimcilik ve sigorta belirlenmiĢtir.
Akçaöz ve Özkan, (2005), tarafından yapılan çalıĢmada Çukurova bölgesinden 112 tarım iĢletmesinden elde edilen verilerle üreticilerin karĢılaĢtıkları riskler ve kullandıkları risk yönetim stratejileri faktör analizi kullanılarak ortaya konulmuĢtur. AraĢtırma neticesinde en önemli risk kaynakları, çevresel, fiyat, doğal afetler, girdi
maliyetleri, üretim ve teknolojik, politik, finansman, personel, pazarlama, sağlık ve sosyal güvenlik olarak belirlenmiĢtir. Bunların karĢısında oluĢturulabilecek en önemli risk stratejileri ise, çeĢitlendirme, tarım dıĢı gelir, pazarlama, planlama, finans ve sosyal güvelik olarak belirlenmiĢtir.
Akçaöz ve ark. (2006b), tarafından yapılan çalıĢmada, Antalya ilinde tarımsal üretimde risk kaynaklarının ve risk stratejilerinin belirlenmesi amaçlanmıĢtır. AraĢtırmada kullanılan veriler Merkez, Manavgat ve Serik ilçelerindeki 143 tarımsal iĢletmeden anket yoluyla elde edilmiĢtir. AraĢtırma sonuçlarına göre, en önemli risk unsurunun girdi maliyetlerindeki değiĢiklikler (1,25) ve risk stratejisinin ise borçlanmayı azaltmak (1,35) olduğu belirlenmiĢtir. ÇalıĢmada elde edilen verilere faktör analizi uygulanmıĢtır. Faktör analizi sonucunda risk kaynakları doğal afet, hastalık ve zararlılar, ekonomi ve politika, iklim koĢulları, borçluluk ve teknoloji, finans, kiĢisel faktörler, yağıĢ ve üretim maliyeti olarak, risk stratejileri ise borç yönetimi, pazarlama yönetimi, çeĢitlendirme, iĢletme dıĢı iĢ ve sermaye yönetimi olarak adlandırılmıĢtır.
ġahin ve Miran (2007), yaptıkları çalıĢmayla, tarımsal ürün sigortası için rehber niteliği taĢıyabilecek bir ürün risk haritası hazırlamayı amaçlamıĢlardır. Bu çerçevede, çiftçilerin bitkisel ürünlere atfettikleri risk düzeyleri, Çok Boyutlu Ölçekleme analizi sonucu “Risk Haritası” olarak ifade edilmiĢtir. AraĢtırmanın ana materyalini Ġzmir ili Bayındır ilçesinde 162 iĢletmede yapılan 538 ürün anketi oluĢturmuĢtur. Üreticilerin algıladığı en yüksek risk %51,8 ile pazar riski ve en düĢük risk %0,1 ile finans riskidir. En riskli ürün %15,4 ile domates ve en az riskli ürün ise %1,6 ile yonca olduğu belirlenmiĢtir.
ġahin ve ark. (2008), Ġzmir ilinde çiftçilerin tarımsal üretimde karĢılaĢtıkları risk faktörleri ile bunlara karĢı uyguladıkları risk stratejileri arasındaki iliĢkiyi Yapısal EĢitlik Modeli (YEM) ile incelemiĢlerdir. AraĢtırmanın ana materyalini 162 çiftçi ile yapılan anket verileri oluĢturmuĢtur. YEM analizi sonucunda üreticilerin karĢılaĢtıkları risk faktörleri ve bunlara karĢılık uyguladıkları risk stratejileri arasındaki iliĢki katsayısı 0,80 olarak belirlenmiĢtir. Tarımsal üretimi en çok etkileyen risk faktörünün, üretim
tekniği olduğu belirlenmiĢtir. En etkili stratejik önlemin ise yeni üretim teknikleri kullanmak olduğu saptanmıĢtır.
Hazneci (2009), tarafından yapılan araĢtırmada Amasya ili Merzifon ilçesinde süt sığırcılığı yapan tarım iĢletmelerinin risk analizi yapılmıĢtır. Çiftçilerin riske karĢı tutumlarının belirlenmesinde von Neuman Morgenstern modelinden yararlanılmıĢtır. Ġncelenen çiftçilerin %31‟inin riski sevdiği ve %69‟unun riski sevmediğini ortaya çıkarmıĢtır. Risk analizi sonuçlarına göre iĢletmelerin karĢılaĢtıkları riskin temel kaynağı, fiyat riskidir. Ġnceleme alanında sütün fiyat riski %7, buğdayın fiyat riski %21 ve kuru soğanın fiyat riski %81 olarak ölçülmüĢtür. Fiyat riskine karĢı incelenen iĢletmelerin riski kontrol ederek, üretim faaliyetlerinde çeĢitlendirme yapmalarının en uygun risk yönetim stratejisi olduğu tespit edilmiĢtir.
