Başlık: DİNİ TüRK MUSİKİSİNDE XVII. YüZYILDA KULLANILMIŞ MAKAMLARYazar(lar):ORANSAY, GültekinCilt: 19 Sayı: 1 DOI: 10.1501/Ilhfak_0000000482 Yayın Tarihi: 1971 PDF

...••

DİNİ

TüR:«

MusİKİsİNDE

XVII.

YüZYıLDA

KULLANILMIŞ

MAKAMLAR

Do,:. Dr. GÜLTEKİN ORA'iSA Y

Giriş:

Dini Türk musikisi eserlerinin sözlerini (güftcIprini) veren yazmaların cn eskileri XVII. yüzyıldan kalmadır.' Dolayısıyla dini Türk musikisinin XV.-XVI. ve daha önceki yüzyıllarda sahip olduğu dağar (mahfuzat /repertoir~) konusunda bilgimiz çok sığdır. Buna karşılık XVII. yüzyıldan kalma 42 parça-.nın notası' ilc yüzden çok parçanın sözleri' elimizde olduğundan bu yüzyılın dağarı hakkında oldukça yeterli sayılabilecek bilgiye sahibiz. Aşağıda özeti sunulan araştırma, sözgelimi XVII. yüzyılda kullanılmış makamlar konusun-da en çok

%

10 yanlış payıyla kesin bilgilere ulaşabilecek durumda bulundu-ğumuzu göstermektedir.

Yöntem:

XVII. yüzyıl Türk cami ve tekke musikilerindı~ kullanılmış makamlar araştırılırken, Ali Ufki'nin büyük çoğunlukla makamlarını belirtmedenverdi-ği 42 parça değerlendirilemcmiş, Sadeddin Niizhet Ergun'un sözlerini daima ma-kam (ve

%

14,20'sinde usul) belirterek yayınladığı 141 parçayla yetinilmiş, karşılaştırmalarda yararlanmak üzere bunlara XVIII. yüzyıldan kalma 549 parça katılmıştır. Böylece toplam olarak 690 parça yüzyıl, makam ve usul açılarından değerlendirilerek sonuçlar

ı.

çizelgede özetlenmiş, herbirinin 10'-dan çok örneği bulunan 25 makam ayrıea kullanılış sıklığına göre dizilerek 2. çizelge düzenlenmiştir.

1 Sadeddin Niizhet Ergun: Tiirk Mıısikisi Anıolojisi,

ı.

cild: Dini Eserlcr (İstanhul 1942) 5. ve 16. sf

2 Ali Dfki'nin (asıl adı AII,ert Bolıovski) el yazısıyla as,lları Paris Ulusal Kitaplığı AF. 292 ve Londra Britanya Müzesi Sloane 3114'te kayıtlıdır. Çevriya"," (transeription) için lık. Dr. Gültekin Oransay: Ali U/ki ve Dini Türk Mıısikisi (Ankara 1972, teksir)

16

lvlakmnlar:

I;Üı.TEKh ORA;\,S.'\Y

ı.

Çizelge'den görüleceği gibi XVII. yüzyılda diııi Türk musikisinde aşa-ğıda niteliklcri kısaca belirtilmiş 3B makam kullanılmış, sonraki yüzyılda kullanılan 29 makam için XVII. yüzyıldan henüz örnek ele geçmemiştir:

Acem: Diigah'tan başlar, aeem'de asma karar vererek dügah'te durur. 4

Acemaşiran: Aeem gibi ha~layıp segah y(~rine Ilihavend kullanarak acemaşi-ran'da duran terkiptir.

Acembusclik: Acem gibi başlayıp sonradan segah yerine huselik kullanarak dügah'ta durur. (Kalltemir'de yoktur)

Araıbnr: Evc yerine acem kullanan bir bayatidir.

Aşiran (Kantemir'de: aşirani olarak anılır, fakat tanımı yoktur): Hüseyni'-den başlayıp hi.iseyni-aşiran'da durur.

Babatahi,.: Muhayyer'den ha~layıp neva'da asma karar verir, hüseyni ye-rine hayati (mibemol) kullanarak dügah'ta durur.

Rayati: Dügah'tan başlar, neva'ya ulaşınca hüseyni yerine hayati (mibemol) kullanır, dügah'ta durur. (Evc yerine acem kullansa arazbar olur) Bestenigar: Kantemir'e göre aslında gerdaniyye'den haşlayıp segah'ta durur

(Hisardan ayrılığı his ar yerine ne va kullanıp dügah yerine segah'ta durma-sıdır), çargah'tan başlayıp ırak'ta duran türü asıl segahın aktarılmışıdır. Buselik: Dügah'tan başlayıp segah yerine buselik kullanıp dügah'ta durur.

