Almanya’da Ýslam Din Öðretimi
Modelleri*
HALÝSE KADER ZENGÝN
Dr., ANKARA Ü. ÝLAHÝYAT FAKÜLTESÝ e-mail:kzengin@divinity.ankara.edu.tr abstract
Islamic Religious Education Models in Germany. The article 7/3. of German Constitution is the determinent of religious courses. According to this, the undertaker of religious course is the religious community itself. By reason of the muslims in Germany cannot answer the requirements those defined in the constitution and the states being independent within themselves has put different religious education models into practice. These models are, government supported courses of which the language is German or Turkish or the courses which are performed in German with the leadership of the roundtable organizations of Islamic Religious Communities. These are all temporary processes to reach the religious course that Constitution requests.
key words
Islam, Religious Education, Germany, Federal States, Pilot Projects.
A. Giriþ
1961 yýlýndan itibaren Türkiye’den Almanya’ya giden iþçiler baþta din eðiti-mi ve din hizmeti ihtiyaçlarý olmak üzere birçok problemle karþý karþýya kalmýþlardýr. Ýlk defa Türk ailelerin çocuklarý için Ýslam din öðretimi prog-ram çalýþmalarý Kuzey Ren Westfalya eyaletinde 1978 yýlýnda baþlatýlmýþtýr. 1980’li yýllardan itibaren Türkiye’den görevlendirilen öðretmenlerin deste-ðinde Türk çocuklarý için “Türkçe Ana Dili Tamamlama Dersi” çerçevesinde “Türkçe Ýslam Din Bilgisi Dersi” okutulmaya baþlanmýþtýr.
1990’lý yýllara gelindiðinde Almanya’daki azýnlýk Müslümanlarýn, ülkele-rine geri dönmemeleri ve Alman vatandaþý olmalarý, Alman eðitim politika-sýnda bir dönüþüm yaþanmasýna etki etmiþtir. Devlet artýk Alman toplumuna * Bu makale, Halise Kader Zengin, Almanya’da Ýslam Din Öðretimi Modelleri (Bavyera Eyaleti
Örneði), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basýlmamýþ Doktora Tezi, Ankara 2007
uyumu saðlanmasý gereken, farklý milletten Müslümanlarýn eðitimi üzerin-de düþünmeye baþlamýþtýr. Soruna çözüm üreten eyalet eðitim yetkililerinin yanýnda çeþitli Müslüman dernek ve cemaatler de çalýþmalar baþlatmýþtýr. Ýslam Din Dersine Ýliþkin Tartýþmalar
1. Geliþtirilecek bir Ýslam Din Dersi için Anayasanýn 7. maddesi 3. fýkrasý belirleyicidir: “Din dersi, mezhepsiz okullar dýþýndaki kamu okullarýnda düzenli derslerdendir. Din dersi, devletin denetim hakkýna zarar vermeye-cek þekilde, dinî cemaatlerin temel ilkeleriyle uygunluk içinde verilir. Hiçbir öðretmen, iradesine aykýrý olarak din dersi vermeye zorlanamaz.” Bu sebep-le verisebep-lecek ders, ilgili Anayasa maddesi ve eyasebep-let yasalarýyla uygunluk arz etmesi gerekmektedir.
2. Anayasanýn zikredilen maddesine göre, Ýslam Din Dersi’nin okulda uygulanabilmesi için bir dinî cemaatin olmasý gerekmektedir. Dinî cemaat ile kast edilen kurumsallaþmýþ bir dinsel topluluktur.1 Hukukçular dinî
ce-maat olarak kabul edilmede bazý þartlar ileri sürmektedir. Buna göre; dinî cemaatin bir tüzüðünün olmasý, cemaatin devamlýlýðýnýn garanti edilmesi, üye sayýsýnýn belli çoðunlukta bulunmasý, üyelerinin belirli ortaklýklar etra-fýnda birleþmesi ve üye olma kurallarýnýn belirli olmasý, diðer cemaatlerden farklý bir özelliðinin olmasý, Anayasaya baðlý kalmasý ve buna dikkat etmesi, sayýlan þartlar arasýndadýr.2 Ýslam cemaat geleneði bulunmadýðý için bunlarý
yerine getirmede, Müslüman dinî cemaatler zorlanmaktadýr.3
3. Hem Protestan Kilisesi hem de Katolik Kilisesi anayasaya uygun bir Ýslam Din Dersi’ne olumlu yaklaþmaktadýr.4 Fakat kiliseler, Ana Dili
Tamam-lama Dersi çerçevesinde verilen Din Bilgisi Derslerinin anayasaya uygun
1 Örneðin Berlin’deki Hümanistler cemaati gibi belli bir dünyevi görüþ etrafýnda kurumsallaþmýþ topluluklar eyaletlere göre ayný statüde kabul edilmektedir.
2 Özellikle süre ve üyenin ne kadar olmasý gerektiði konusunda netlik yoktur. Geniþ bilgi için bkz. Zengin, agt., s. 8-11.
3 Bu zorluklarý aþmak üzere 3. Alman Ýslam Konferansý’nýn 2. çalýþma grubunda tartýþmalar ya-pýlmýþtýr. Bkz. Bundesministerium des Innern, Deutsche Islam Konferenz (DIK):
Zwischen-Resü-mee der Arbeitsgruppen und Gesprächskreises, Vorlage für die 3. Plenarsitzung der DIK, 13. März
2008, Berlin, s.20-22.
4 Protestan Kilisesinin görüþleri için bkz. Evangelische Kirche in Deutschland, Religionsunterricht
für muslimische Schülerinnen und Schüler, Eine Stellungnahme des Kirchenamtes der EKD vom
16.02.99; Ayrýca Kasým 2006’da yayýnlanan EKD-Texte 86, Klarheit und gute Nachbarschaft,
Christen und Muslime in Deutschland, Eine Handreichung des Rates der EKD, s.61-62’de,
Protes-tan Kilisesi’nin Ýslam Din Dersi ile ilgili görüþlerinde bir deðiþme olmamýþtýr. Ayný görüþler için bkz. Jörn-Erik Gutheil, “Evangelische Kirche und Islam”, Bundesamt für Migration und Flüch-tlinge, Fachtagung, Integration und Islam, Band 14, 2006, s. 39; Katolik Kilisesi’nin görüþleri için bkz. Prälat Ernst Blöckl, Stellungnahme des Katolischen Schulkommissariates in Bayern zu
olmadýðý görüþündedir. Onlar Türkiye’den gelen öðretmenlerce ve Türk dev-leti ile baðlantýlý verilen derslerin sakýncalý olduðunu savunmaktadýr.
4. Uygulamaya konulacak bir Ýslam Din Dersi’nin içeriðiyle ilgili de sor-gulamalar yapýlmaktadýr. Özellikle Ýslam ceza hukuku, aile ve muamelat hu-kuku ile ilgili bazý ayetlere ve gelenekteki uygulamalara dikkat çekilmekte-dir.5 Alman yasa ve deðerlerinin geçerli olduðu devlet ve toplumda, Ýslam’ýn
inanýlan ve uygulanan bazý din anlayýþlarýnýn halen geçerliliðini devam etti-rip ettirmediði, modern çaða göre yorumlarýn deðiþip deðiþmediði tartýþýl-maktadýr. Ýslam Din Dersi’nin fundamentalist içerikle hazýrlanýlmasýndan endiþe duyulmaktadýr.
5. Ýslam Din Dersi okulda yer almaya baþladýðýnda bu dersi okutacak öðretmenlerin yetiþtirilmesi sorunu gündeme gelmektedir. Eyaletlerdeki pilot ders uygulamalarýna paralel olarak bazý Üniversitelerde öðretmen adaylarýna/öðretmenlere Ýslam din pedagojisi sertifikasý kazandýran yan dal, master veya hizmet içi kurslar düzenlenmeye baþlanmýþtýr. Ancak bu-ralarda da dersleri verecek baþta öðretim üyesini bulmada sýkýntý yaþan-maktadýr.
6. Türkçe ve Almanca Ýslam Din Bilgisi Dersleri ihtiyaç ve mevcut sorun-lar sebebiyle, Ýslam Din Dersi pilot projelerinden daha önce uygulamaya geçmiþtir. Din Bilgisi Dersleri, devletin desteði ve içeriði belirlemesi, öðret-menlerini seçmesi nedeniyle eleþtirilmektedir. Çünkü anayasaya göre dev-let, din dersinin içeriðini belirleyemediði gibi dersi kimin okutacaðýna da karar veremez. Ýslam Din Bilgisi Dersi’nin hukuki statüsü, bu modelin Ýslam Din Dersine geçiþ görevini üstlendiðini düþündürtmektedir.6
Vorschlägen, einen islamischen Religionsunterricht als ordentliches Schulfach einzuführen, 12. Ocak 1999, Staatsinstitut für Schulpädagogik und Bildungsforschung, Islamischer
Religionsun-terricht an bayerischen Schulen?, März 2000, s.42.
5 Tartýþýlan konular hakkýnda geniþ bilgi için bkz. Hans Peter Füssel, Tilman Nagel, “Islamischer Religionsunterricht und Grundgesetz”, Yayýna Hazýrlayan (Hrsg): Landesinstitut für Schule und Weiterbildung, in: Rahmenbedingungen und Materialien zur religiösen Unterweisung für Schüler
islamischen Glaubens, Express Edition GmbH, Berlin 1987, s.39-51; Katrin Janke, Institutionali-sierter Islam an staatlichen Hochschulen, Peter Lang Europäischer Verlag der Wissenschaften,
Frankfurt am Main 2005, s. 161-183; Adel Theodor Khoury, Peter Heine, Janberd Oebbecke,
Handbuch Recht und Kultur des Islams in der deutschen Gesellschaft, Gütersloher Verlagshaus,
Gütersloh 2000, s. 237-241; Christine Schirrmacher, Ursula Spuler Stegemann, Frauen und die
Scharia, Die Menschenrechte im Islam, Heinrich Hugendubel Verlag, Kreuzlingen München 2004,
s.37-53; EKD-Texte 86, Klarheit und gute Nachbarschaft, Christen und Muslime in Deutschland,
Eine Handreichung des Rates der EKD, s.22-71.
6 Özellikle Almanca Din Bilgisi Dersi, Türk ailelerini din dersinin dilinin Almanca ve öðretmenle-rinin farklý milletten olmasýna yakýnlaþtýrmaktadýr. Ayrýca farklý milletten öðrencilerin ayný sý-nýfta Ýslam hakkýnda öðrenmeleri hem aileleri hem de öðrencileri farklý mezheplerin yorumlarý ve kültürleriyle tanýþtýrmaktadýr.
