KOYUN KIŞ KENESİ (ORNİTHODORUS LAHORENStS
. . NEUMANN, 1908) tN AKARİstTLERLE .
KONTROLU ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR
11- ERGİN VE NİMF DÖNEMLERİNDE O. LAHORENSts'İN AKARİstTLERE GÖSTERDİGİ
DUYARLILIK DERECELERİ*
Ahmet Kalkan** Adnan Temizer***
Studies on the Chemical Control of the Winter Tick (Or-nithodorus laharensis Neumann, 1908). D. Bioassasys on the Susceptibility to Chemicals of the İmagos and the Third Nymphal Stage s of the Winter Tick.
Summary: 7 Chemieals (lindane, diazinon, earbaryl, melathion, triehlroJon, quintioJos and diclzlorvos) were tested against the unJed imagos and the third stage nymphs of O. lahorensis of sheep. Diehlorvos was usa! both by jumigation and by topieal applieation, and the other ehemieals were used only by topieal applieation. Bioassay data on the suseeptibility pattern of the both developmental stages oj the tiek to the ehemicals were presenter: in tables
1,2 and 3.
According to the relative toxieities at the LC 50 level, diehlorvos (as ju-migant), triehloifon and malathion were, respectively, 142.31, 8.04, 3.36
times more toxie than lindane on the imagos,. and 144.59, 7.15, 3.90 times more toxie than lindane on the third stage nymphs.
• Bu araştırmayı Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu desteklemiştir (VHAG-430, Ankara). This study was supported by The Scientific and Technical Rese-arch Council of Turkey (VHAG-430, Ankara) .
•• Parazitoloji Lab. şefi, Veteriner Kontrol ve Araştırma Enstitüsü, Etlik, Ankara •••• Böcek Toksikolajisi Lab. şefi, Zirai Mücadele ılaç ve Aletleri Enstitüsü, Yeni-mahalle, Ankara.
/
Ko)'un Kış Kcnesi (Ornithodorus Lahorensis ... 65
The imagoi were found to be 2.16-3.45 times more susceptible to the elıemicals than the third nymphal stages, exceptionally quintiofos.
Özet: Koyun kış kenesinin (O. lalwrensis) af erginlerine ve üfüncü dö-nem nimJlerine karşı 7 ilaf denendi. Denenen ilaflt;r ve bunların biyolojik de-neme sonufları fizelge 1,2 ve 3 de özetlendi. ilaflar topikal aplikasyon yönte-miyle kullanıldı. Ayrıca dichlorvos'un fumigant etkisi özel metodla incelendi. Rölatif toksisite bulgularına göre dichlorvos (fumigas)'on )Joluyla), trichlor-fon ve malathion sırasıyla erginlere '142.3I, 8,04, 3.36 kez, nimJlere ise
sı-rasıyla 144.59, 7.15, 3.9° kez lindane'den daha etkili bulundu. Ouintiofos harif, diğer ilaflara karfl erginler 2.iG-3.45 kez nimflerden daha dıtyarlı
bulundu.
Giriş
Koyun yetiştiriciliğinde ciddi zararlılardan olan Omithodorus laharensis Neumann, i908 (Koyun kış kenesi) in mücadelesindeki yetersizlikler nedeniyle veteriner örgütü elemanları v~ koyun yetiş-tiricileri öteden beri konu üzerinde çözüm getirici araştırma istem-lerinde bulunmaktaydı.
Bu kene türünün Balkanlardan Batı Çin'e, orta A~ya'dan Hin-distan'a kadar yaygın olmasına karşın literatür kayıtlarına göre ilaç-la etkili bir mücadele yönteminden yeterince söz etmek oilaç-lanaksızdır (7). O. lahorensis e karşı kullanılan ilaçlardan carbaryl (2) ve DDT (3) nin etkisiz olduğu bildirilmiştir. Lindane (2, 3, 5, 8) ve coumap-hos (5) in etkili olduğu açıklanmıştır. Ancak uygulayıcıların kullan-mış oldukları çeşitli ilaçların hiç birinden iyi sonuç alamadıkları, ayrıca yetiştiricilerin kendiliklerinden tatbik etmiş oldukları ilaçla-maların da sakıncalı olduğu belirtilmiştir (7).