(Hüseyni'den yalnız buselik perdesiyle ayrılır, aşiran'da dursa buselik aşirani olur.)

çargeUı: Çargah'tan başlayıp gene çargah'ta duran tek makamdır. (Kante. mir'e göre buselik değil, segah kullanır. Gene çargah'ta duran nihavend-i sagir makam değil, terkihdir.)

Diigah: Kantemir'e göre uşşak makamının gerçek adıdır. Dügah perdesinden başlar, gene orada durur.

1 Burada verilen ve XVII. yüzyıl için geçerlİ olun makam tanımları Kanıemiroğlu Edvarı'na (1795 yüresİ yazılmış. Şehbal'in 66. -84. sayılarında yayınlanmıştır) dayanır. Kantemİr'in verme-dikleri için Kazım Uz'un "iHusiki lslıliilıatı" (yeni basımı Ankara 1964) ile Haşim Bey'in

"1\1ee-",ua",ı (Istanbul 1861) esas alımıştır. Bu tanmılarda tam perdeler (rast, dügalı, segalı, çargalı, neva, Iıü,eyni, eve ve üst. ile alt sekizlileri) olağan perdeler sayıldığından bir makarnın ancak bunlar dışında perde kullanması Iıalinde (sözgelimi eve yerine acem ya malıur, segalı yerine bu-selik ya nilıavend) perde!er belirtilir.

Dİi\1 ~ıusİKİ :vIAKAMLAIU

77

Diigfih hüseynı: Hüseyni'den değil, dügah perdesinden başlayıp dügah'ta du-ran makamdır. (Kantemir'de yoktur.)

Eve: Evc'den başlayıp ırak'ta durur. (Tiz perdd~rle haşlıyan ırak makamı-dır.)

Hicaz: Neva'dan başlar, uzzal gibi ilerleyip dügah'ta durur.

Hisar: Dügah 'taıı başlar, ııeva yerine hisar (rediye ••.), tizlerde şehnaz ve eve kullanarak dügah 'ta kalır.

Hüseynı: Hüscyni'den (Kantemir'e göre diigalı 't.an) haşlayıp dügah'ta durur.

Hü.çC)'nı-aşıran: Aşiran makamının tam adı.

Iralc: Yegah 'ya uügah'tan başlayıp ırak' ta durur.

Isfahan: Uzzal'dal1 ve uzzal gibi başlar, saba gihi dügah'ta durur.

Ma/ıur: Gerdaııiyyc'den haşlayıp eve verine mahur ve segah yerine buselik kullanılarak rast'ta durur.

:Uuhayyer: Muhayyer'den (Kaııtemir'e göre hüseyni'den) başlayıp dügah'ta durur. (~eva makamıııın akt.arılmışı sayan Kantemir neva yerine saba kullanılacağıı!ı söyler.)

Neva: Neva'daıı (Kantemir'c göre dügah'tan) başlayıp burada asma durur ve dügah'ta kesin durur. (Aşiran'da dursa nühüft ya neva-aşiran olur) Neva-sünbüle: Neva gibi başlayıp sünhüle gibi dügahta durur. (Kantemir'dı~

yoktur.)

Nevruz-i acem: Muhayyer'den ha şIayıp eve yerine aeem ve segah yerine ni ha-vend (ya tiz segiih yerine sünbüle) kullanarak aeem 'de durur. (Kantemir'-de yoktur.)

Nevmz-uşşalc: Nevruz gihi başlayıp uşşak gihi dügah'ta durur. (Kantemir'. de yoktur.)

Nilcriz: Rast'tan başlayıp çargiih yerine uzzal kullanarak rastta durur. Nühüft: Neva gibi başlayıp aşiran'da kalır.

Pencgfih: "kavl-i atik" penegah (çargahlı) neva makamı gibi başlayıp rast ma. karnı gibi durur (Kantemir bunun rast makamından ayrılığı olmıyaeağı düşüncesindedir); "kavl.i eedid" penegah (uzzaliı) ise rasttan başlayıp segah yerine buselik ve nişabur gibi çargah yerine uzzal kullanarak rast'ta kalır.

78

Ci'LTEKİN ORA:'o"SAY

Rahatü'l-ervah: Hüseyni yerine aeem (midiyez) ve çargah yerine uzzal kulla-nıp hicaz yüzünden başlıyarak ırakta duran bir çeşit eve'dir.

