H a ik Eğitimi ve To p lu m Kalkınm ası
Açısından K ö y En stitüleri
Prof. Dr. Cevat GERAY*
Köy E nstitüleri hareketi, yalnızca bir ilköğretim seferberliği ve İlkokul öğretm eni yetiştirm e girişim i olm aktan öte, kırsal yaşam da istenen kalkınm anın dizgeli bir halk eğitim i ve toplum eğitim i yak laşım ı olarak toplum kalkınm asının eğitsel boyutunu oluşturm uştur.1
Yerel g irişkenliğin ve önderliğin halkın çab aların ı örgütlem ede, ö ze llikle koo p eratifçilik yoluyla ekonom ik sorunlara çözüm getirm e de Köy Enstitüleri girişim inden a lın aca k dersler vardır
Köy E nstitüleri ve o kulları kırsal alanda tcplum kalkınm ası ve halk eğitim i özekleri olarak çe şitli görevler, sorum luluklar yü klen m işlerdi :
c) Köy eğitm en ve öğretm enlerinin okul ve kurslarla ilgili görev ve yetkileri;
1. Köy okulunun, işliğinin yapılışında ve bahçesinin kuruluşunda çalışm ak, bu okullara verilen tarla ve öbür üretim a raçların ı iyi bi çim de korumak, hayvanlara bakm ak ve onları üretmek,
2. O kula ayrılan toprakları örnek o lab ilecek biçim de işlem ek, boş bırakm am ak,
3 Köy Okulu işliğini köylülere de yararlı o lab ilecek biçim de iş lemek,
4. Köyde öğrencilerin eğitim ve öğretim iyle ilgili her türlü ön lem leri alm ak ve aldırtm ak,
5. ö ğ re n cile rin sağlığın a s a k ın ca lı durum ları önlem eye ve g i derm eye çalışm ak, bunun gerektirdiği önlem leri alm ak ve aldırtm ak, 6 Teftiş bölgelerine giren köylerin okullarını yapmak, fidan lık larını kurm ak gibi elbirliği isteyen işlerde birlikte çalışm ak ve y a r dım laşm ak.
b) Köy eğitm en ve öğretm enlerinin köy halkını yetiştirm ekle ilgili görev ve yetkileri ş u n la r d ı:
1. Köy halkının ulusal kültürünü yükseltm ek, onları toplum sal yaşam ı açısın dan çağın koşullarına ve gereklerine göre yetiştirm ek.
2. Köyün ekonom ik yaşam ını geliştirm ek için tarım, sanat, tek nik alanlarında köylülere örnek olabilecek işler yapmak, okullarda sergiler açm ak, uygun yerlerde pan ayırlar açılm asın a yardım etmek;
‘Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler ve Eğitim Fakülteleri öğretim Üyesi, S B F Dekanı.
üretimin artırılm ası ve ürünlerin değerlendirilm esi, Köy iş yaşam ı nın canlandırılm asıyla ilgili önlem lerin alınm asında köylülere gere ken yardım larda bulunmak, gidip gelinm esi olanaklı yerlerdeki pa zar. sergi, panayır, fuar, müze gibi ekonom ik yaşam ın gelişm esiyle ilgili kuruluşlarla balkı ve öğrenciyi ilgilendirm ek, onların buraları gezm elerine yol göstericilik etmek, orm ancılığa ilişkin bildirilerin ar tırılm asına çalışm ak ve orm anların yararlarını ve korunm alarını a n latmak. kurulm uş köy orm anlarının bakım ıyla korunm asında yeniden kurulacakların kurulm asında yardım etmek;
3 — Köyde ve yakın çevrelerde bulunan tarihsel yapıtları ile memleket güzelliklerini oluşturan doğal ve uygulayım sal değere s a hip yapıt ve anıtların onarılm ası; soyunun tükenm emesi ve körelme- mesi gereken hayvan ve bitki cinslerinin saptanm ası ve korunm a sıyla ilgili işlerde muhtarla, köylülerle ve ilgili öteki kuruluşlarla bir arada çalışm ak;
4 — «Köy halkının m utluluk ve felaketiyle ilgili tüm işlerde» e l den gelen her türlü yardım ı yapmak, gerekli koruyucu önlem leri a l mak ve bu gibi durum larda hükümet örgütlerini ilgilendiren işleri z a manında yetkililere bildirmek;
5 — Devletin ve köy hclkının kam usal yararı ve alın yazgısıyla ilgili U lusal Savunm a, imece, asker ailelerine yardım, arman ve köy yangınlarını söndürme, ortaklaşa tarım ve taşıt araçları edinme, her türlü kooperatifleri kurma ve işletm e gibi konularda köylülerle işb ir liği yapm ak ve bu işlerin isterlerine göre çalışm ak;
6 — Çevreye sa ğ la n acck araçlara göre köy gençlerinin yüzü cü, kayakçı, güreşçi, binici, atıcı, avcı, bisiklet, m otosiklet ve trak tör kullanıcı gibi hareketli ve ccn lı niteliklerde yetiştirilm eleri için gereken her türlü girişim lerde bulunmak, olanaklı bulunan önlem leri alm ak ve bunların gerçekleşm esi için çalışm ak.