Yasal sýnýrlýklar, Ýslam’ýn yapýsý ve cemaatlerin mevcut durumu, yukarýda belirtilen konular doðrultusunda ilgili makam ve dinî cemaatleri farklý çö-züm yollarý bulmaya yönlendirmiþ ve eyaletlerin eðitim iþlerinde baðýmsýz olmasý nedeniyle çok çeþitli din öðretimi modellerinin uygulanmasýna yol açmýþtýr. Bu nedenle araþtýrmanýn ana sorusunu; “Almanya’da eyaletlerde hangi Ýslam din öðretimi modelleri uygulanmaktadýr?” oluþturmaktadýr. Te-mel soruya baðlý olarak tek tek eyaletlerdeki modellerin mevcut uygulanma durumunun ortaya konulmasý amaçlanmýþtýr. Bu amaç gerçekleþtirilirken; varsa dersi yürüten cemaat, dersin programý, modelin uygulandýðý okul sa-yýsý, öðretmenleri, öðretmenlere verilen seminerler hakkýnda betimsel ola-rak bilgi verilmesi yoluna gidilmiþtir. Araþtýrmayý gerçekleþtirmek için Tara-ma Modeli kullanýlmýþtýr.
B. Eyaletlerdeki Ýslam Din Öðretimi Modelleri
Ýslam din öðretimi modellerinin7 eyaletlerdeki uygulanma durumlarý
aþaðý-da incelenmiþtir. Bunlaraþaðý-dan Alevilik Din Dersi, Ýslam’aþaðý-dan farklý bir inanýþa sahip olduðu ve Alman devleti tarafýndan ayrý bir dinî cemaat kabul edildi-ðinden araþtýrmanýn kapsamý dýþýnda tutulmuþtur.
1. KUZEY REN WESTFALYA
Almanya’nýn batýsýnda bulunan Kuzey Ren Westfalya eyaletinin nüfusu 18 milyondur. 34.080 km² yüzölçümüyle Almanya’nýn dördüncü büyük eyale-tidir. Müslümanlarýn oraný eyalet nüfusunun %5.5’i kadar olduðu tahmin edilmektedir. Uygulamada olan Ýslam din öðretimi modelleri þunlardýr:
a. Ana Dil Dersi Kapsamýnda Din Bilgisi Dersi
1978 yýlýnda zamanýn Kültür Bakaný, Okul için Eyalet Enstitüsünden Ýl-kokul 1.-4. sýnýflar için Ýslam Din Dersi Programý geliþtirilmesini istemiþtir. Derste Almanya’da yaþayan Müslüman çocuklara Ýslam inancýný ve davra-nýþlarýný öðretmesi hedeflenmiþtir. Hýristiyan kiliselerin, isminden dolayý böyle bir dersin dinî cemaat olmadan verilemeyeceðine yönelik eleþtirilerde bu-lunmasý üzerine, dersin baðýmsýz bir ders olmaktan ziyade Ana Dil Dersi kapsamýnda, inandýrma hedefli olmayýp sadece bilgi vermeye yönelik, Ýslam Din Bilgisi Dersi olmasýna karar verilmiþtir. 1986 yýlýnda Eyalet Enstitüsü Almanca ve Türkçe olarak, “Müslüman öðrenciler için Din Bilgisi Programý 7 Model kavramý çalýþmada, Almanya’daki okullarda; eyaletlere, dersin teorik temellerine, prog-ramlarýn hazýrlanma sürecine, progprog-ramlarýna ve progprog-ramlarýn uygulanma þekline, öðretmenle-rine göre deðiþiklik gösterebilen ders yaklaþýmlarýdýr. Dolayýsýyla “Model” kavramý araþtýrmada Almanya’daki okullarda uygulanabilecek en uygun Ýslam Din Dersine ulaþmak için denenen dersler için kullanýlmýþtýr.
- Ýlkokullar Ýçin 24 Ünite”yi (Religiöse Unterweisung für Schüler islamisc-hen Glaubens-24 Unterrichtseinheiten für die Grundschule) yayýnlamýþtýr. Ayný ders için Dinimizi Öðreniyoruz ismiyle öðrenci kitaplarý hazýrlanmýþtýr. Eyalet yetkilileri 1991 yýlýnda 5.ve 6. sýnýflar için 12 ders ünitesi, 1996 yýlýn-da ise 7-10. sýnýflar için 24 ders ünitesi oluþturmuþtur. Bunlar yýlýn-da ayný þekil-de Türkçe Ana Dil Dersi kapsamýnda verilmesi düþünülmüþ ancak saþekil-dece Almanca basýlmýþtýr. Ders programý 1990'lý yýllarda Boþnakça ve Arapça ola-rak da geliþtirilmiþ ve okutulmuþtur. 8
Din Bilgisi Dersi, Anayasanýn temel deðer düzenlemesi çerçevesinde ve Eyalet Anayasasýnýn dinî bilinçlendirme eðitim ve öðretim hedefinde yapýl-maktadýr. Ders inandýrma hedefli deðildir. Almanya’daki Müslüman öðrenci-lere Ýslam ahlakýný ve dini öðretmek hedeflenmektedir. Amaç, seküler Hýris-tiyan kültürü tarafýndan þekillendirilmiþ bir toplumda öðrencilerin Müslü-man olarak yaþayabilmelerine yardýmcý olmaktýr. Derse katýlým serbesttir, öðrencilerden baþvuranlar bir öðretim yýlý boyunca derse devam etmektedir. En az katýlým sayýsý ana dil dersinin düzenlenmesine baðlýdýr. Beþ saatlik ana dil dersinin iki ders saati Din Bilgisi Dersi’ne ayrýlmaktadýr. Öðrencilerin, ana dil dersine katýldýðýný belgelendirmek maksadýyla not verilir.
Eyalet tarafýndan görevlendirilen ana dil dersi için Müslüman öðretmen-ler, kendilerinin hazýr ve uygun olduklarýný bildirdiklerinde bu dersi verebil-mektedir. Öðretmenlerin seçimine okul yetkilileri karar ververebil-mektedir. 1999 yýlýnda çýkartýlan genelge ile dersler iki þekilde verilmeye baþlanmýþtýr: 1. Ana Dili Tamamlama Dersi çerçevesinde Türkçe, Arapça ve Boþnakça. 2. Zamaný belli olmayan deneme modeli þeklinde, baðýmsýz bir ders olarak Almanca.9
b. Din Bilgisi-Kültürü Dersi (Unterweisung-Islamkunde)
1999 yýlýnda çýkartýlan bir genelge ile Din Bilgisi Dersinin ilk defa Al-manca verilmesi kararlaþtýrýlmýþtýr. Buna göre, öðrenci faaliyetleri deðerlen-dirmeye tabi tutulmakta ve dersin sýnýf geçmeye etkisi olmaktadýr. Ders, 1999-2000 eðitim öðretim yýlýndan beri okul sayýsý arttýrýlarak uygulanmaktadýr. Ders, mezhep merkezli deðildir ve her milletten Müslüman’a açýktýr.
Almanca Din Bilgisi Dersi, Türkçe verilen Din Bilgisi Dersinin amaçlarýn-dan farklý amaçlara sahip deðildir. Öðrencileri inandýrmak hedeflenmemiþ-8 Pfaff, “Zur Situation des Islamunterrichts in Nordrhein –Westfalen”, Yayýna Hazýrlayan (Hg): Wolfgang Bock, Islamischer Religionsunterricht?, Mohr Siebeck Verlag, Tübingen 2006, s.137-139.
9 Genelge için bkz. RdErL.d., Ministerium für Schule und Weiterbildung, Wissenschaft und Fors-chung, V. 28.5.1999 (ABl. NRW.1 S.96), “Islamische Unterweisung”, P. Schreiner, K. Wulff,
tir. Almanya’daki Müslüman öðrencilere, Ýslami geleneði kendi tarihlerine, ahlak ve dinlerine göre öðretmek için çaba sarf edilmektedir.
2000 yýlýnda 22 okulda denenen model için yeni geliþtirilmiþ bir ilkokul programý kullanýlmamýþtýr. Ders, Ana Dil Dersi kapsamýnda verilen Din Bil-gisi Dersi için geliþtirilen programa göre yapýlmýþtýr. 20 sene önce geliþtiri-len programýn güncel olmamasý ve Þii, Alevi öðrencileri dikkate almamasý sebebiyle 2002 yýlýnda yeni bir öðretim programý geliþtirilmeye baþlanmýþ, 2005 yýlýnda çekirdek program çýkmýþtýr. Mart 2006’da 1.-4. sýnýf ders prog-ramý yayýnlanmýþtýr. Ders Programlarýnýn tamamýnýn 2007-2008 öðretim yýlýna kadar hazýr olmasý planlanmýþ10 ancak halen 5-10. sýnýflarýn ders
prog-ramý için çalýþmalar sürdürülmektedir. 2005 yýlýnda dersin adý Islamkunde (Ýslam Kültürü) olarak deðiþtirilmiþtir.
2003-2004 öðretim yýlýnda 110, 2008-2009 da 120 okul, model dene-mesine katýlmýþtýr. Dersin açýlabilmesi için en az katýlým sayýsýnýn 12 olmasý gerekmektedir. Dersi almak için baþvuran öðrenciler, bütün bir öðretim yýlý derse devam etmektedir.
Dersi veren öðretmenler, eðitim kurslarýna alýnmýþtýr. Türkçe Din Bilgisi Dersi öðretmeni olanlarla, Ýslam Bilimcilere farklý eðitim seminerleri düzen-lenmektedir. Birinci gruptaki öðretmenlere alan eðitimi olarak adlandýrýlan; Ýslam’ýn ve dolayýsýyla Müslümanlarýn tarihi, Ýslam Metinleri Filolojisi, Ýs-lam Sosyal Bilim Analizi gibi dersler verilmektedir. Ýkinci gruptakilere ise derse hazýrlýk anlamýnda ünitelerin bölümlenmesi, yýllýk planýn oluþturul-masý, pedagoji ve Ýslami kavramlar üzerinde çalýþma, derste kullanýlabile-cek metot ve teknikler, genel pedagoji, okul ve ders organizasyonu, genel öðretim metotlarýnda bilgi verilmekte ve okulda uygulama yapýlmaktadýr.11
c. Ýslam Din Dersi
Almanya Müslümanlarý Merkez Konseyi (ZMD) ve Ýslam Konseyi (Islam-rat) Kuzey Ren Westfalya okul bakanlýðýna, 1996 yýlýnda “Almanca Ýslam Din Dersi” için dilekçe vermiþtir. Bu konuda açýklama yapan Özdoðan, Al-manca verilecek bir dersin diðer Müslüman öðrencileri de kapsayacaðýný, Türkçe Din Bilgisi Dersi’ni veren öðretmenlerin yeterlik gösteremedikleri 10 Michael Kiefer, Islamkunde in deutscher Sprache in Nordrhein- Westfalen, LIT Verlag, Münster 2005, s.113-114; 1.-4. sýnýf Ýlkokul Islamkunde öðretim programý hakkýnda bilgi için bkz.http:/ /www.learn-line.nrw.de/angebote/svislam/download/lehrplan.islamkunde.pdf, (eriþim 03. 07. 2007).