Halen kenelerle mücadelede kullanılan ilaçların O. lahorensisin
çeşitli gelişme dönemlerine karşı bioassay (biyolojik deneme) sonuç-ları hakkında bir bilgiye rastlanmamıştır.
Araştırıcılardan ilki, kene ilaçlarının O. lahorensis e etkilerini biyolojik deneme sonuçlarıyla incelerneyi planlamıştır. Birinci ça-lışmada (7), i2 ilacın kenenin larval dönemlerine etkileri araştırıl-mıştır. Bu araştırmada Le 5° düzeyde dichlorvos fum;gasyon yoluy-la 203.75, kontak yoluyyoluy-la 20.58 ve carbaryl 2.45 kez li,ndane'den da-ha yüksek; trichlorfon ve malathion da lindane'den düşük fakat ona yakın etkiye sahip ilaçlar olarak belirlenmiştir. pp'-DDT, coumap-hos ve Pcoumap-hostoxin (Dcgesch) ise yeterli etkide görülmemiştir. Piri-miphos-mcthyl ve fenchlorphos ise düşük etki sağlamıştır.
66 Ahmet Knlkan-_"ıdnaİı Temizer
Ara~tırıcılar bu kez sundukları çalı~malarıyla ilaçların O.
!a-horensisin üçüncü nimf ve erg-inlcrine etkisini incelemi~Icrdir. Kalkan ve Öden (7) in denemeye aldıkları i2 ilaçla bu çalı~-mada kullanılanlar C'International Standard Organization" ve "Bri-tish Standard Institution" tarafından etki hiçimlerine ve etki ettik-leri zararlılar grubuna göre lindane, coumaphos, carbaryl, trich-lorfon, lj,uintiofos, dichlorvos, fenchlorphos ve Phostoxin (Degesth) adlı ilaçlar insektisit; malathion, diazinon ve pirimiphos-methyl hem akarİsit hemde insektisit; pp'-DDT ise insektisit ve rodentisit olarak sınıf1andırılmı~tır (ı). Ancak O. Zahorensis bir akar olduğun-dan bu keneyc kar~ı denenen ilaçların sınıflarına bakılmaksızın ma-kalenin ba~lığında akarisit deyimi kullanılml~tlr.
Materyal ve Metod
Denemelerimizde larva elde edilmesinde kullandığımız ve yak-laşık iki yıldan beri etüvde (25-26 oC ve 50-70 RH) saklanan aç er-ginler ile 1979 ilkbahar aylarında Ankara ilçelerindeki koyun ağıl-larından topladığımız üçüncü nimf dönemi O. !ahf)rensis ler kulla-nıldı. Nimfler deneme sırasında henüz gömleğini deği~tirmemi~ler-di. Quintiofos'la ilaçlanan nimflcrden bazılarının, sayımları sırasın-da gömlek deği~tirdikleri görüldü.
Çalı~mada, Kalkan ve Öden (7) in Ianralara kaqı denedikleri ilaçlardan etkili görülen 9 ilaç denendi ve bunlardan 7 si kullanıldı. İlaçların ana eriyikleri quintiofos hariç analitik saflıktaki aktif mad-delerden hazırlandı. Quintiofos'un ana eriyiği ise Bacdip-12.5 EM adlı ticari preparattan yapıldı. Ana eriyikler ağırlık/hacim (w/v) esasına göre
%
i lik hazırlanarak, kullanılıncaya kadar buz dola-bında saklandı. Ana eriyiklerin hazırlanması ve bunların seyreltil-melerinde yayıcı ve eritici olarak (solvent) i kısım sterilize zeytin yağı ile ro kısım kloroform karı~ımı kullanıldı.11açlardan sadece dichlorvos'un fumigant etkisi Kalkan ve Öden (7) in geliştirdikleri cam halka yöntemiyle incelendi. Dene-mede kullanılan bütün ilaçların kontakt etkileri topikal aplikasyon metoduyla araştırıldı. Bu metotta Arnold marka mikro apıikatör kullanıldı. Çe~itli konsantrasyonlarda hazırlanan ilaçlar, kene-lerin ergin ve nimf dönemkene-lerinden her birine birer mikrolitre veril-di. Her ilaç 6 veya 7 konsantrasyonda hazırlandı ve her konsantras-yon üçer kez yinelendi. Her yinelernede 20 kene kullanıldı.