Görüldüğü gibi, Köy Enstitü ve okulları birer toplum kalkınm ası ve halk eğitim i özeği niteliğine büründürülm ek istenm işti. 1973'te çıkarılan M illi Eğitim Temel Y a s a s ı’nın öngördüğü «Örgün eğitim İle halk eğitim inin tüm leşikliği» ilkesi yaklaşık 30 yıl önce Köy Enstitü leri hareketiyle uygulam aya konulmuştu. Yerel toplum la sıkı, sürekli ilişk ile r kurarak sorunlarını çözm esinde yardım cılık etmek yanında yeniliklerin benim setilm esi, yaygınlaştırılm ası ve uygulanm asında eğitmen ve öğretm ene önderlik, yol göstericilik yapm ak görevi yük lenmişti. Böylece, öğretmenin, yalnızca öğrencileri yetiştirm ekle ye tinm eyerek okulun çevreye, yetişkinlere de yönelm esi isteniyordu.
Köy ilkokullarım tüm leyici nitelikte öngörülen «bölge okulları», gerçekte hem eğitim hizm etlerinden daha çok sayıda köy insanının yararlandırılm ası, hem de dağınık olan ve küçük birim lerden oluşan
yerleşm e düzeninin a ksa klıkla rın ın giderilm esi, böylece çevresine ca n lılık getirecek ç e k ici kırsal yerleşm e özeklerinin geliştirilm esi ko nusunda g erçekçi bir yaklaşım ı yansıtıyordu.3
Tarım a elverişli bucak özeklerinde ya da 15-20 köyü içine a la r ve aranan koşullara elverişli olan özeksel konumu olan bir köyde a çıla n bölge okulları eski «Köy Y atılı Okulları»ndan farklı, çok yön lü. çok am açlı halk eğitim i ve örgün eğitim kuruluşu idi.
Bölge okulu yoluyla g e liştirile ce k kırsal yerleşm e özeklerinin son yıllarda beş yıllık planlara ve parti izlencelerine giren «merkez köy» ya da «köykent» kavram larının tem elini oluşturan temel öğe lere öncülük ettiği a çıkça görülm ektedir.
K o o p e ratifçilik
Köy Enstitüsü izlencelerinde kültürel konular arasında, son sı nıfta haftada 1 saat üzerinden kooperatifçilik dersi yer alıyordu.
H er Enstitüde bir kooperatif kurulm uştu. Bu kooperatiflerde ö ğ rencilerin uygulam a yapm aları, öğrencilerde k a rşılıklı görev ve da yanışm a ruhunun geliştirilm esi am açlanm ıştı.