11 Klaus Gebauer, “Islamkunde in NRW”, Yayýna Hazýrlayan (Hg): Stefan Reichmuth, Mark Bo-denstein, Michael Kiefer, Birgit Väth, Staatlicher Islamunterricht in Deutschland, LIT Verlag, Ber-lin 2006, s. 29-30; Klaus Gebauer, “Schulversuch Islamischer Unterweisung in Deutscher Sprac-he”, Hg: Eckart Gottwald, Dirk Chr., Siedler, Islamische Unterweisung in Deutscher Sprache, Neu-kirchener Verlag, Neukirchen Vlyun 2001, s. 30-31; Kiefer, age., s. 105-112.
için velilerin bundan hoþnut olmadýklarýný belirtmiþtir. Öðretmenlerin Ýslam’la baðdaþmayan yaþantýlarý nedeniyle, veliler çocuklarýnýn Türkçe Din Bilgisi Dersi’nden kayýtýný sildirmektedir.12 Benzeri nedenlerle ZMD, Almanca bir
Ýslam Din Dersi Programý hazýrlamýþtýr.13
2000 yýlýnda öðrenci velileri, ZMD ve Islamrat birlikte Ýslam Din Dersi için dilekçe vermiþ; ancak Ýdare Mahkemesi söz konusu cemaatlerin Anaya-sanýn 7/3’e uygun bir dinî cemaat olmadýðý gerekçesiyle taleplerini reddet-miþtir. Münster Yüksek Ýdare Mahkemesi de ayný kararý verreddet-miþtir. Dinî cema-at ve üyelerinin asli üye olmadýklarý belirtilmektedir.14
ZMD ve Islamrat’ýn çabalarýnýn dýþýnda uyum politikasýnýn bir parçasý ola-rak Eðitim Bakanlýðý’nýn devlet gözetiminde planladýðý, Köln ve Duisburg’ta Almanca Ýslam Din Dersi denemelerinden söz edilmektedir.15 Köln ve
Duis-burg’taki cami cemaatlerinin bir din dersi programý hazýrlamak için bir araya gelmesi durumunda, söz konusu dersin 2008 yýlýndan itibaren uygulanmaya konulmasý düþünülmüþtür.16 Kaddor’un bildirdiðine göre Köln ve Duisburg’ta
Ýslam Din Dersi pilot deneme olarak dört yýllýðýna uygulanmaya baþlamýþtýr. Baþarýlý olmasý halinde diðer þehirlere de yaygýnlaþtýrýlacaktýr.17
2. BERLÝN
Almanya’nýn baþkenti olan Berlin, 3.4 milyon nüfusuyla Almanya’nýn en fazla nüfusuna sahip þehir eyaletidir. Almanya’nýn kuzey doðusunda bulu-nan eyalette, uygulabulu-nan Ýslam din öðretimi modelleri aþaðýda incelenmiþtir.
a. Ana Dili Tamamlama Dersi Kapsamýnda Din Bilgisi Dersi
Din Bilgisi Dersi, konsolosluðun gözetiminde Ana Dili Tamamlama Dersi çerçevesinde verilmektedir. Öðretim programý ve öðretmenler Türkiye’den gelmektedir.
b. Ýslam Kültürü Dersi (Ýslamkunde)
Berlin’de Þubat 2000’den itibaren Ýslam Kültürü Dersi’nin 1. ve 2. sýnýf-larda okul denemesi olarak okutulmasýný 15 Türk Eyalet Dernekleri birleþe-12 Hasan Özdoðan, “Stellungnahme zum Runderlaß NRW IRU”, P. Schreiner, K. Wulff, Islamischer
Religionsunterricht, Münster 2001, s.112-113.
13 Bkz. Zentralrats der Muslime in Deutschland, Entwurf Eines Lehrplans für Islamische
Religions-lehre (Grundschule), Köln 1999. 14 Pfaff, agm., s. 143-144. 15 http://www.integrationsbeauftragter.nrw.de/pdf/presseschau/presseschau41.pdf, (eriþim 16.08.2007). 1 6http://www.integrationsbeauftragter.nrw.de/pdf/pressespiegel/ps-klassenzimmer.pdf, (eriþim 16.08.2007). 17 http://de.qantara.de/webcom/show_article.php/_c-469/_nr-691/i.html, (eriþim 02.02.2009).
rek talep etmiþtir. Dersin amacý, Ýslam’ý merkeze alarak bütün dinler hakkýn-da bilgi vermektir. Derse katýlým serbesttir. Müslüman öðrencilerin dýþýnhakkýn-daki öðrencilere de dersin açýk olmasý talep edilmiþtir.18
15.01.2009 tarihli açýklamada eyalet eðitim danýþmaný Pokall, Müslü-man cemaat ve derneklerin bir araya gelip senato ile bir Ýslam Din Dersi için anlaþamadýklarý takdirde, eyalette Ýslam Kültürü Dersi’nin yaygýnlaþtýrýlaca-ðýný ifade etmiþtir.19
c. Ýslam Din Dersi
Berlin eyaletinde Federal Anayasanýn 7. maddesinin 1. fýkrasý geçerli deðildir. 141. maddeye (Bremer Klausel) göre dersin üstlenicisi dinî cemaat-tir. Din dersi kamu okullarýnda düzenli bir ders deðildir. Din dersleri okul kanunun 23. ve 24. maddelerine göre düzenlenmektedir. Okul yetkilileri sadece haftanýn iki saatini ders planýnda boþaltmak ve yer göstermekle yü-kümlüdür. Ders öðretmenlerini dinî cemaat görevlendirmekte, ücretini dev-let ödemektedir. Derse not verilmemektedir.
1980’de kurulan Ýslam Federasyonu 1980, 1983, 1987 ve 1993’te birçok kez Ýslam Din Dersi için dilekçe vermiþ fakat mahkeme kararýyla ret edilmiþ-tir. Gerekçe olarak Ýslam Federasyonun bir din cemaati olmadýðý sadece bir-liklerin anlaþmasý olduðu vurgulanmýþtýr. Yüksek Ýdare Mahkemesi 04.11.1998 yýlýnda Ýslam Federasyonunu, din cemaati olarak kabul etmiþtir. Federasyon, 23.02.2000 tarihinde Berlin okullarýnda kendi Ýslam din dersi-ni verme hakkýný elde etmiþtir.20 Ders öðretim programý 27 Nisan 2000
tari-hinde hazýrlanmýþtýr; fakat en son hali Mayýs 2001’de dördüncü kez geliþti-rilerek kabul edilmiþtir.21 5. ve 6. sýnýflar için program geliþtirme çalýþmalarý
devam etmektedir. 1.-4. sýnýflar için geliþtirilen programda yedi öðrenme alaný mevcuttur: 1. Evren 2. Ýbadet 3. Ben ve diðerleri I 4. Ben ve diðerleri II 5. Kur’an 6. Bayramlar 7. Peygamberler. 22
18 Axel Emenet, Verfassungsrechtliche Probleme einer islamischen Religionkunde an öffentlichen
Sc-hulen, Dr. Hänsel-Hohenhausen AG. Verlag., Frankfurt am Main 2003, s.43; Staatsinstitut für
Schulpädagogik und Bildungsforschung, Islamischer Religionsunterrichrt an bayerischen Schu-len?, München 2000 s.24; Ali Özgür Özdil, “Islamicher Religionsunterricht”, Yayýna Hazýrlayan-lar (Hg): Peter Schreiner, Karin Wulf, Islamischer Religionsunterricht, Comenius Institut, Müns-ter 2001, s.19.
19 http://www.morgenpost.de/printarchiv/berlin/article1015392/Senat_erwaegt_Schulfach_Is-lamkunde.html, (eriþim 02.02.2009).
20 Irka Christin Mohr, Muslime zwischen Herkunft und Zukunft, Das Arabische Buch Verlag, Berlin 2000, s.18-19; Özdil, “Islamischer Religionsunterricht”, s. 19.
21 http://www.islamische-foederation.de/irugeschuaktu.htm, (eriþim 28.06.2007).
22 Islamische Föderation, Vorläufiger Rahmenplan Islamischen Religionsunterricht, Klassenstufe 1.-4. Ekim 2000.
2002-2003 öðretim yýlýnda 15 okulda Ýslam Din Dersi verilmiþtir. Toplam 1657 öðrenci derse katýlmýþtýr. 1-6. sýnýfa kadar olan öðretim kademesinde Ýslam Din Dersine, % 21.06 Arap, %0.72 Pakistan’lý, % 1.03 Arnavut, % 0.84 Boþnak, % 1.75 Alman, % 74.05 Türk , % 0.12 Afgan, % 0.12 Yunan, % 0.12 Ýran’lý öðrenci katýlmýþtýr.23 2003-2004 öðretim yýlýnda 48 okulda ders
verilmiþtir. % 74.06 Türk, % 21.09 Arap, %1.27 Alman, % 3.58 Diðer (Arna-vut, Afgan, Yunan, Boþnak, Yunan, Ýran’lý) öðrenciler katýlmýþtýr.24 2006-2007
öðretim yýlýnda 31 okulda dersler verilmiþtir.25
3. HESSEN
Almanya’nýn ortasýnda bulunan Hessen eyaletinin yaklaþýk 6 milyon nüfusu vardýr. Eyalette aþaðýda sunulan iki model denenmektedir. Üçüncü modelin hazýrlýklarý yapýlmýþ ancak henüz uygulamaya geçmemiþtir.
a. Ana Dili Tamamlama Dersi Kapsamýnda Din Bilgisi Dersi
1987’den beri Ana Dil Dersi çerçevesinde Türkçe Din Bilgisi Dersi veril-mektedir. Bir ders saatidir.
b. Etik Dersi Kapsamýnda Ýslam Etiði
Aðýrlýk noktasý Ýslam Ahlaký ve Felsefe olan bir Ahlak dersidir. Bu ders, Hessen Kültür Bakanlýðýnýn projesi olarak, 5. sýnýftan 9-10. sýnýflara kadar Hauptschule, Realschule, Gesamtschule, Gymnasium okullarýnda uygulan-maktadýr. 2002-2003 öðretim yýlýnda üç okulda denemesi yapýlan ders, ba-þarýlý bulunmuþtur. Ders materyalleri ve taslaklarý geliþtirilmiþtir. Kültür Ba-kaný, bu dersin 2007-2008 öðretim yýlýndan itibaren bütün okullara yaygýn-laþtýrýlacaðýný belirtmiþtir. Ancak yapýlan araþtýrma sonucu bu konuda bir geliþmeye ulaþýlamamýþtýr.
Söz konusu ders vasýtasýyla Ýslam Ahlaký’nýn temel konularý, sorularý ve problemlerinin Etik Dersi’nde öðretilmesi amaçlanmýþtýr. Dersin amacý, Müs-lüman öðrencilerin ahlakî karar verme, davranma yeteneklerini; insan hak-larý, anayasa, Hessen eyalet yasalarýna baðlýlýðýný geliþtirmektir. 6., 8. ve 10. sýnýflarda iþlenen bazý konular þunlardýr: Ýyi ve Kötü-Vicdan, Arkadaþlýk-Sevgi ve Cinsellik, Birliktelik, Evlilik, Aile, Hak ve Adalet.