Rast: Rast'tan başlayıp rast'ta durur.

Rehavi: Rast gibi başlayıp biterse de yegah'a inmek ve bu gidişi iyiechelirt-mek zorundadır. (Kantemir "ismi var, cismi yok" makam sayar.)

Sa/lU: Dügah'tan başlar, saba ve eve ya aeem kullanarak dügiih'ta durur. Segah: Segah'tan başlayıp segah'ta durur. (Dügiih'ta durursa maye olur.) Sünbiile: Muhayyer'den başlayıp segah yerine sünbüle kullanır, ortada eve

yerine aeem, sonda neva yerine saba perdesiyle ilerleyip dügah'ta durur. Genliği çok olduğundan şah ve mansur gibi ahenklerden okunamaz. Şehnaz: Muhayyer'den başlayıp şehnaz 've uzzal kullanarak dügah'ta durur.

(lizzal'ın tize aktarılmışı sayılabilir.)

Uşşah: Dügiih ya neva'dan haşlayıp eye yerine aeem kullanarak dügiih'ta durur. (Kantemir dügah makamı ile bir tutar.)

Uzzal: Dügahtan başlayıp çargah yerine uzzal kullanarak dügah'ta durur. Zirgiile (ya zengüle): Dügiih'tan başlayıp rast yaine zengüle kullanarak

dü-ga~'ta durur. (Lzzarın peste aktanImışıdır.)

Sonuç:

Sunulan iki çizelge, makamlar üzerine yukarda özetlenen bilgilerin de ışığında yorumlanınca şu sonuçlara erişilebilir:

a) Halk ve dindışı sanat musikimizde olduğu gibi dini musikimizde de en çok kullanılan makamlar olan hüseyni ile uşşak5 XVII. yüzyılda neya ile

aeem'den sonra 3. ve 4. görünmektedir. Değerlendirilen parçaların sadece 132 tane oluşu, ve

ı.

ile 3. ve 4. arasında sadece 4 sayı fark buluııuşu dolayısıyla bu sonuç kuşkuyla karşılanabilir.

5 Hüseyni makamı halk musikimizde CiL sık kullanılan makam olduğundan Kemal llerici'-nin" Bes/eci/ik Bakımından Türk Müziği ve Armonisi" (İstanbul 1969) başlığıyla yayınlanan ku-ramında çıkış noktası alınmış, XX. yüzyıl dağarında kullanılış sıklığı bakımından ancak ycdinci gelmekle birlikte (bk. Yılmaz Öztuııa: Türk Musikisi Ansik/opcdisi, i. cilt, İstanbul 1969, 273. ef) XVII. yüzyılda dindışı sanat musikimiziıı eLisık kullanılan makamı olduğuııdan Ali Ufki'ce

"Mecmua-i Sa: ü Siiz"iindc (Britanya Müzesi Sloaııe 3114) en başa getirilmiştir. Uşşak makamı XIX.-XX. yüzyıl dağarında kullanılış sıklığı hakımından birinci geldiği gibi (bk. Yılmaz Öztuna.

Türk Musikisi Lı;gaıı, Istaııhul 19.i9-54, 297, sf) :'Ifaragalı Ahdulkadir'in Camiü'l.El/ıan ile

Ma-kasidü'l.Elhan'ında helirttiğine güre neva ve Im,elik ile birlikte Türklerin en sevdiği makamlar-dandır. (bk. Dr. Suplıi Ezgi. Nazari, Ameli Türk Musikisi, cilt IV, Istanbul 1953, 190 ve 205. sf)

DİNi MesİKİ MAKAMLARI

₇₉

h) Bileşik makamlarda6 yok denecek kadar az parça vardır:

acem-huse-lik, ısfahan, neva-sünhüle ve nevruz-uşşak makamlarından hirer parça

('%

3,03).

c) Basit makamlar içinde yalnız küçük ve hiiyük ikililerle yetinen' ma-kamlar, artık ikili kullananlara oranla daha sık kullanılmıştır:

Artık ikili kullanan hasit makamlar:

7 parça 7 parça 9 parça 5 parça 1 parça 29 parça (%21,97) toplam

Uzzal-nihavcnd arasında: hicaz, uzzal zengülc'den

Eve-hayati arasında: bayati, bahatahir'den SaLa-hüscyni arasında: saba, sünbüle'den Çargiih-hisar arasında: hisar'dan