Yönetim inde öğretm en, öğrenci ve halk üçlüsünün tem sil edil diği bu kooperatiflerin, ö ğ ren ciler için bir uygulam a alanı olduğu g i bi, çevre halkına, öğrencilere, öğretm enlere hizm ette bulunuyordu, kooperatifler, bir yandan enstitü bölgesindeki o kulların a ra ç gereç gereksinim lerini, öte yandan, köylünün tek başına edinem eyeceği ki mi temel m addeleri ve tarım a raçların ı ucuza sağlıyordu. Bu arada köylünün ürünlerini pazarlam ada da yararlı oluyordu. Pazarören ve A kçadağ Köy Enstitülerindeki kooperatif örneklerinin bu açıdan ba şarılı birer örnek olduğuna ilişkin basılı kaynaklarda geniş bilgilere rastladık. Bu örnekleri k ısa ca gözden g e ç ire lim :
Ü çüncü kuruluş yılı olan 1943'te, Pazarören Köy Enstitüsünün 850 öğrencisi, 25-30 öğretm en, usta ö ğ retici ve görevlisi, 8-10 iş ç isi vardı.3 Ç evresinde 31 köy bulunuyordu. Fa ka t €00 nüfuslu m erkez köy ile çevre köyler halkının koop eratifçiliğ e ilişkin h içb ir b ilg isi yok tu. K öylü ler b a şlan g ıçta kooperatifin neler yap ab ileceğ in i uzaktan seyrediyorlardı.
Tuz, sabun, şeker, kahve, üzüm gibi günlük gereksinm eler b a k kallardan sağlanıyordu. Bakkal sayısı 2'den 3'e çıkm ıştı. İstediği f i yatla ve istediği gibi sa tış yapıyordu. En kirlisini, çürüğünü satıyo r lardı ö ğ re n c ile r İle parası yetm eyenler, gelm eyenler borca a lış v e riş yaparlardı B a şla n g ıçta kooperatifin 200-250 üyesi, 850 lira ana parası vardı.
1944'te bir kooperatif evi yapıldı. Anam al 5 500 TL.'ye. üye s a yısı 925’e çıktı. Enstitünün karşısın daki b a kka llar eldekini satıp bir köşeye çekilm eğe başladı. 3 dükkân kapandı. Yerlerini enstitü s a tın aldı.
İlk yıl sonunda 54 bin liralık a lış veriş yapılm ış, % 4-5 oranında bir gelir artığı sağlanm ıştı.
D öner anam al işletm esinin kam yonları kiralan arak Ü rgüp’ten üzüm. İstanbul’dan defter, kitap, kalem getirterek üyelerinin yarar lanm asına sundu.
Toptan dana, s ığ ır a lıp sucuk, pastırm a yaptırıldı. Enstitünün ta rım işletm esinde artan ürünleri (Sebze, meyve, süt yoğurt) pazar landı.
Kimi komşu ilçe köylerinde şubeler açıldı. 31 köyde tekel b a yi liğini kooperatif yüklendi. Süm erbank sa tış m utem etliğini alan koope ratif, belli temel gereksinim m addelerini köylünün ayağına götürü- vordu. Köylünün ürünlerini de pazarlayan kooperatif ihalelere de gi riyordu. Kredi de artm ıştı. 10-15 bin lira lık eşyayı borca a la b iliyo r du, 1946’da yıllık c iro 98.000 TL.'yi buldu. Kooperatif öğretim e yar dım cılık yanında birlik ve b iraradalık ruhunun gelişm esinde, köyün gelişm esinde yararlı olmuştu.
A şırı kârla sa tış yapm ağa alışan ların hoşuna gitm eyen koopera tife karşı iftira ve yakınm a girişim leri olduysa da bir sonuç çıkm adı. A kçad ağ Köy Enstitüsünde Kooperatif büyük bir sa tış m ağazası durum una gelm işti.4 Yulardan pulluğa, tuzdan konserveye, kitaptan okul eşyasına değin herşey satılıyordu. Eksiltm elere girerek, E n s titüye yiyecek ve yapı a ra ç gereçlerini sağlıyordu. B cyle ce müteah hitlere yol görülm üştü. 1946’da 733 üyesi, 10.550 TL. anam alı vardı. Üyelerden 136’sı köylü idi.
Tarım ilaçları ve ara çla rı uzak köylerden sip a riş alm aktaydı. Enstitü basım evini kooperatif işletirdi, işliklerde yapılan ders araç gereçleri köy okullarının gereksinm elerini karşılam akta yararlı olu yordu. Okul uygulam a bahçelerine tohum, fidan ve tarım araçlarını kooperatif sağlıyordu. Urfa, Mardin, D iyarbakır köylerinden sip a riş ler kooperatife geliyordu.
Böylece Enstitüler, toplum kalkınm asının örgütsel boyutunu oluş turan kooperatifleşm enin gelişm esine önem li bir katkıda bulunm uş lardır.