Dersi veren öðretmenler, daha önce Etik Dersini veren öðretmenlerdir. Ancak konularý Müslüman çocuklarýn hayatlarýna yakýnlaþtýrmak maksadýyla, 23 http://www.islamische-foederation.de/IRU/statistik/Schulen%20mit%20zahlen.pdf;http://
www.islamische-foederation.de/IRU/statistik/GeschNatio1.PDF; (eriþim 28.06.2007). 24 http://www.islamische-foederation.de/IRU/statistik2003/herkunft03.PDF, (eriþim 28.06.2007). 25 http://if-berlin.de/images/einblicke/Folie3.JPG, (eriþim 02.02.2009).
Ýslami cemaatlerden kiþilerle görüþülmekte ve görevli kiþiler sýnýfa davet edilmektedir. Aynýsý Hýristiyan ve Yahudi cemaatleri için de geçerlidir. Öðret-menlerin eðitimi konusunda Frankfurt am Main’daki Johann Wolfgang Go-ethe Üniveristesi’nin Oryantalistik Bölümü ve Hessen Pedagoji Eyalet Ensti-tüsü ile iþbirliði yapýlmaktadýr.26
c. Ýslam Din Dersi Ýçin Çabalar
1995 yýlýnda kurulan Hessen Ýslami Çalýþma Dairesi çeþitli sebeplerden dolayý 1997’de adýný deðiþtirerek, Hessen Ýslami Din Cemaati þeklinde tek-rar yapýlanmýþ ve tüzüðünü oluþturmuþtur. Cemaat baþta Sünni ve Þii Müs-lümanlarýn okullarda Ýslam Din Dersi talebine cevap verebilmek için çaba göstermektedir. Hessen Ýslami Din Cemaati 23.05.1998 tarihinde okul-larda Ýslam Din Dersi verebilmek maksadýyla baþvuru yapmýþtýr. Prof. Dr. Wielandt ve Prof. Dr. Füssel söz konusu cemaati incelemek üzere danýþman seçilmiþlerdir. Her iki uzman Hessen Ýslam Din Cemaati’nin (IRH) Ýslam’ý temsil edemeyeceði yönünde rapor sunmuþtur. Araþtýrmalar göstermiþtir ki, IRH, Selefi Ýslam’la (Suudi Arabistan’daki gibi) geleneksel anlayýþ arasýnda Ortodoks Sünni anlayýþýna sahiptir.27 30.10.2001 tarihinde ne
organizasyon-larýnýn ne de cemaatin dinî tüzüðünün Anayasanýn 7/3. maddesine uygun olduðu belirtilerek, IRH’ýn dilekçesi reddedilmiþtir. IRH’ýn buna itiraz etmesi de sonuç vermemiþtir. 15.06.2004 tarihinde Wiesbaden Ýdare Mahkemesi Ýslam Din Dersi isteðini kabul etmemiþtir. IRH'ýn dinî cemaat olmadýðý ve þu an ki yapýlarýyla gelecekte de olamayacaklarý bildirilmiþtir. IRH kararý Yargý-tay'a iletmiþ, Hessen Ýdare Mahkemesi ise 14.09.2005 tarihinde temyiz ka-rarýný reddetmiþtir. Þikâyet davasýnýn bir üst mahkeme olan Federal Alman-ya Ýdare Mahkemesi tarafýndan incelenmesi sonucunda 20.06.2006 tarihin-de IRH'nin þikâyet dilekçesi tekrar geri çevrilmiþtir.28
IRH’nin Ýslam din dersi modelinde; Ýslam’ýn Kur’an ve sünnete dayalý öðretimi, teori ve uygulamanýn ayrýlmazlýðý, öðreti, iman içeriði, Müslüman’ýn yaþam pratikleri, ibadetler gibi konularýn yer almasý ön görülmüþtür. Ders 26 Hessen Kültür Bakaný Karin Wulf’a yöneltilen sorulara cevabýný içeren 06.09.2004 ve 19.10.2004 tarihli yazýsý için bkz. http://www.landtag.hessen.de/Dokumente/Plenarsitzungen/02420.pdf, http://www.landtag.hessen.de/ Dokumente/Plenarsitzungen/02553.pdf, (eriþim 28.06.2007). 27 Wielandt, IRH’nin verdiði bir fetvayý incelemiþtir. Buna göre, Müslüman kýz öðrenciler okul gezilerine mesafesi 81 km’yi geçtiðinde ancak mahremleri olduðunda katýlabileceklerdir. Wie-landt böyle bir fýkýh komisyonuna sahip birliðin Avrupa’da Ýslam’ýn geliþmesine nasýl katký sað-layacaðýný sorgulamýþtýr.
28 Franz Köller, “Rechtliche Probleme im Zusammenhang mit der Einführung eines islamischen Religionsunterrichts in Hessen”, Yayýna Hazýrlayanlar (Hg): Wolfgang Bock, Islamischer
dili Almancadýr. Ýslam’ýn güncel sunumu, dini kimliðin oluþmasýna yardým, bu topluma aidiyetin vurgulanmasý, ders hedefleri arasýnda sayýlmaktadýr.29
IRH, Ýslam Din Dersi Öðretmeninin eðitimi için de çalýþmalar yürütmek-tedir. Wiesbaden Ýslamoloji Enstitüsü ile ortak çalýþma yapýlarak Ýslam Din Dersi Öðretmeni yetiþtirmek üzere 3 sömestrlik bir programý Þubat 2001’den beri uygulanmaktadýr.30
Kültür Bakaný Wulf 03.04.2007 tarihinde yaptýðý açýklamada eyalette halen Ýslam Din Dersi için muhatap bulunmadýðýný, IRH’nin þartlarý yerine getirmediðini belirtmektedir. Söz konusu dersi üstlenebilecekler arasýnda DÝTÝB’nin31 adý zikredilmektedir.32
4. BADEN WÜRTTEMBERG
Almanya’nýn güney batýsýnda bulunan Baden Württemberg eyaleti yaklaþýk 11 milyon nüfusa sahiptir. Müslümanlarýn oraný nüfusun yaklaþýk %6’sý ka-dardýr. Eyalette üç farklý Ýslam din öðretimi modelinin uygulamasý vardýr.
a. Ana Dili Tamamlama Dersi Kapsamýnda Din Bilgisi Dersi
1995 yýlýnda 5 saat uygulanan Ana Dili Tamamlama Dersinin, 2 saati öðleden önceye alýnarak Din Bilgisi Dersine ayrýlmýþtýr. Din Bilgisi Dersi’nin öðleden önceye alýnma sebebi, Hýristiyan din dersleriyle Türk çocuklarýna verilen Din Bilgisi Dersinin paralel olmasýný saðlamaktýr. Bir diðer sebep ço-cuklarýn, din bilgisini kontrol edilemeyen Kur’an Kurslarý’ndan edinmeleri-ne engel olmaktýr.33 Bu ders konsolosluklar tarafýndan organize edilmekte
ve dersin içeriðine karar verilmektedir. Ayný þekilde ders materyalleri, kon-solosluk ülkelerinden temin edilmektedir. Derse katýlým, dersi seçmeye bað-lýdýr. Okul yöneticileri, ücret talep etmeden sýnýflarý derse açmaktadýr.
b. Ýslam Din Dersi
Ýslam Din Dersi için ilk olarak 1994 yýlýnda Ýslam Din Toplumu (Religi-onsgemeinschaft des Islam) Kültür Bakanlýðýna dilekçe vermiþ fakat kabul edilmemiþtir. 1996 yýlýnda Islamischen Bund Mannheim ve Christlich-isla-mischen Gesellschaft, Almanca “Ýslam Dersi” pilot projesinin uygulamaya konulmasýný istemiþ ancak bu dersin Türk Büyükelçiliðinin politik baskýsý 29 http://www.irh-info.de/index.php?kon=projekte&zeige=iru/iru_konzept, (eriþim 29.06.2007). 30 Programa katýlan öðretmenlerin istatistik durumu için bkz. http://www.irh-info.de/ projekte/
iru/pdf/ IRH_IRU_Statistik.pdf, (eriþim 28.06.2007). 31 Diyanet Ýþleri Türk Ýslam Birliði’nin kýsaltmasý.
32 Frankfurter Allgemein, “Vor Minderheiten nicht zurückweihen”, 03.04.2007.
33 Ali Özgür Özdil, Aktuelle Debatten zum Islamunterricht in Deutschland, E.B.-Verlag, Hamburg 1999, s. 99-100.
sebebiyle engellendiði bildirilmiþtir. Bundan sonra Ýslam Din Toplumu ve baþka organizasyonlarýn da bu taleple baþvuruda bulunduklarý belirtilmek-tedir. Baþvuru yapan kiþi ve kuruluþlar: 1. Religionsgemeinschaft des Islam-Landesverband Baden Württemberg 1998 yýlýnda, ardýndan Karlsruhe Pe-dagoji Yüksekokulu baþkaný Peter Müler 1999 yýlýnda bir dilekçe vermiþtir. 2. Zenralrat der Muslime in Baden Württemberg baþvuranlar arasýndadýr. 3. Institut für Islamische Erziehung Stuttgart 1999 yýlýnda talepte bulunmuþ-tur.34 Schneider, 1994’ten 2001 tarihine kadar sekiz Ýslami Organizasyonun
Ýslam Din Dersi için dilekçe verdiðini belirtmektedir.35
2001 tarihinde dönemin eski Kültür Bakaný, Sünni Ýslam Din Dersi ile ilgili bir grubun program çalýþmalarýný sürdüreceðini ve Alevilerin ayrý bir program oluþturduklarýný belirtmektedir. Resmi yazýda dersle ilgili, üstleni-cinin kim olacaðý ve öðretmenlerinin nasýl yetiþtirileceði gibi bazý sorunlara da deðinilmiþtir.36 Ders için dilekçe veren üç Sünni dernek, 2004 yýlýnda
Boþnak ve Arnavut eyalet dernekleriyle birleþmiþ ve yeni bir dinî cemaat kurmuþlardýr.37 Yaklaþýk altý yýl süren çalýþmalardan sonra bir taslak din dersi
programý Religionsgemeinschaft des Islam LV. Baden Württemberg birliði tarafýndan 05.08.2005 tarihinde Bakanlýða sunulmuþtur.38
2006-2007 öðretim yýlýndan itibaren 2 ders saati Ýslam Dersi verilmesi kararlaþtýrýlmýþtýr. Dört yýl sürecek olan deneme aþamasý 10 ilkokulda baþla-týlmýþtýr. Ders dili Almancadýr. Dersi, Müslüman öðretmenleri vermektedir. Ludwigsburg ve Karlsruhe Pedagoji Yüksek Okullarýnda öðretmenlerin meslek içi eðitime alýnmasý kararlaþtýrýlmýþ ve öðretmenler buralarda yurt dýþýndan gelen uzmanlar tarafýndan da eðitilmiþtir. Projenin devamý ve yaygýnlaþtýrýl-masý konusunda 2009-2010 öðretim yýlýnda karar verilecektir.