İlaçla-Koyun Kış Kenesi (Ornithodonıs Lnhorensis ... 67
nan keneler Lo cm. çapındaki petri kutularına oturtulmuş 20 cm. yüksekliğinde ve ı cm2de 36 kare bulunan tel kafeslere konuldu.
Üstlerine ikinci bir petri kutusu kapatılmış kafesler üç gün oda sı-caklığında tutuldu. Bu süre sonunda canlılar ve ölüler sayıldı. Ölüm oranları Abbott formülüyle doğrulandı.
Ölüm oranları Finney (4) tarafından geliştirilmiş olan logarit-mik doz Iprobit ölüm analizlerine tabi tutularak regresyon doğrusu formülü yardımıyla LG 50 (lethal concentration 5°) ile bulunan fi-ducial limitleri ve LG 99.9 hesaplandı.
Bu kene türüne karşı uzun süredir uygulanan lindane rölatif toksisite hesaplarında kriter olarak seçildi. Bu faktörler, lindane'e ait LG 50 değerinin diğer ilaçlara ait LG 50 değerlerine bölünme-siyle elde edilerek ilaçların lindane'e göre etki güçlerinin değerlen-dirilmesinde kullanıldı.
Bir ilacın erginlere etkisiyle aynı ilacın nimflere etkisi varias-yon faktörüyle karşılaştırıldı. Variasyon faktörü ilacın LG 50 düze-yinde nİmflere karşı elde edilen etki dozunun bu ilacın aynı düzey-deki nimflerc etki dozuna bölünmesiyle bulundu.
Biyolojik Deneme Sonuçları
Denemelerİn yapılmasında kullanılacak solventin tespıtı ama-cıyla yapılan ön denemelerde ricella oil, sterilize edilmiş zeytinyağı ve kloroform ya saf olarak yada bunların çeşitli oranlardaki karı-şımları halinde ı5 er ergin üzerinde teste tabi tutuldu. Sonuçta i kısım zeytinyağı ile iokısım kloroform karışımının kenelere enaz toksik etkiye sahip olduğu belirlendiğinden adı geçen karışım sol-vent olarak seçildi ve kullanıldı.
Denemeye alınacak ilaçların seçimi ve konsantrasyon serileri-nin tespiti için yapılan ön denı::mele~de pirimiphos-methyl ve fench-lorphos, yeterli etkiye sahip görülmediğinden, denemeden. çıkarıl-dı. Denemeye alınan ilaçlar ise çizelgelerde gösterildi. Diazinon ise aynı gerekçeyle nimflere denenmedi.
Ergin ve nimflere denenen ilaçların regresyon doğrusu formülü, LG 50 ve bunların fiducial limit değerleri, rölatif toksisite değerleri, LG 99.9 bulguları çizelge i ve 2 de özetlendi.
LG 50 düzeyinde rölatif toksisite bulgularına göre, denenen ilaçların hepsi de erginkre ve nimflere lindane'den yüksek etki
gös-68 Ahmet Kalkan-Adnan Temizer
ÇizeIge ı. Ergin Aç O. Lahorensis'lere U~gulanan ılaçların Bioassay Sonuçları .(Tablc i. Bioassay Data of Different Chemicals Used b} Topical Application on the
Unfed Imagos of O. Lahorensis)
W.çadı Regresyon eşitliği % % Finducal Re1ative %LC
(Chemicals) (Regression equatioIl) LC 50 limits tox. ([) 99.9
--
-Lindane y=2.4386x +1.9060 o. [85 0.155-0.221 1.0 o 3.43 Diazinon y= i.3[73 X +3.3446 o. [80 0.135-0.241 1.0 3 (.) Carbaryl y=.1 .9686 X+
1.2501 0.080 0.065-0.099 2.3i 2.98 Malathion y=I.9689X +1.5738 0.055 0.043-0.070 3.3 6 2.04 Trichlonon y= 1.6993 X +2.6969 0.023 0.017-0.030 8.0 4 1.49 Quintiofos Y=3. 1556X +2.3573 0.062 0.048-0.079 2.9 8 1.23 Dichlorvos Y= 1.8604X + i.2[48 0.108 0.087-0.134 1.7 4.96Dichlorvos (Fum.) Y=2. 1184 X +2.5875 0.00130.0011-0.0015 142. 31 0.04
Çizelge 2. Üçüncü Gelişme Dönemi O. Lahorensis Nimflerine Uygulanan tıaçların Bio-assay Sonuçları
(Table 2. Bioassay Data of Different Chemicals Used by Topical ApplicatioIl on the 3 rd Nymphal Stages of O. Lahorensis)
W.çadı (Chemicals, Regresyon eşitliği (Regression equatioIl} % LG 50 % Fiducial limits Rela,ive % LG tox. (iı .99.9 Lindane y=2.4331 X +0.9480 0.463 0'39[-0.548 1.00 8.62
Carbaryl Y=0'928[x+2.7886 0.249 0.157-0.37[ 1.92 i.)