Köy Enstitüsü Ç ık ışlı Öğretm enlerin Ö tekilerle K arşılaştırılm ası
1976 yılında Ankara'daki 212 ilkokuldan adçekm eyle seçilen 10 okulda görevli 328 öğretm enden köyde iki yıldan çok çalışm ış
olan-lar (% 73’ü) arasından rastlantısal bir örneklem eyle saptanan yarısı bayan 40 öğretm en üzerinde yaptığım ız bir anket uygulam ası Köy Enstitüsü ç ık ışlı öğretm enlerin ötekilere göre halk eğitim i ve toplum kclkın m ası açısın dan daha etkin, daha başarılı olduklarını k a n ıtla mıştır.
Köy Enstitülü öğretm enlerin köyde daha uzun süreyle kalıp h iz met verm iş oldukları anlaşılıyor. Ankete verilen yanıtlara göre Köy Enstitüsü ç ık ış lı öğretm enlerin köye ve köylüye yönelik işlerdeki et kinlikleri öteki öğretm enlere göre k arşıla ştırılm a ya cak denli ağır b a s m aktadır. G erçekten, Köy Enstitülü öğretm enlerin çoğu köylünün iş bulm asında yardım cı olabildikleri; köylünün devlet kapısın daki iş le rini bitirm esine yardım cı olabildikleri; m eslek ve sanat kursları aç- tıklcri; köylüye çe şitli bilgileri verebildikleri, doğal güzelliklerin, or m anların korunm asında; ev ve el sanatların ın geliştirilm esinde, ta nıtılm asında başarılı oldukları; köyde dirlik düzenliğin kurulm asında etkili olabildikleri; köylüyü boş inançlardan kurtarm aya yardım et tikleri; beslenm e, ço cuk bakım ı ve sağ lık konularında köylüye yar dım ettikleri; okulun işlerine köylünün katkısını sağlayabildikleri; kö yün so ru n ların ı çözm esinde köylüye yol g ö sterdikleri a n la şılm a k tadır.
Enstitü V e Köylü İşbirliği
Köy E nstitüleri hareketi, devlet-köylü işb irliğ in e dayalı bir g iri şimdi. Bu yönüyle. 1961 A n a ya sa sı uyarınca planlı dönem e g irild ik ten sonra köy kalkın m ası için öngörülen halk-devlet işbirliğine d a yalı toplum kalkınm ası yöntem i, gerçekte ilk kez Köy Enstitüleri ile T ürkiye'de uygulam aya başlam ıştır.
ö ğ re tm e n in toplum kalkın m asın daki görevlerinin başında «kö yün ekonom ik yaşam ını geliştirm ek için köylülere örnek o la ca k iş ler» yapm ak geliyordu.
«Köylüye yap ılacak işleri ağ ırlık getirm eden gönül hoşluğu ile yaptırmak», ilkesi benim senm işti.
Köyde uygulanan öğretim ve eğitim her öğrenciyi köyün toplum sal işlerinde tcplum yararına bireysel çalışm aya ve kom şularla iş birliği yapm aya içten istekli durum a getirm eliydi. Yasan ın çe şitli m ad delerinde «birlikte çalışm ak», «yardım laşmak», «işbirliği» yapm ak gerektiğini anlatan önerm eler yer alm ıştı.
Köy Enstitüleri ve okullarının, bunlarla ilgili öteki yapıların y a pımı. bakım ı ve onarım ında köylünün boşduran işgücünden yarar lanılm ası düşünülm üş, bu am açla yasal düzenlem eler yapılm ıştı.
Köy halkından olan ya da altı aydan cok süredir köyde yerleş m iş bulunanlardan 18 yaşını bitiren ve 50 yaşın ı geçm eyen her yurt taşın köy ve bölge okullarının yapılm asına, bu yapılara su sağlam m asına, okul yollarıyla bahçelerin yapılm asına, onarılm asına ilişkin işler bitirilinceye değin yılda en çok yirm i gün ça lışm a sı zorunlu tu tulmuştu.
Ç alışm a günlerinin köylünün tümünün iş ve hasat gibi geçim ve ekonom ik durum larının düzenini bozm ıyacak biçim de yapm a ve gö rülecek jşe elverişli aylarda olm asına özellikle dikkat edilm esi ö n görülm üştür.