Sünni din dersinin içeriði daha önceki Kültür Bakaný Anette Schavan tarafýndan belirlenen bir grup tarafýndan geliþtirilmiþtir. Tanrý-Ýnsan-Yaratýl-mýþlar, Kur’an ve Ýslami Kaynaklar, Dinler ve Yaþam Biçimleri, Bireysel ve Toplumsal Ýnancýn Ýfade Biçimleri konu alanlarý olarak sýralanmaktadýr. Hem 34 Özdil, “Islamischer Religionsunterricht”, s.20; Özdil, age., s.125; Eckhart Marggraf, “Religion-sunterricht für Müslime Überfällig”, Yayýna Hazýrlayan (Hg): Peter Schreiner, Karin Wulf,
Isla-mischer Religionsunterricht, Comenius Institut, Münster 2001, s.132,135.
35 Karl Schneider, “Islamischer Regionsunterricht an Staatlichen Schulen in Baden–Württemberg?”, Yayýna Hazýrlayan (Hg): Islamischer Religionsunterricht, Otto Lembeck Verlag, Frankfurt am Main 2001, s. 131.
36 http://www3.landtag-bw.de/WP13/Drucksachen/0000/13_0493_D.PDF, (eriþim 27.06.2007). 37 Barbara Lichtenthäler, “Islamische Religion im schulischen Unterricht: Baden-Württemberg”, Yayýna Hazýrlayan (Hg): Wolfgang Bock, Islamischer Religionsunterricht?, Mohr Siebeck Verlag, Tübingen 2006, s. 82.
38 Ders programýný incelemek için bkz. http://www.rg-islam.de/BildungsplanIslamischerRU.pdf, (eriþim 27.06.2007).
Ýslam Din Dersi hem de Alevi Din Dersi öðretmenleri için 6 aylýk meslekî eðitim ön görülmüþtür. Sünni inancý için Freiburg, Karlsruhe, Sttutgart’taki 10 okul deneme okulu olarak belirlenmiþtir.39
5. BREMEN
Bremen þehir eyaleti yaklaþýk 600.000 nüfusa sahiptir. Eyalet, Almanya’-nýn kuzey batýsýnda yer almaktadýr. Bremen Eyaleti Anayasasý, Federal Ana-yasa’dan önce yürürlükte olduðu için din dersleri Eyalet Anayasasý’nýn 141. maddesine (Bremer Klausel) göre düzenlenmektedir. Uygulamadaki model-ler aþaðýda yer almýþtýr.
a. Ana Dili Tamamlama Dersi Kapsamýnda Din Bilgisi Dersi
Konsolosluk dersleri olarak Ana Dili Tamamlama Dersleri çerçevesinde Din Bilgisi Dersleri verilmektedir.
b. Ýslam Kültürü Dersi (Ýslamkundlicher Unterricht)
Bremen Eðitim Senatörlüðü Ýslam Din Bilgisi Dersi hazýrlýk çalýþmalarý için oluþturduðu Yuvarlak Masa Komisyonunda; Eðitim Bakanlýðý, Bremen’-deki Müslümanlar, Protestan ve Katolik Kilise temsilcileri bir araya gelmiþ-lerdir. Komisyon bu dersin Almanca okutulmasýna ve her dinden öðrenci-nin katýlabileceði bir ders olmasýna karar vermiþtir. Ders öðretmenleriöðrenci-nin, Alman Üniversitelerinde yetiþecek Ýslam Din Dersi öðretmenleri olmasýný uygun görmüþtür. Komisyon tarafýndan hazýrlanan program Eyalet Okul Enstitüsü tarafýndan onaylanmýþtýr. Ders 2002-2003 öðretim yýlýndan iti-baren öncelikle 5. sýnýfta sonra diðer yýllar 6. ve 7. sýnýflarda uygulanmýþ-týr. 2005-2006 öðretim yýlýndan itibaren uygulamanýn diðer okullara da geniþletilmesi düþünülmüþtür.40 Ancak bu konuda daha fazla bilgi elde
edilememiþtir.
5. ve 6. sýnýf programýnda içerik iki alana göre; “Dinî Oryantasyon” ve “Ahlakî Davranýþlarda Oryantasyon” þeklinde düzenlenmiþtir. Dinî oryantas-yonda yer alan konular; Oluþum Tarihi, Peygamberlik ve Kur’an, Müslü-man’ýn Hayatýnda Ýslam, Kitaplý Dinlerin Ýnanç Temelleridir. Ahlaki oryan-tasyonda yer alan konular; Tanrý’ya Ýnanma ve Yaratýlmýþlara Deðer Verme, Ýnsanýn Kendisiyle ve Diðer Ýnsanlarla Ýliþkisi, Toplumsal Yaþam Gerçekliði-dir. Dersin hedefi öðrencilere, dinî, kültürel, tarihî ve ahlakî yönelimler sað-lamaktýr. 41
39 Barbara Lichtenthäler, agm., s.84.
40 Bremen Eðitim Senatörlüðünün 08.09.2005 resmi yazýsý.
c. Ýslam Din Dersi
Bremen’de Ýslam Cemaatleri Çalýþma Dairesi 05.09.2001 tarihinde Ýslam Din Dersi için bir temel program taslaðýný Eðitim ve Bilim Senatörlüðüne sunmuþtur. O da çeþitli cemaat temsilcilerini bu program taslaðýný müzakere etmek üzere Yuvarlak Masa Toplantýsýna davet etmiþtir. Yapýlan müzakereler sonucunda Ýslam din dersi, bir okulda Almanca olarak 2003-2004 öðretim yýlýnda denenmeye alýnmýþtýr. Dersin bundan sonraki geliþim süreci hakkýn-da bilgi elde edilememiþtir.
6. HAMBURG
Yaklaþýk 2 milyon nüfusa sahip Hamburg þehir eyaleti Almanya’nýn kuzeyin-de yer almaktadýr. Eyalet çok dinli ve kültürlü bir yapýya sahiptir. Müslüman öðrencilerin devam ettikleri iki din öðretimi modeli vardýr.
a. Ana Dili Tamamlama Dersi Kapsamýnda Din Bilgisi Dersi
Türkçe Ana Dil Dersi çerçevesinde verilen “Türk Çocuklar Ýçin Ýslam Din Dersi” mevcuttur. Bu ders için not verilmemektedir. Öðretmenlik eðitimi al-mýþ Türk öðretmenler tarafýndan dersler verilmektedir. Öðretmenlerin “din dersi verebilir” yeterliliðine sahip olmasý istenmektedir. Bir öðretmenin bu dersi üstlenmesi kendisinin oluruna býrakýlmaktadýr.
b. Herkes Ýçin Din Dersi
Eyalette farklý din ve kültürden öðrencilerin sayýsý fazla olduðundan Herkes Ýçin Dinler Arasý Din Dersi bu eyalette çözüm olarak üretilen bir modeldir. Ders içerisinde Ýslam’la ilgili bilgilere yer verilmektedir. Protestan Kilisesi’nin desteðinde yürütülen bu ders için Hamburg’ta Dinler Arasý Din Dersi Müzakere Grubu oluþturulmuþtur. Bu grupta Yahudi, Müslüman cema-atler, Alevi Kültür Merkezi’nin Konferansý, Tibet ve Budist Kültür Merkezleri yer almaktadýr. Komisyon, din dersinin gelecekteki durumuna yönelik öneri-ler geliþtirmektedir.42
42 Harry Noorman, “Almanya’da Hýristiyan Din Dersinin Hukuksal Çerçeve Koþullarý ve Ýslam Din Dersi Ýçin Olasý Modeller”, Editörler: Hasan Coþkun, M. Zeki Aydýn, Lars Peter Schmidt, Helga Schenk, Türkiye ve Almanya’da Ýslam Din Dersi Tartýþmalarý, Konrad Adenauer Vakfý, Ankara 2000, s.24-25; Dinler Arasý Din Dersi Müzakere Grubu’nun, Herkes Ýçin Din Dersi hakkýndaki görüþleri için bkz. Gesprächkreis Interreligiöser Religionsunterricht in Hamburg, “Empfehlun-gen zum Religionsunterricht an öffentlichen Schulen in Hamburg” Yayýna Hazýrlayanlar (Hg): Folkert Doedens, Wolfram Weiße, Religionsunterricht Für Alle, Waxmann Verlag, Hamburg 1997, s. 35-41; Müslümanlarýn ders hakkýndaki görüþleri için bkz. Halima Krausen “Wie kann ein “Religionsunterricht für alle” von Muslimen theologisch verantwortet werden? Eine muslimisc-he Position”, Yayýna Hazýrlayanlar (Hg):, Wolfram Weiße, Folkert Doedens, Religiöses Lernen in
Farklý din ve mezheplerin derste konu edilmesi iki þekilde olmaktadýr. Ya dersin merkezinde (ana konu olarak) dinlerin ve mezheplerin çeþitliliðinin ayrý ayrý açýklanmasý ve kiþisel kanaatlerin konuþulmasý ya da belli baþlý ibret verici rivayetler, tecrübeler ve kanaatlerin öðrenciler tarafýndan sözlü olarak ifade edilmesi ve diðer dinlerin rivayetleriyle geliþtirilmesi þeklinde uygulanýr. Ýþlenen bazý üniteler þunlardýr: 1. Kendimi Tanýyorum ve Diðer Ýnsanlarý Daha Ýyi Tanýyorum. 2. Toplum Ýçerisinde Yaþýyoruz. 3.Ýnsanlarýn Ýnançlarýnda Ne Önemlidir. 4. Bizler Bir Dünyada Yaþýyoruz.43
1991 yýlýnda Aleviler Hamburg’ta ayrý bir ders için kampanyalar baþlat-mýþtýr. Farklý bir dersin oluþturulmasý yerine 1998 yýlýnda Alevilikle ilgili konular da programa dâhil edilmiþtir. Eklenen konular arasýnda; Alevilerin Ýbadeti, Muharrem Orucu, Aþure Günü, Hýzýr Ýlyas Günü, Semah Ritüeli ve Müziðin Önemi gibi baþlýklar yer almaktadýr.44
7. SCHLESWIG-HOLSTEIN
Schleswig-Holstein Almanya’nýn en kuzeyinde bulunmaktadýr. Danimarka’yla sýnýr olan eyalet yaklaþýk 2 milyon nüfusa sahiptir. Eyalette 25.000’e yakýn Müslüman yaþamaktadýr. Müslümanlar için iki model uygulanmaktadýr. Bir model için talep vardýr.
a. Ana Dili Tamamlama Dersi Kapsamýnda Din Bilgisi Dersi
Konsolosluk dersi olarak verilen Ana Dili Tamamlama Dersi
kapsamýn-da Din Bilgisi Dersleri kamu okullarý dýþýnkapsamýn-da okutulmaktadýr. b. Ýslam Din Dersi
2007-2008 öðretim yýlýnda 9 okulda Ýslam Din Dersi uygulamasý birinci sýnýftan itibaren baþlatýlmýþtýr. Dersi veren öðretmenler Kiel’deki Ýslam Bili-mi ve Oryantalistik Bölümü öðretim üyelerinden alan bilgisi ve Schleswig-Holstein Okul Kalitesini Geliþtirme Enstitüsünden alan didaktiði konusunda iki yýl süreli seminerler almaktadýr.