Malathion y=2.8568x+1.9298 0.119 0.099-0.141 3.901.43
'Irichlorfon Y=3.3482x-I.0650 0.065 0.055-0.076 7.[50.52
Quintiofos Y=2.0294X +.2.3015 0.02[ 0.0[6-0.028 2[ .72 0.71
Dichlorvos y=I.4086x+2.7880 0.374 0.261-0.537 1.24 (.)
Dichlorvo! (Fum.) Y=3. [671 X +3.3855 0.00320.0027-0.0038 144.59 0.031
(I): LG 50 Lindane
-=-
adı geçen ilacın LG 50. (LC 50 lindane-=-
LG 50 of the res-pective chemical).(*): Çok yüksek doz. (Too high).
terdi. Erginlere sırasıyla dichlorvos fumigant olarak 142.31, trich-lorfon 8.04, malathion 3.36, quintiofos 2.98, carbaryl 2.31, dichlor-vos kontak olarak 1.71 ve diazion 1.03 kez lindane'den daha yüksek etki sağladı. Nimflere ise sırasıyla dichlorvos (fumigant olarak) 144. 59, quintiofos 2ı'72, trichlorfon 7.15, carbaryl ı'92, dichlorvos (kon-takt olarak) 1.24 kez lindane'den daha yüksek etki gösterdi. Quin-tiofos dışında, ilaçların ergin ve nimflere etkileri, lindane göre ben-zer bir tablo vermiştir.
tlaçların Le 50 düzeyindeki konsantrasyon dozlarının ergın-lere ve nimfergın-lere etkileri birbirleriyle çizelge 3 tc, etki variasyon fak-törleriyle, karşılaştırıIdr. Bu bulgulara göre erginler, quıntiofos
dı-şındaki ilaçlara karşı nimflere nazaran 2.16 ila 3.45 kez daha du-yarlı bulundu .. Quintiofos'a karşı ıse nimfler erginlerden 2.59 kez daha duyarlı bulundu.
Korun Kış Kenesi (Ornithodorus Lahorensis ... 69
Çizelge 3. LC 50 Düzeyinde Vcrilen tıaçların Erginlere ve Nimflere Etkilerinin Karşılaştırılması
(Table 3. Comparisian of the Effect of the Chemicals Used by Topical Application to the Unfcd İmagos And 3rd Nymphal Stages of O. Laharensis)
tıaç adı (Chemicals) Erginlerde LC 50 (LC 50 on imagos) (microg./ergin) Nimflerde LC 50 (LC 50 on nymphs) (mirog./nimf) Etki variasyonu (ı) (Variation factors) Lindane ı.854.63 2.50 Carbaryl 0.80 2.41 3.01 Malathian 0.55 1.19 2.16 Trich!orfon 0.23 0.65 2.83 Quintiofos 0.62 0.21 (2.95) 0.34 Dichlorvos 1.08 3.73 3.45 Dichlorvos (Fum.) 0.0013 % (2) 0.0032 % (2) 2.46
\ i) : Adı geçe.l ilaçların nimflerde LC 50 --:- erginlerde LC 50. (LC 50 of the respecti-ve chenıicals for nymphs --:- LC 50 for imagos.)