N cva-aecm arasında: rahatülervah 'tan

Küçük ve büyük ikililerle yetinen basit

makamlar 99 parça

(%

75,00)

d) Küçük ve büyük ikililcrle yetinen basit makamlariçinde tam perdeleri kullananlar, ötekilere oranla daha gözdedir:

2 parça 5 parça 33 parça 3 parça II parça 5 parça Tam pcrdeleri kullanan makamlar:

Çargiih 'ta 'duran: çargı1Jı'tan

Segah'ta duran: scgiih, bestenigiir'dan Dügiih'ta duran: dügiih, dügiih hüseyni,

neva, muhayyer, hüscyni'dcn Rast'ta duran: rast, rehavi'den Irak'ta duran: ırak, eve'den

Hüseyni-aşiran'da duran: nühüfı, aşiran'-dan

toplam 59 parça (% 44,69) Bir ya iki yarım perde kullanan makamlar: 40 parça (% 30,30)

6 Bileşik makam, gidişinin başında ve sonunda iki ayn perde (siizgelimi acern-buselikteki gibi önce kürdi, sonra buselik) kullanan makamdır. (Dr. Suphi Ezgi ve Hüseyin Sadeddin Arel'in, sözgelimi acem, muhayyer, pencgah, saba ve segah'ı bile içine alan "mürekkep makam" anlayı-şıyla ilgisi yoktur.)

7 K üçük ikililer bakiyye ya küçük mücenncb, büyük ikililer büyük mücenneb ya tanini olabilir. (Bu kavramlar için bk. Kiizım Uz: Musiki Isıı/iJhatı, Ankara ı964)

80

GÜLTEKiN ORANSAY

Şu halde XVII. yüzyılda dini Türk musikisi karmaşık makamlardan çok sade ve duru makamları, genellikle yanıklık, hüzün, karamsarlık ve küskünlük yansıtan artık ikili aralığmdan çok iyimser, barışık ve açık olan Rüçük ve büyük ikili aralıklarını kullanmış, böylece eziklik ve yakarış havasından çok dini ululuk ve mutluluğu dile getirmiş olmalıdır.

ÇtZELGE: 1

XV .. XVLIL. Yüzyıııarda Diııi Tiirk :lIusikisi Dağarı

XV .. XVI. XVII. yüzyıl' XVIII. yüzyıl'

makam (toplum) yüzyıllarda a.b.c d.d.h a.b.c d.f.g.h

acem (30) I 10.-.'- 1.-'--,-.- 14.2.- 1.1.- .---accın-aşiruıı ( 2) 1.-.-- - - -.1.- .. .o -acem-busclik ( I) 1.-.- - - -

-arazhar (IS) 3,-,- _-" - - - 10.2."-aşiran (ll) 3.-.- 8.-.---habatahir (2.1) 2.-.-- - - - -- 22.-.-hayati (26) 3 2.2.- - .. -,-.1 16.1.1 -- - - -besteııigiir (ll ) 1.-.- --- - - --9.-.-- -.-,--,1 buselik (B) 4.-.-- - - 6.1.1 -- - - -b",elik.aşiran (I) - -

-

- - - - 1.--.- - - -- -çargıih (13) 1.1.- - - 9.-.1 -.-.-.1 dilkeş (4) _.- - - - 1,.-.- - - - -dügiih (14) 1.-.- -- - - - 10.-.2 - - - --dügiih hüseyoi (3) 2.1.-- - --- - - -- - -.

-dügah ve muhayycr (I) ---

-

- -- 1.-.-- - - -

.-eve (44) 6.1.- - - 33.1.-

:L-.-.-eve-aşiran (I) - - - 1.-.- - - - ..

evc-gerdaniye (2) - - - _. _{- - -} 2.-.- - - -

-gerdaniye (6) - - - --.- 6.-.-. -

-

_.o

-hicaz (7) -.1.- - - 2.2.- 1.-.-.1

hicaz yüzünden unal (I) - - - - 1.-.- - - -

-hlsar (17) 2.-.- --.3.-.- ll ... - -'-.1.-.-hüseyni (i8) 6.2.- 2.--.-.- 33.1.- - - -hiiseyni-aşiran (ll) 1.--.- - - 9.-.- 1.-.-.-hümayun (2) - - - - 2.-.- - - - -ırak (28) 3.-.-- 1.-.-.--- 20.-.- 2.-.1.1 ısfahan (14) 1.-.- -

-

- - 13.-.- .. -_{- -}

-kürdi (5) - - - 5.-.-

-

-.- --ınahur (34) 4,-.- -

-

- - 29.1.- - - - --maye (I)