Aþaðý Saksonya Eyaletinde geliþtirilen Ýslam Din Dersi Programý, Sc-hleswig Holstein’da yeniden üzerinde çalýþýlarak, bu eyalete uyarlanmaya çalýþýlmýþtýr. Programda bir yorum ve mistik eðilim olarak Aleviliðe ve Þii-liðe de yer verilmiþtir. Program incelendiðinde sekiz öðrenme alanýn oldu-ðu tespit edilmiþtir. Bunlar: 1. Ben ve Cemaatim 2. Ýslam Ahlaký 3. Pey-gamberlerin Hayatlarý 4. Peygamber Hz. Muhammed 5. Kur’an 6. Ýslam’ýn 43 Hamburg Okullar Dairesi, Ýlkokullar için Din Dersi Çerçeve Plan Tasarýsý, 26.01.2001. 44 http://www.alevi.com/religionsunterricht0+M582cc2f345b.html, (eriþim 28.07.2007).
Þartlarý. Birinci, ikinci sýnýflar için ve üçüncü, dördüncü sýnýflar için bir içerik belirlenmiþtir.45
8. RHEINLAND –PFALZ
Almanya’nýn güney batýsýnda yer alan eyalette yaklaþýk 4 milyon insan yaþa-maktadýr. Müslüman öðrenciler için eyalette iki model uygulama vardýr.
a. Ana Dili Tamamlama Dersi Kapsamýnda Din Bilgisi Dersi
Devlet gözetiminde verilen Ana Dili Tamamlama Dersi kapsamýnda Din
Bilgisi Dersleri okutulmaktadýr. 1.-10. sýnýflara kadar verilen derse katýlým baþvuru ile olmaktadýr. Dersten kayýt sildirme ancak öðretim yýlý sonunda yapýlmaktadýr. Öðrencilerin ders etkinliklerine katýlýmý notlandýrýlmaktadýr fakat ders ortalamasýna tesiri olmamaktadýr.
b. Ýslam Din Dersi
2003-2004 öðretim yýlýnda dört yýllýðýna denenmek üzere Pfingstweide ilkokulunda baþlatýlan uygulama, 2008 yýlýnda Eðitim Bakaný Ahnen’in yap-týðý bir açýklamayla baþka bir okula daha yaygýnlaþtýrýlmýþ ayrýca üç farklý bölgedeki okuldan modeli denemek için talep gelmiþtir. Ders öðretmenleri-nin eðitimi Karlsruhe’deki Pedagoji Üniversitesi’nde verilecek sertifika prog-ramlarýyla yapýlmasý kararlaþtýrýlmýþtýr.46 2009-2010 yýlýndan itibaren
mo-delin eyaletin tamamýna yaygýnlaþtýrýlmasý düþünülmektedir.
Ludwigshafen- Pfingstweide Ýlkokulu’nda öðrencilerin yarýsý Müslüman’dýr. Aðýrlýklý olarak Türk, Tunus’lu, Arnavut ve Afgan’dýr. Dolayýsýyla bu dersle öðrencilerin topluma entegrasyonuna katký hedeflenmektedir. Din Dersini destekleyenler arasýnda en baþta Hýristiyan Müslüman Konuþma Dairesi ve IGRA (Türk Kadýn Öðrenim Ýnisiyatifi) vardýr.
Ders için kýsmî çerçeve program (Teilrahmenplan) oluþturulmuþtur. Prog-ramda önemli konular ve ulaþýlmasý gerekilen beceriler yer almakta fakat bunlar sýnýflara göre belirlenmemiþtir. Öðrenciler çok heterojen olacaðýn-dan, öðretmene de bazý belirlemelerin býrakýlmasý uygun bulunmuþtur. Üç öðrenme alaný belirlenmiþtir: Müslüman Olarak Yaþama, Ýslam’ýn Temelleri, Dinler Arasý Diyalog.47
45 Schleswig-Holstein Eyaleti Eðitim ve Kadýndan Sorumlu Bakanlýk, Ýslam Din Dersi Öðretim Programý, 2008.
46 http://www.ad-hoc-news.de/islamunterricht-an-schulen-in-rheinland-pfalz-soll-ausgebaut—/ de/Regional/ Rheinland/19520989, (eriþim 04.02.2009).
47 Islamischer Religionsunterricht in der Grundschule Ludwigshafen- Pfingstweide, Entwurf eines Teilrahmenplans, Aralýk 2004.
9. AÞAÐI SAKSONYA
Almanya’nýn kuzey batýsýnda yer alan eyalette yaklaþýk 8 milyon insan yaþa-maktadýr. DITIB, eyalette en büyük Ýslami organizasyon kabul edilmektedir. Müslümanlar için eyalette iki model denemesi vardýr. Bir modelin uygula-maya konulmasý için de çaba gösterilmektedir.
a. Eyalet Kültüründe Dini Konular Dersi (Religiöse Themen der Landeskunde)
1985 yýlýndan beri Aþaðý Saksonya eyaletinde Ana Dili Tamamlama Dersi
çerçevesinde “Eyalet Kültüründe Dini Konular Dersi” 1.-13. sýnýflarda veril-mektedir. Derse iki ders saati ayrýlmýþtýr. Ders, 8 öðrenci tarafýndan seçildi-ðinde açýlmaktadýr. Dersten kayýt sildirme ancak öðretim yýlý sonunda müm-kündür. Öðretmenler, eyalet tarafýndan atanmaktadýr. Öðretmenlerin ya gel-dikleri ülkede ya da Almanya’da öðretmenlik eðitimi almýþ olmalarý ve iyi Almanca bilmeleri gerekmektedir. Aþaðý Saksonya Okul Kanunu’na uygun olarak Çerçeve Programlarý vardýr.
Ders veren öðretmenlerden öðretmenlik eðitimi almýþ olmalarýnýn yaný sýra meslekte tecrübelerinin olmasý istenmektedir. Öðretmenlerin, Din Ders-lerini verebilmesi için yeterlilik aranmaktadýr. Öðretmenlerin bu dersi ver-mesi için görev almalarý kendilerinin oluruna baðlýdýr.
b. Ýslam Din Dersi
24 Ekim 2001 tarihinde Aþaðý Saksonya Eyaleti Baþbakan’ý yaptýðý açýk-lamada Müslüman öðrencilere de Hýristiyan, Yahudi veya mezhepsiz öðren-cilere davranýldýðý gibi eþit davranýlmasýný istediklerini, onlarýn ya Deðerler ve Normlar Dersine ya da Din Dersine katýlmalarýný arzuladýklarýný ifade etmiþtir. Konuþmasýnýn devamýnda baþbakan, devlet denetiminde Almanca Ýslam Din Dersine imkân tanýyacaklarýný bildirmiþtir. 23 Temmuz 2002’de Eyalet Hükümeti, dersi uygulamaya karar vermiþtir. Hukukî anlamda bir Ýs-lam Din Cemaati olmadýðýndan Kültür Bakanlýðý, Müslümanlarýn temsilcile-rinin katýldýðý Yuvarlak Masa komisyonu oluþturmuþtur.48 Bu komisyon
Müs-lüman öðretmenlerin katýlýmýyla bir Çerçeve Program hazýrlanmýþtýr. 25 Tem-muz 2003’te Çerçeve Program (Rahmenrichtlinien) Aleviler haricinde Müs-lümanlar tarafýndan kabul görmüþtür. Aleviler, Alevilikle ilgili içeriðe yete-rince yer verilmemesi sebebiyle söz konusu çalýþmayý onaylamamýþtýr.49
48 Niedersachsen Schura olarak adlandýrýlan komisyonda Türk derneklerin temsilcileri, Arap, Boþ-nak, Pakistan, Alman Cemaatinin üyeleri yer almýþtýr.
49 Birgit Väth, “Islamischer Religionsunterricht an staatlichen Schulen-Zwei Modellprojekte zu sei-ner Etablierung in Niedersachsen”, Yayýna Hazýrlayan (Hg): Stefan Reichmth, Mark Bodenstein, Michael Kiefer, Birgit Väth, Staatlicher Islamunterricht in Deutschland, LIT Verlag, Berlin 2006, s. 72-73.
2003-2004 öðretim yýlýndan itibaren sekiz okulda denenmeye baþla-yan model, 19 okula geniþleyerek devam etmiþtir. 2006-2007 öðretim lýnda üç okulda daha uygulanma kararý alýnmýþtýr. 2008-2009 öðretim yý-lýnda 29 okulda uygulanmaktadýr. Kültür Bakaný 2012 yýlýna kadar bütün ilkokullarda deneme modelini yaygýnlaþtýrmayý ve sonrasýnda düzenli bir ders olarak okul programlarýnda yer vermeyi amaçladýklarýný açýklamýþ-týr.50
Dersin dili Almanca’dýr ve dersi Ana Dil Dersi çerçevesinde Eyalet Kültü-ründe Dinî Konular Dersini veren öðretmenler okutmaktadýr. Derse en az katýlýmcý sayýsý 12 olmalýdýr. Bu sayýya ulaþýlmadýðýnda 1. ve 2. sýnýflar bir-leþtirilebilmektedir. Ders, iki ders saati þeklinde düzenlenmiþtir. Ders progra-mý, Aþaðý Saksonya Kültür Bakanlýðýnýn söz konusu Müslüman organizas-yon ve birliklerle birlikte hazýrladýðý Ýslam Din Dersi Programýna göre geliþ-tirilmektedir. Programý Sünni ve Þii gruplar onaylanmaktadýr. Derste öðrenci faaliyetleri notlandýrýlmamaktadýr. Fakat ders, öðrencilerin çalýþmasýna ve sosyal davranýþlarýna katký saðlamak durumundadýr. 51
Program incelendiðinde altý öðrenme alanýnýn olduðu tespit edilmek-tedir. 1. Ben ve Benim Cemaatim 2. Ýslam Ahlâký 3. Peygamberler Tarihi 4. Peygamber Muhammed 5. Kur’an 6. Ýslam’ýn Þartlarý. Dersin görev ve hedefleri arasýnda; var oluþ sorularý olarak kabul edilen nereden, nereye sorularýyla ilgilenmek, insan-Allah iliþkisi, Allah ve yaratýlmýþlarla olan iliþ-kisini, Kur’an ve peygamberler tarihiyle ortaya koymak, sayýlmaktadýr. Ay-rýca, inancýn ve uygulamanýn öðrencinin hayatýyla iliþkilendirilmesi, öð-rencilerin kendi din kimliðini oluþturarak diðer din mensuplarýna karþý saygý geliþtirmelerine katký saðlamasý hedeflenmektedir. 52
Ders öðretmenlerine Osnabrück Üniversitesi Eðitim ve Kültür Bilimi Fa-kültesi’nde, “Almanca Ýslam Din Dersi-Öðretmenlere Bilimsel Eðitim Kur-su” verilmiþtir. Bu program 2007-2008 öðretim yýlýnda açýlan Master Prog-ramý’nýn da temelini oluþturmaktadýr. Eðitim kursuna Birinci Devlet Sýna-vý’ný veren öðretmenlik bölümü öðrencileri ve hizmette bulunan öðret-menler katýlmýþtýr.