(2): % LC 50 üzerinden değerlendirildi. (only Iethal concentration
5
0 (%). Uygulama dozlarının teorik hesabında kullanılan LC99.9 dü-zeyindeki bulgulara göre trichlorfon ve quintiofos sadece nimflere%.
i konsantrasyon altında etkili bulundu. Fakat diğer' ilaçlar hem erginlere hemde nimflere bu oranın üzerindeki konsentrasyonlar-larda etki sağladı. Yalnız dichlorvos fumigasyon yoluyla erginlere%
0.04 ve nimflere%
0.03 gibi çok daha düşük konsantrasyonlarda etki gösterdi.Kalkan ve Öden (7) nın bildirdikleri regresyon doğrusu for-' müllerinden lindane'nin 8 ayrı larva suşuna karşı
%
9.99 düzeyin-deki etkisi bu çalışmada hesaplandı. Bu etki%
0.043 ila%
0.12ıarasında bulundu. Dichlorvos'un fumigasyon yoluyla iki ayrı larva suşuna karşı aynı usulle LC 99.9 etkisinin ise
%
0.00005 ve%
0.00025 olduğu hesaplandı.Tartışına
Denemelerde kullanılan ve sonuçları çizelge 1,2 ve 3 te özet-lenen ilaçlar kenelerin aç ergin ve üçüncü nimf dönemleri üzerinde lindane'den yüksek etki sağlamışlardır. Dichlorvos'un fumigasyon yoluyla kullanımında bu etki erginlerde 142.3I, nimflerde ise 144.
59 kez lindane'den daha yüksek bulunmuştur. Kalkan ve Öden (7) aynı ilacın larva dönemindeki O. lahorensi~'c etkisinin 203.75 kez lindane'den daha yüksek olduğunu saptamıştır.
Kullanılan ilaçların lindane'ye göre erginlerde ve nimflerdeki etkileri quintiofos hariç, benzer sonuç vermiştir. Ancak, kullanma
70 Ahmet Kalkan-Adnan Tcmizer
dozlarına göre erginler nimflere' nazaran 2.i6 ila 3.45 kez daha du-yarlı bulunmuştur. Quintiofos'a karşı ise erginlerin aksine nimfler 2.95 kez daha duyarlı olmuştur.
Quintiofos'un nimflere etkisindeki ayrıcalık ilaçlanan nimfler-den bazılarının müşahade süresi esnasında gömlek değiştirmeleriy-le ilgili bulunmuştur. Bu safhadaki nimfler belkide deri dokusu tam teşekkül edemediğinden ilaca daha duyarlı oldukları kanısına va-rılmıştır.
İlaçların uygulama dozlarının teorik hesabında kullanılan LC 99.9 kriter olarak alındığında O. lahorensisin ergin ve üçüncü nimf dönemlerine yalnız dichlorvos fumigasyon yoluyla etki sağlamış-tır. Bu etki erginlere
%
0.04 ve nimflere%
0.03 konsantrasyonlarda elde edilmiştir. Aynı ilacın larvalara etkisi ise%
0.00005 ve%
0.00025 olarak hesaplanmıştır. Diğer ilaçlar genellikle%
i üzerindeki kon-santrasyon dozlarında etkili olmuştur.Yurdumuzda bu kene türüne karşı ötedenberi kullanıla gel-mekte olan lindane'nin etkisini, diğer ilaçların etkileriyle karşılaş-tmlmasında kriter olarak kullandık. Lindane'nin LC 99.9 düzeyin-de erginlcre
%
3.43, nimflere ise%
8.62 konsantrasyonda etki sağla-dığı görüldü. Larvajara aynı düzeyde etkisinin ise%
0.043 ila%
0.ı2 i arasında olduğu hesaplandı.,.