_{- -}

- - 1.-.-. - - - --muhalif.i ırak (3) - - - - 3.--.- - - - -muhayyer (22) 4.-.- -.-.1.- 14.2.- -.-.1.-munayyer.buselik (3)

- -

-

-- - - - 2.1.-

-

- -

--DİNi ,ınıSİKİ MAKAMLAIU

81

muhayyer-:-iinbiilc (i) - - - 1.-.- - - - -miistcar (2) - - - 2.-:-

-

- -

-neva (38) 10.1.2 1.---.-.- 20.3.1 - -

-neva-sünbüle (I) 1.-.-.- - -

-

-

-neva-uşşak (2) - - -- - - 2.-.- - - -

-Deva ve hüseyni aşiran (1) - --__"O

--- - - 1.-.-

_-

-

-nevruz (2) - - - -- - - - 2.--.- - - - -nevnız-İ acem (2) 2.-.-'- - - -- - - - -nevnız-i aralı (1) - - --- - - 1.-.- - - -

-ncvruz-uşşak (2) 1.-.- - - 1.---.- -

-nihavend (1)

~

-

-

- - - - --.- - -.-.-.1 nikriz (7) 1.-.- -- - - - 5.1.- - -

-nişabur (4) - - - - :~.1.-- - - - -nühüft (6) 1.-.- - - 4.1.- - - - -penegah (ll ) 2.1.- - - 7.-.- - - -

-rahatiilen'ah (5) 1.-.- --- - - - 4.-.-- - - - -rast (19)

ı.

1.- - - 10.-.3 2.1-.1 rehavi (14) 1.-.- - -

-

- 10.-.- 2.-.1.-salıa (:LO) 7.-.- 1.-.-.- 19.2.- -.-.1.-saba-zcmzcme (I) - - - 1.-.- - -

-

-segi'ıh (29) 4.-.- - - 18.2- -.-.2.2

segalı maa nıüstcar (1) - - --- - - 1.-.- - - -

-segi'lh ve hisar (I)

-

- - - 1.-.- - - -

-sultani ırak (2)

-

- - - 2.-.-.

_-

- - -sünbüle (8) 1.-.-

-

- - - 6.1.- - - -

-şehnaz (10) 1.-.- - --

-

- 9.-.--- - -

-

-tİz hüseyni (I) - - - 1.-.- -

- -

-uşşak (47) 8.1.- 1.-.-.- 34.1.--- -.-.1.1 uzzal (14) 5.-.- - - 7.1.- 1.-.-.-veeh.i hüseyni (2) - - - 2.-.- - - - -zavil (2) - - - 2.--.- - - - -zcmzcınc (i) - - - 1.-.- - - - -zirefkend (2) - - - --- - - 2.-.- - - - -zirgüle (2) 1.--.--- --- --- - 1.-.- - - - -Altmışyedi (690) 9 106.12.2 7.3.1.1 477.31.9 13.3.7.9

• Küçük harfler usuııeri göstermektedir: a usuIu belIi olmıyalar

b düyek usulunda c sofyan usulunda devsat usuhında e çenber usulunda f =devrirevan lıs1l1unda LO devribindi usuluııda b = mevlevi ayini (çok usuııu)

82 GVLTEKİN ORA~SAY

ÇtZELGE : 2

XV, - XViii. Yüzyıııarda Kuııanılmış ve Hcrbirinin 10'dan Çok Örncği Huhınan 25 Makam

Makam XV .• XVi. XVII. XVIII. TOPLAM

--- --- --- ---hüscyni LO 37 48 uşşak LO 37 47 eve 7 37 44 neva 14 24 38 mahur 4 30 34 accm il 18 30 saba 8 22 30 "cgah ,ı 24 29 ırak ,ı 24 28 bayati 3 S 18 26 babatahir 2 22 24 muhayycr S 17 22 rast 2 17 19 hisar 5 12 17 arazbar 3 12 LS dii~ah ı 12 14 .sfahan i 13 14 rehavi ı 13 14 uzzal 5 9 l4 buselik 4 8 13 çargah 2 II 13 aşiran 3 8 II bestcnigar i 10 il hüseyni-aşiran 1 LO II pcncgah 3 7 II --- ---

---Yirmibcş makam: 9

('X,

100) II 6 (%87,07) 452 ('lo 78,56) 577 ('lo 83,(2) Ötcki 42 makam: O ('lo O) 16 ('Yu 12,93) 97 ('lo 21,44) 113 ('Yu 16,38)