50 “Allah im Unterricht”, 17.01.2009, http://www.dradio.de/dkultur/sendungen/religionen/ 903767/, (eriþim 04.02.2009).
51 Rolf Bade, “Islamischer Religionsunterricht- ein niedersächsischer Schulversuch”, Yayýna Hazýr-layan (Hg): Wolfgang Bock, Islamischer Religionsunterricht?, Mohr Siebeck Verlag, Tübingen 2006, s.129-131.
52 Rahmenrichtlinien für den Schulversuch, “Islamischer Religionsunterricht”(Entwurf), 29 Nisan 2003.
10. BAVYERA
Almanya’nýn güney doðusunda yer almaktadýr. Yaklaþýk 13 milyon nüfusa sa-hiptir. Müslüman öðrenciler için aþaðýda incelenen üç model uygulamadadýr.
a. Ana Dili Tamamlama Dersi Kapsamýnda Din Bilgisi Dersi
Öðretim Planlama Komisyonu 1986 yýlýnda Türk öðrenciler için Ýslam Ýnancýnda Din Bilgisi Dersini seçimlik okutma kararý almýþtýr. Bunun üzerine 1987-1988 öðretim yýlýndan itibaren 1.-3. sýnýflarda ve 1988-1989 öðretim yýlýnda da 4.-5. sýnýflarda Türkçe Din Bilgisi Dersleri okutulmaya baþlanmýþ-týr. Söz konusu dersler ortaokul düzeyinde (Hauptschule) 6.-9.,10. sýnýflar-da seçildiði takdirde okutulmaktadýr. 2005 yýlýna kasýnýflar-dar bu sýnýflar için ilko-kulda olduðu gibi ayrý bir din dersi programý bulunmuyordu. Bu sebeple, öðretmenler Türkiye Cumhuriyeti’nde okutulan Din Kültürü ve Ahlak Bilgi-si Programlarýndan faydalanarak derBilgi-si okutmuþlardýr. Dersler, Türkiye’den görevli giden Türk öðretmenlerin Türkçe programlarla ve Alman yetkilile-rin gözetiminde verilmektedir.53
Ders saatleri, öðretmenin ve okulun programýna göre deðiþiklik göster-mektedir. Ana Dili Tamamlama Dersleri için en fazla 5 ders saati ayrýlmýþtýr. Bunun iki ders saati Din Bilgisi Dersi içindir. Fakat þartlar göz önünde bulun-durularak ders saatlerinde oynamalar yapýlmaktadýr.54
1987-1988 ve 1988-1989 öðretim yýllarýnda uygulamaya konulan prog-ramlar (1.-3. ve 4.-5. sýnýflar için), 2005 öðretim yýlýndan itibaren Bavyera Öðretim ve Kültür Devlet Bakanlýðýnýn Ýlkokul (Grundschule) ve Ortaokul (Hauptschule) için hazýrladýðý Türkçe Ýslam Bilgisi Ders Programý (Lehr-plan für die islamische Unterweisung in türkischer Sprache) ile kaldýrýl-mýþtýr.55 Türkiye Cumhuriyeti Milli Eðitim Bakanlýðý, Talim ve Terbiye
Ku-rulu Baþkanlýðý, Yurt Dýþýndaki Türk Çocuklarý Ýçin Türkçe ve Türk Kültürü Dersi Öðretim Programý (1.-10. Sýnýflar)’ný bütün Almanya geneli için ha-53 Staatsinstitut Für Schulpädagogik und Bildungsforschung, Islamischer Religionsunterricht an
bayerischen Schulen?, s.27,34.
54 Bütün öðrencilerin Türkçe veya Din Bilgisi Derslerinden az da olsa faydalanmasý amaçlandýðýn-dan, dersler kimi zaman ve de çoðunlukla farklý seviyedeki sýnýflarla birleþtirilerek iþlenmekte-dir. Farklý seviyedeki sýnýflar 3 farklý seviyede olursa (7. 8. ve 9. sýnýflar gibi) o zaman bu sýnýflar “Problem Sýnýflar” olarak isimlendirilmektedir. Bir baþka uygulama ise farklý okullardaki öðren-cilere ders vermek hedefleniyorsa ders saatlerinde azaltma yoluna gidilmektedir. Böylece öðret-men daha çok okul dolaþmaktadýr. Din Derslerinin zamaný velilerin çoðunluðunun bu derse baþvuru yapmasý sebebiyle %72 oranýnda öðleden önce yapýlmaktadýr. Horst Unbehaun, Harald Schüler, Türkische Lehrer in Bayern, Bamberg Üniversitesi Araþtýrma Projesi, Bamberg 1998, s.148,168.
55 Yürürlüðe konulan bu programýn Almancasý model denemede olan Almanca Din Bilgisi Ders Programý’nýn aynýsýdýr. Türkçe Din Bilgisi Dersi’nde Türkçesi uygulanmaktadýr.
zýrlamasýna raðmen Bavyera Eyaleti kendi geliþtirdiði programý uygula-maktadýr.
b. Din Bilgisi Dersi
2001-2002 öðretim yýlýnda 14 okulda uygulamaya baþlanan model, o tarihten beri Bavyera’nýn 35 okulunda denenmiþtir. 2001-2002 öðretim yý-lýnda ilkokulun birinci sýnýflarýnda uygulanmaya baþlanmýþ ve 2004-2005 öðretim yýlýnda dördüncü sýnýflara ulaþýlmýþtýr. 2005-2006 öðretim yýlýnda ise uygulama faaliyetleri ortaokul (Hauptschule) düzeyine ulaþmýþ ve orta-okul 5. sýnýflarda denenmiþtir. 2006-2007 öðretim yýlýnda toplam 77 ilkorta-okul ve ortaokulda uygulanmýþtýr.56
Ders saatleri Türkçe Din Bilgisi Dersi’nin saatlerine göre (2-2-3-3, 1.-4. sýnýflar) düzenlenmiþtir. Ancak okul organizasyonlarýna, þartlara göre deði-þiklik (2-2-2-2) gösterebilmiþtir. Ders gruplarýnda en az 12 öðrenci bulun-mak durumundadýr. Gruplarýn birleþtirilmesi duruma göre uygun bulunmuþ-tur. Ders saatleri, okul programýnda Etik ve Türkçe Din Bilgisi Ders saatleriy-le ayný zamana konulmaktadýr.57 Ders dili Almancadýr dolayýsýyla bütün
Müslüman öðrencilere açýktýr. Derste önemli kavramlar Arapça ve Türkçe kullanýlmaktadýr.
Modeli okullarda uygulayan öðretmenler; Türkiye’den Ana Dil Dersini vermek üzere görevlendirilmiþ öðretmenler ve Almanya’da her hangi bir branþta öðretmenlik eðitimi almýþ Müslüman öðretmenlerdir.
Dersin programý eyalet eðitim yetkililerinin belirlediði uzman ve Müslü-man öðretmenler tarafýndan geliþtirilmiþtir. Program 2005 yýlýnda bakanlýk tarafýndan onaylanmýþtýr.
c. Ýslam Dersi
2002 yýlýnda Bavyera Eyalet Meclisi, Ýslam Din Dersinin Erlangen veya Münih gibi büyük þehirlerde verilebileceðine karar vermiþtir. Bavyera Öðre-tim Bakanlýðý, bir yuvarlak masa toplantýsý oluþturmuþtur. Bu masaya, Bav-yera’daki Müslüman organizasyonlar ve Erlangen Ýslam Din Cemaati (IRE) davet edilmiþtir. Öðretim Bakanlýðýnýn buradaki rolü sadece yönetici olmak-týr. Yuvarlak Masa toplantýsýnda Müslümanlarýn ortak bir duruþ sergileyeme-dikleri ve temsilci çýkartamadýklarý görülmüþtür. Çalýþmalara yerel seviyede 56 Bavyera Kültür Bakanlýðý, Bakanlýk Yöneticisi Josef Erhard’ýn Kasým 2006’da Alman Okullarýnda
Ýslam Din Dersleri konulu sempozyumda konuþmasý, www. eugen-biser - stiftung. de/nachricht.
html? Cnachricht_id=242;Cmenue_id=88, (eriþim 24.06.2007).
57 2003-2004 öðretim yýlýnda okullarda denenen model %78,9 oranýnda öðleden önce diðer ders-lerle birlikte okutulmuþtur. Okul Kalitesi ve Öðretim Araþtýrmasý Devlet Enstitüsü, Islamische
Erlangen’deki Müslümanlarla devam edilmiþtir. Müslümanlar, yetkililerle çalýþmalara devam ederken iki þeyin garantisini istemiþtir. Hýristiyan taraf, Ýslam inanç öðretisi ile ilgili müfredatta yer alan konulara müdahale et-meyecek ve de içeriðin en son haline Müslümanlar karar verecektir. Öðret-menlerin dersi vermek üzere atanmasýnda da ayný yetki Müslümanlarda olacaktýr. IRE’nin öðretim programýný hazýrlayacak teolog ve din pedagogu uzman üyesi olmadýðýndan Öðretim Bakanlýðýndan bu konuda destek is-tenmiþtir. Ayrýca Müslümanlarýn isteði üzerine Bakanlýk, geliþtirilen prog-ramýn hukukî açýdan da sakýncalý içeriðe sahip olup olmadýðýný denetle-miþtir.58
Ýslam Cemaati, fakültedeki Ýslam Din Öðretimi Ýçin Disiplinler Arasý Mer-kez’inde (IZIR) öðretmen adaylarýnýn yetiþtirilmesi ve ders programýnýn ge-liþtirilmesi konusunda etkindir. 2002-2003 öðretim yýlýndan beri Ýslam Din Dersi Öðretmenlerine sertifika programý yürüten merkeze, 2005-2006 öð-retim yýlýndan itibaren Ýslam Profesörü atanmýþtýr.
2003-2004 öðretim yýlýndan itibaren Ýslam Dersi model denemesi, Er-langen Brucker Lache Ýlkokul’unda 1.-4. sýnýflarda ayný zamanda uygulan-maya baþlamýþtýr. Model uygulauygulan-maya, Öðretim ve Kültür Bakanlýðýnýn so-rumluluðunda, IRE’nin talepleri doðrultusunda geçilmiþtir. Bu model, Ana-yasanýn 7/3. maddesine uygun bir derstir.59 Almanca ve Türkçe Din Bilgisi
Dersleri’nin tarafsýzlýðýna karþýn Ýslam Dersi, öðrencileri inandýrmayý hedef-lemektedir. Sünni ve Þiilerin ayrýldýklarý konularda salt bilgi verilmesi amaç-lanmýþtýr.60 Mezhepler üstü bir anlayýþ benimsenmiþtir. Ders dili Almanca’dýr.