Sözü edilen işlerin gerçekleştirilm esi için köylüler, eğitm en ve öğretm enlere yardım etm ek ve onlarla işbirliği yapm ak göreviyle yü kümlüydüler.
Köy Enstitüsü ve o kullarıyla ilgili olarak öngörülen bu im ece yü küm lülüğünün uygulanm asında çe şitli zo rlam alara başvurulduğu, 18 köyün gücünü aşan ölçüde bir katkının köylüden istendiği, yöresel olarak sağlanam ayan ara ç gereç, proje konularında devletçe akçalı ve teknik yardım sağlanm adığı, bunun köylüler üzerinde olum suz et kiler, yer yer tepkiler yarattığı gözlem lenm iştir.5 Bu gibi durum larda köylünün alın terinin karıştığı bu oku lları benim seyip sahip çık m a ması, ço cu k ların ı gönderm em esi, bakım ve onarımm a katkıda bulun m am ası gibi sonuçların ortaya çıktığ ı belirtilm ektedir. Yönetim in yan lış tutum undan doğan kimi hoşnutsuzluklarla birlikte bu yanlış uy gulam alar, Enstitülere karşı çıkan g ü d e rc e a b artılarak siya sa l sö mürü konusu olarak kullanılm ıştır.
Köy Enstitüleri dönem inde im ece tek yanlı olarak öngörülm üş de ğildi. Köy Enstitüsü öğretm enlerinin, öğrencilerinin, eğitm en ad ay larının, her ders yılında 20 günü geçm em ek üzere köy işlerinde ç a lışm aları yasayla öngörülm üştü.
Enstitü öğrencilerinin im eceye katılm aları sonradan kimi yazar larca eleştiri konusu yapılm ıştır.6
Ö nderlik
Yerel girişken liğ e ve önderliğe ayrı bir önem veren toplum k al kınm ası yöntem inin bu ilkesi Köy E nstitüleri hareketiyle yirmi yıl ön ceden ço k güçlü biçim de gerçekleştirilm iştir.
Köy Enstitülerinin yerel önderlik konusundaki katkısı üç yönlü olm uştur :
1 — Köy Enstitüsünden yetişenler, köyünde öğretm enlik yanın da «toplum önderi» olarak da görevlendirilm işlerdi.
2 — Öğretm en köyde yerel önderleri ortaya çıkarm akla, yetiş tirm ekle ve o nlarla işbirliği yapm akla görevliydi.
3 — Köyde bulunm ayan u stalık isteyen işlerde uzm anlığını uy gulam ak. tanıtm ak ve yaym ak durumundaydı.
Yasayla öngörülen görevliyle öğretm en, köy toplum uyla sıkı iliş kiler kurarak onların sorunlarını ele alıp çözüm yolları bulm alarına, güçb irllğ i etm elerine, devlet kuruluşlarıyla ilişk ile r kurm alarına yar dım cı oluyordu. Ö te yandan, onların örgütlenm elerine, kooperatif leşm elerine önderlik ediyordu. Öğretm en, ö ıg ü tleyici, yen ilikçi bir önder olm ak yanında, m arangozluk, tarım cılık, hayvancılık, d u varcı lık gibi işlerde gerekli bilgi, beceri ve yeteneğe sahip «usta-önder»,
«uzman-önder» niteliği taşıyordu.
Köy Enstitüleri, hizm et alanına giren illeri içeren bölgeyi, köy lerini, halkını tanım ak, ilişk ile r kurmak, gizil güçleri, yerel kaynakları harekete geçirm ek am acıyla araştıım a, planlam a ve örgütlem e, ya yım işlevleri yüklenm işti.
25 Köylünün, köy topluluğunun bir üyesi olarok tek başına, ça resiz kalm asını önleyecek biçim de im eceleşm esir.e, yard ım la şm a sı na, birlikte çalışm asın a uygun eğit m ve öğretim yöntem lerini bulup geliştirm ek, enstitülerde çalışa n la rın en önem li işleri arasında yer alm alıydı.