Tarım iĢletmeleri için optimum üretim deseninin belirlenmesi için yaygın olarak doğrusal programlamadan yararlanılmıĢtır. Ancak doğrusal programlamada risk faktörü dikkate alınmamaktadır. Bu eksikliğin giderilmesi amacıyla planlamada risk faktörünü de dikkate alan çalıĢmalar yapılmıĢtır. Dünya‟da riskin planlanmaya dâhil edildiği çalıĢmalardan bazıları aĢağıda kısaca açıklanmıĢtır.
Brink ve McCarl (1978), ABD‟nin Mısır KuĢağı‟nda yer alan 38 büyük çiftçinin gerçek üretim planlarını Hazell‟in Toplam Mutlak Sapmanın Minimizasyonu (MOTAD) doğrusal programlama modelinin bir türevi ile elde edilen planlarla karĢılaĢtırarak, onların riskten kaçınma katsayılarını dolaylı Ģekilde tahmin etmiĢlerdir. Modelin belirlendiği plan ile çiftçinin gerçek planı arasındaki farkı minimize eden ve değeri parametrik olarak değiĢen riskten kaçınma katsayısının, çiftçinin risk tercihlerini temsil ettiği kabul edilmiĢtir. Sonuçta üreticilerin %66‟sının riskten kaçınan, %34‟ünün ise riske karĢı kayıtsız oldukları belirlenmiĢtir.
Zimet ve Spreen (1986), mısır, yerfıstığı, soya, pamuk, karpuz, bazı önemli sebzeleri yetiĢtiren ve aynı zamanda hayvancılık yapan 80 adet tarım iĢletmesinden elde edilen zaman serisi verileri yardımıyla iĢletmelerde kâr maksimizasyonu sağlayacak planları Target-MOTAD yöntemini kullanarak belirlemiĢlerdir. AraĢtırmada gelir riskinin göz
ardı edildiği durumlarda, yerfıstığı, karpuz ve sığır yetiĢtiriciliğinin optimum çözüm sonucunu verdiği ve ayrıca buzağı üretiminde ısrarcı olan iĢletmelerin gelirlerini daha da artırabilecekleri belirlenmiĢtir.
Elamin ve Rogers (1992), Sudanın batısında geleneksel kuru tarımla uğraĢan tarım iĢletmelerinde üreticilerin riskten kaçınma katsayılarını hesaplamıĢlardır. Bu çalıĢmada da Brink ve McCarl benzeri bir MOTAD doğrusal programlama modeli kullanılmıĢtır. Riskten kaçınma katsayısının, düĢük düzeyde riskten kaçınmayı ifade eden 1,5 ile yüksek düzeyde riskten kaçınmayı ifade eden 2,5 arasında değiĢtiği belirlenmiĢtir.
Vladu ve ark. (2004), yaptıkları araĢtırmada Güney Alabama‟da yer fıstığı ve pamuk üretimi yapan tarım iĢletmeleri için optimum ürün sigortası belirlemiĢlerdir. AraĢtırmada Target-MOTAD analiz yöntemi ile 1991-2002 yıllarını kapsayan zaman serisi verileri kullanılmıĢtır. AraĢtırmada ürün sigortası yapan üreticilerin, yapmayanlara nazaran daha az riskle karĢı karĢıya oldukları belirlenmiĢtir.
Türkiye‟de risk faktörünün dikkate alınmadığı çok sayıda planlama çalıĢması yapılmıĢ olmasına rağmen, riskin planlamada dikkate alındığı çalıĢmalar ancak 1980‟li yılların sonundan itibaren baĢlamıĢtır. Bunlardan bazıları aĢağıda kısaca açıklanmıĢtır.
Özçelik (1988), tarafından yapılan araĢtırma, Türkiye‟de riskin planlamaya dâhil edildiği ilk çalıĢmalardandır. AraĢtırmada EskiĢehir ili Merkez ilçede DSĠ sulama alanında bulunan tarım iĢletmeleri için doğrusal programlama yöntemiyle hesaplanan optimum iĢletme organizasyonlarının risk değerlemesi konusu incelenmiĢtir. ÇalıĢmada, Risk Değerleme Yöntemi (Risk Evaluaiton Method, REM) kullanılarak alternatif planların varyansları belirlenmiĢ ve alternatif planlardan hangisinin daha istikrarlı bir toplam brüt kâr sağlayabileceği belirlenmeye çalıĢılmıĢtır.
Miran ve Dizdaroğlu (1994), yapmıĢ oldukları çalıĢmada riskli durumlarda karar kuramı olarak kullanılan Oyun Teorisinin esaslarını, uygulama alanlarını ve tarımsal iĢletme planlamalarında kullanım imkânlarını incelemiĢlerdir. Teorinin tarıma uygulanması için, Ġzmir ili verilerine dayalı olarak geliĢtirilmiĢ bir doğrusal model, amaca uygun