Derste, önemli kavramlar Arapça ve Türkçe açýklanmaktadýr.61 Ýlkokul
dýþýn-da Hauptschule ve Realschule’ye yaygýnlaþtýrýlan model Erlangen’in dýþýndýþýn-da Führt, Bayreuth, Nürnberg ve Münih þehirlerinde toplam altý okulda denen-mektedir.
58 Mathias Rohe, “Zur Genese des Erlanger Schulversuchs “Islamunterricht”, www.zr2.jura.uni-erlangen.de/Schulversuch.pdf, (eriþim 23.06.2007).
59 Bakanlýk yetkilisi bu dersin Anayasanýn 7/3. maddesine uygun olduðunu belirtmesine raðmen dersin uygulanmasýnda aktif yer alan Prof. Johannes Lähnemann, Anayasanýn 7/3. maddesi-nin istediði muhatap sorununun tam anlamýyla çözülmemesi sebebiyle dersin “Ýslam Din Dersi” olarak deðil de “Ýslam Dersi” olarak anýldýðýný ifade etmiþtir. Bu dersi, “Ýslam Din Bilgisi Dersi”n-den ayýran yönün ise Müslüman bir cemaatle iþbirliðinde yapýlmasýndadýr. Johannes Lähne-mann, “Nach langem Anlauf-endlich islamischer Religionsunterricht?”, Yayýna Hazýrlayan (Hg): Theo Sundemeier, Verkündigung und Forschung, Yýl: 49, Sayý: 1-2004 Gütersloher Verlaghaus, Gütersloh 2004, s.62-63.
60 Bavyera Öðretim ve Kültür Bakanlýðýndan alýnan 18.09.2003 tarihli “Sachstand bei den Ange-boten islamischer Erziehung”, adlý belge.
61 Ulrich Seiser; Dieter Schütz, “Islamische Religion im schulischen Unterricht: Bayern”, Yayýna Hazýrlayan (Hg): Wolfgang Bock, Islamischer Religionsunterricht?, Mohr Siebeck Verlag, Tübin-gen 2006, s.89.
11. BRANDENBURG
Almanya’nýn kuzey doðusunda bulunan Brandenburg’ta yaklaþýk 2.5 mil-yon insan yaþamaktadýr. Müslüman nüfusun oraný diðer eyaletlerdekinden çok az olduðu için Brandenburg eyaletinde Müslümanlar için ayrý bir ders söz konusu deðildir. Öðrenciler, din dersinin yerine Yaþamý Düzenleme-Etik-Din Bilgisi (LER) Dersine devam etmek zorundadýr. Bu ders, tarafsýz olarak verilmektedir ve bilgilendirme amaçlýdýr.
12. SACHSEN, SACHSEN ANHALT, MECKLENBURG –VORPOMMERN, THÜRINGEN
Almanya’nýn doðusunda bulunan ve Müslüman nüfusun çok az olduðu Sach-sen, Sachsen Anhalt, Mecklenburg Vorpommen, Thüringen eyaletlerinde Ýslam Din Dersi için herhangi bir talep bulunmamýþtýr.62 Eyaletlerde Türkçe
Ana Dil Dersleri de mevcut deðildir. Ýslam inancýna sahip Türk öðrenciler, din dersi yerine Okul Kanununca belirtilen Etik dersine veya Çocuklarla Felsefe Yapmak, Felsefe Yapma derslerine (Mecklenburg Vorpommern) gir-mek durumundadýr.
13. SAARLAND
Fransa ve Lüxemburg’la sýnýr olan eyalette yaklaþýk 1 milyon insan yaþa-maktadýr. Saarland’da Türk konsolosluðu Ana Dili Tamamlama Dersi çerçe-vesinde Din Bilgisi Dersleri vermektedir. Ders programlarý konsolosluk ülke-leri tarafýndan oluþturulmaktadýr. Ana Dil Dersi’ne haftada toplam beþ ders saati ayrýlmýþtýr. Öðrenci sayýsý 15 olduðunda ders açýlmaktadýr. Öðretmen-ler, geldikleri ülkelerden ilkokul veya ortaokul öðretmenliði yeterliliðine sa-hip olmalýdýr. Ýslam Din Dersi için bir giriþim tespit edilememiþtir.
C. SONUÇ
1978 yýlýnda baþlayan Müslüman çocuklarýn din öðretimine yönelik çalýþ-malar, günümüze gelinceye kadar amaç, içerik, dil ve oluþum açýsýndan farklýlaþarak devam etmiþtir. Ýlk defa Türkçe geliþtirilen ve okutulmaya baþ-lanýlan Ýslam Din Bilgisi Programlarý, öðrencilerin tekrar Türkiye’ye döne-cekleri amacýyla yapýlandýrýlmýþtýr. Bu nedenle ders dili Türkçe olmuþ ve öðretmenleri Türkiye’den görevli gönderilmiþtir. Fakat 1990’lý yýllardan iti-baren Almanya’da yaþayan Müslümanlarýn ülkelerine geri dönmedikleri 62 Janberd Oebbecke, “Islamischer Religionsunterricht an deutschen Schulen- Aktuelle Fragen und Problemstellungen”, Yayýna Hazýrlayan (Hg): Peter Schreiner, Karin Wulf, Islamischer
Religi-onsunterricht, Comenius Institut, Münster 2001, s.84-85; Islamischer Religionsunterricht an der Staatlichen Schulen in Deutschland, Eylül 2000, s.11.
görülmüþ ve Alman vatandaþý olmalarý sebebiyle; bunlarýn Almanya’daki yaþama uyumu problemi gün yüzüne çýkmýþtýr. Almanca Ýslam din öðreti-mi modelleri daha çok Müslümanlarýn Almanya’ya uyumunu saðlayacak içerik ve amaçta oluþturulmuþ modellerdir. Bu modeller, öðrencilere daha iyi Almanca öðretmek, kendi dinlerini Almanca ifade edebilmelerine yar-dýmcý olmak ve de derste öðrencilere neler öðretildiðinden haberdar ol-mak amacýný taþýol-maktadýr. Türkçe din öðretimi modellerinden Almancaya geçilmesi; eyaletlerde yetkililerin program geliþtirme komisyonlarýna ka-týlmalarýný, içeriðin anayasa ve eyalet yasa/kanunlarýna uygunluðunun çok sýký bir þekilde kontrol edilmesini kolaylaþtýrmaktadýr. Yasal statü ve diðer nedenlerden dolayý da "Ýslam Din Dersi" dýþýndaki ders modelleri ara çö-züm ve geçiþ süreci kabul edilmektedir. Ayrýca Almanya'da sürekli okutu-lacak bir dersin, Anayasaya uygun bir ders olmasý gerektiði tartýþmalarý yapýlmakta ve bu dersi üstlenecek organizasyonlar oluþturulmaya çalýþýl-maktadýr.
Eyaletlerde Ýslam Din Dersi için baþvuruda bulunan ve kabul görmeyen, bu yönde çaba sarf eden cemaat/dernek sayýsý fazladýr. Müslüman cemaat-lerin kendicemaat-lerinden beklenen þartlarý oluþturamamasý sebebiyle eyaletlerde bölgesel olarak, sadece din dersi için bir araya gelen yuvarlak masa komis-yonlarý (birlikler) bu iþi üstlenmiþtir.
Sonuçta gelinen nokta ise; eski doðu Almanya eyaletleri dýþarýda býrakýl-dýðýnda hemen hemen bütün eyaletlerde, en az üç Ýslam din öðretimi mode-linin uygulandýðýdýr. Bunlar:
- Din Bilgisi Dersi (Türkçe): “Ana Dili Tamamlama Dersi” çerçevesinde verilen ve içerik olarak Ýslam Din Dersi ile sýnýrlý olan bir derstir. Mezhep merkezli bir ders deðildir. Ýslam hakkýnda bilgi verilmesi hedeflenir. Dersin sorumlusu ülkelerin diplomatik ve konsolosluk temsilcileri veya eyaletteki kültür makamlarýdýr. Öðretim Müfredatý’nýn hazýrlanmasýnda ve uygulan-masýnda Ýslami cemaatlerle birlikte çalýþýlmamaktadýr. Dersi veren öðretmen-ler çoðunlukla Türkiye’den görevli gitmektedir.
- Din Bilgisi/Kültürü Dersi (Almanca): Eyalet kültür makamlarýnýn so-rumluluðunda olan bir derstir. Program çalýþmasý eyalet yetkilileri tarafýn-dan organize edilmekte ve cemaatlerle çalýþýlmamaktadýr. Mezhep merkezli ve inandýrma hedefli bir ders deðildir. Ders Ýslam hakkýnda bilgi verirken Ýslam dýþýndaki dinlere ve dünya görüþlerine karþý davranýþlarý da içermek-tedir. Dersi veren öðretmenler, Almanya’da öðretmenlik yapan veya Türki-ye’den giden öðretmenlerdir.
- Devlet desteðindeki Almanca modeller, anayasal statü bakýmýndan Hý-ristiyan cemaatler tarafýndan eleþtirilmekte ve kabul görmemektedir.
- Ýslam Dersi (Almanca): Ýslami bir cemaatin öncülüðünde ve devletin sorumluluðunda verilen düzenli bir derstir. Pilot uygulama þeklinde, sýnýrlý sayýdaki okullarda denenmektedir. Veliler tarafýndan onaylanýp kabul gördü-ðünde deneme okullarýnýn sayýsý her geçen yýl arttýrýlmaktadýr. Öðretim prog-ramýný ilgili cemaat hazýrlamakta ve dersin öðretmenini belirlemektedir. Dersin amacý, öðrenciyi dinî muhtevaya inandýrmaktýr.
Derslerin Almanca yapýlmasý çocuk ve gençlerin kendilerini ifade etmele-rine, dinlerini tanýtmalarýna destek olacaðý açýktýr. Ancak derste öðrenilen Al-manca dini kavramlarýn öðrencilerin kendi ailelerinde, Türkçe karþýlýklarýný bulmada sýkýntý doðuracaktýr. Bu nedenle Ana Dil Dersleri çerçevesinde veri-len Din Bilgisi Derslerinin uygulamadan kaldýrýlmamasý faydalý olacaktýr.
Modellerin uygulanmasýnda Türkiye’den görevli giden ve Almancalarý iyi olan öðretmenler önemli rol oynamaktadýr. Bazý üniversitelerde açýlan sertifika programlarýyla öðretmenlik veya Ýslam Bilimi okuyan din dersi öð-retmen adaylarýna seminerler verilmektedir. Öðöð-retmen eðitimi için Üniver-sitelerde açýlan sertifika programlarýnýn yanýnda bizzat Ýslam Din Dersi Öð-retmenliði bölümlerinin oluþturulmasý yönünde çaba sarf edilmesi, model-lerin geleceði ve kalýcýlýðý açýsýndan önemli olacaktýr.