Kurtpınar (8) enfekte koyunların Gamatox (lindane)
%
0.25 suspansiyonu ile banyo yapılmasında olumlu sonuç alındığını ve koyunların 3-4 hafta yeni invazyonlardan korunduğunu bildirmiş-tir. Güler (5) ise İsotox (lindane) ve Asuntol (coumaphos) 'un%
o.i solusyonuyla banyo yapılmasından ve invitro denemelerinden kenenin bütün gelişme evrelerinin öldüğünü, fakat koruyucu özel-liklerinin bulunmadığını ayrıca, enfekte ağıBarın düzgün sıvanma-sı ve badanalanmasıvanma-sından sonra her iki ilacın%
2 solusyonuyla pul-verize edilmesinden olumlu sonuç alındığını kaydetmiştir. Bu sonu-cun ilaçlamadan mı yoksa kenelerin sıva altında hapsedilmesinden mi ileri geldiği belirtilmemiştir.Lindane'den elde ettiğimiz sonuçlar, önerilen ve denenen doz-.ların çok üzerinde olup, bu dozlarda kuBanılması sakıncalı düzey-dedir. Daha önemlisi ekonomik de değildir. Doz farkları bir direnç konusunu düşündürebiliyorsa da, bu hususta elimizde bizi kesin yar-gıya götürecek veriler bulunmamaktadır.
Koyun Kış Keııesİ (ürnithodorus Lahorensis ... 71
O. lahorensisle daha önce yapılmı~ biyolojik deney sonuçlarını kapsayan ba~kaca benzeri bir çalı~maya/ rastIayamadık. Elimizde karakteri belli hassas bir su~ bulunmamakta olup, böyle bir kaynağa da rastIanmamı~tır. Bu bakımdan denemelerimizde elde edilen sonuç-ları duyarlılık ya da direnç yönünden karşıla~tırıp tartı~ma olanağı bulunamadı.
O. lahorensisin biyolojik evreleri göz önüne alındığında kenenin ağıllarda serbest ya~am süren larva, üçüncü nimf ve ergin dönem-lerinin hepsine birden kullanılan ilaçlardan sadece dichlorvos fu-migasyon yoluyla etki sağlamı~tır.
Bu çalı~ma, halen yurdumuzda kullanılmakta olan kene ilaç-larının O. lahorensise yeterince etki etmediği hususundaki veteriner örgütü elemanlarının ve yeti~tiricilerinin ~ikayetIerindeki haklılığı-m ortaya koymu~tur.
Dichlorvos halen yurdumuzda zirai ambar zararlılarına kar~ı bo~ ve dolu ambar dezenfeksiyonlarında fumigasyon yoluyla kulla-mlmaktadır (6). O. lahorensisin koyun ağıllarında aktif yada saklı olarak ya~ayan larva, nimf ve ergin dönemlerine karşı, saha dene-melerinden sonra, dichlorvos'un ağıl fumigasyonu ~ek!inde kulla-nılabileceği kanısındayız.
Literatür
1- Anon., (1977): An index of ehemieal, comınan and trde names of pes-tieides. Pans Pesticide Index- 1977 edition.
2- Alai, Z., (I 966): Tlze use of inseetieides in Iran, Cento semiNer on pa-rasitie diseases of üvestoek. April 18, 1966 Lahore, Cento Unc-lassified, EC / 14/AG /PD /D-23.
3- Brown, A. W. A. and R. Pal, (197ı); Inseetieide resistanee in arth-rapods. WHO /38, Geneva. ~
4- Finney, D. j., (1964): Statistieal method in biologieal assay. Second edit. Charles Griffen and Company Lt., London.
5- Güler, S., (197i): Ornithodorus lahoransis Neumann, i908in biyo-lojisi ve en uygun sava,f metodları üzerine araştırmalar. A.
V.
Vet. Fak. Yayını, 275/177. Ankara Vniv. basımevi.6- Kalkan, M., (197ı-1971): Nevfehir ilinde kuru meyvalara zarar ve-ren böeek türleri ve bunların mücadelesi üzerinde araştırmalar (Proje A, Nihai rapor, yayınlanmamı~).
72 Ahmet Kalkan-Adnan Temizer
7- I~alkan, A. ve T. Öden, (1978): Koyun kış kenesi (Omithodorus lahorensis Neumann, 1908) in ckarisitlerle kontrolü üzerinde
araştır-malar. 1- O. lahorensis lervalarının ekarisitlere gösterdiği duyarlılık dereceleri. A.ü. Vet. Fak. Derg., 25 (4;, 620-633.
8- Kurtpmar, H., (1953): Kış kenesi (Onıithodorus lahorensis) ve en uygun sava{ usülleri. Güven Basımevi, Ankara).