Köy enstitülerinin en önem li işlevlerinden biri bölgenin bir kü l tür, sanat, araştırm a özeği olm a yanında yayın cılık işlevi de ilgi ç e kiyor. B aşta Y ü ksek Köy Enstitüsü olm ak üzere çe şitli enstitülerce yayınlanan dergiler, hem yerel kültür ve sanat değerlerini, hem de çevreyle ilgili araştırm a so n u çların ı yansıtan zengin bir içerik ta şı yordu.
Sonuç :
Köy Enstitüleri uygulam ası kuşkusuz köy kalkınm ası ile eğitim arasındaki ilişkile r açısın dan çok önem li so n u çla r doğurm uştur, ö z e t le belirtm ek gerekirse
-— Enstitüler, köy çp cu kla rı için fırsat eşitliği sağlâm ıştır. Köy lünün. öğren cilerin işgücünden de yararlanıldığından eğitim in yük sek m aliyeti düşürülm üştür.
— Köyün kalkınm ası için gerekli yerel önderlik, köyle ilişiği ke silm eden eğitilip köye gönderilen, köy toplum unu en iyi tanıyan ön derlere bunun için yararlı becerilerle donatılm ış olan köylü genç lere geçm iştir.
— Enstitüler, çevre ve köy araştırm alarıyla köyle ilgili bilg ileri mizi genişleten, köy araştırm alarını başlatan, yayan m erkezler o l m uşlardır.
— H alkın kültür, sanat, fo lklor değerlerinin ortaya çık a rılm a sın da. tanıtılm asında Enstitülerin büyük katkısı olmuştur.
— Köy gerçeklerini bilen, köyü seven, köyden yetişm iş olan ye ni bir aydın türü türem iştir. Köy Enstitülerinden çıkan yazarlar, g er çe k çi köy yazınının yaratılm asında öncülük etm işlerdir.
— Enstitüler, çevrenin ekonom ik, toplum sal, kültürel yaşam ını etkileyen kalkınm a m erkezleri durum una girm işlerdir. Çevreye ör neklik edecek ekonom ik girişim leri, öğrencisiyle, öğretm enleriyle iş likleriyle bir üretim birimi oluşturan Enstitüler verm işlerdir.
Enstitüler, köyde toplum sal yapının değişm esi, köylünün uyan ması, sorunlarına sahip çıkm ası için egemen güçleri tedirgin eden yerel önderleri yetiştirm eleri, çevreye dönük okul kavram ını uygula maya koydukları, bunun sonucunda çık a rla rı bo zu lacakları ürküttüğü için kapatılm ışlardır.
D i p n o t l a r ı :
1. «Toplum Kalkınması» kavramıyla ilgili daha geniş bilgi için Bkz. Fehmi YAVUZ, Memleketimizde Toplum Kalkınması, (2. Bası) Ankara
TODAÎE 1968.
Cevat GERAY, Halk Eğitimi (genişletilmiş 2 bası) A. U. Eğitim Fakül tesi, Ankara, 1978, s. 59-72.
Cevat Geray Kövc Yönelik Çalışmalar, TODAÎE, Ankara 1974. 2. Şevket GEDİKOCrLU, Köy Enstitüleri. Ankara 1971.
Raif İNAN, İskân ve Şehircilik Haftası Konferanstan, Ankara 1961. 3. Şevket GEDİKOGLU, a. g. y. s. 109-113.
4. Şerif TEKBEN, «Kooperatif Çalışmaları», Tonguç'a Kitap, İstanbul 1961, s. 312, 313.
5. Fehmi YAVUZ, Köy idarelerimizin Mâliyesi, Ankara, 1946. 6. Kemal TAHÎR, Bozkırdaki Çekirdek, İstanbul, 1967.
Asiye ELİÇİN, «Sosyalist Açıdan Köy Enstitüleri» Ant 1969 s. 124-6.
T ürk Eğitim D erneği 3. Eğitim Toplantısında bilim adam larınca sunulan bilimsel bildirileri içeren ve Dr. N izam ettin Koç tarafından baskıya hazırlanan «ÇOCUK ve EGlTlM» adlı yapıt, D em eğim iz Bi lim Dizisinde yayınlanm ış bulunm aktadır. F iyatı 150 TL.'dır. O kur larım ıza saygıyla duyururuz.
