KEMAL PAŞA-ZADE'NİN VIII. DEFTERİ
Prof. Dr. Ahmet UGUR
Bilindiği gibi, Kemal Paşa-Zade, (1468-1534) II. Bayezid'in isteğiyle başladığı Osmanlı Tarihini, her padişah için bir Dcfter (cilt) yazarak, yedi cilttc bitirip, Padişah'a teslim etmiştir. Bundan sonra, Fatih'in ölümüyle başlayan VIII. Defterc başlamış ve 916/1510-11 yılına kadar gcçcn olayları kapsayan bu Defter'i de bitirip II. Bayezid'e takdim et-miştir. Bu Defterde bir hatime (sonuç) yoktur ve Bayezid II devrinin olayları eksiktir. Yazarı burada aceleye götüren bir şey vardır. Bu acele etmenin sebebi, herhalde ,Sultan Bayezid'in son zamanda vücut ca hasta olması ve memleketin karışık durumundan dolayı, bir an önce Sultan'a eseri sunma çabası olabilir. Daha sonra yazar, Kanuni devrinde, 914-918/1508-1512 yıllarını kapsayan, tekrar bir VIII. Defter daha yazmış-tır ki, bu Defter hem Bayezid devri için bir hatime, hem de Yavuz dev-ri için bir mukaddimedir. Bu defterde daha önce geçen bazı hadiseler tekrar edilmiştir ve genişletilmiştir. "915/1509 de olan zelzele, Selimle ilgili kanunlar ve v .s."
Şimdi biz, Bayezid devrinin büyük bir kısmım içine alan esas VIII. Deftere gelelim:
Bu defterin elimizde sadece, bilinen bir nushası vardır. "Millet Kü-tüphanesi, Ali Emiri No: 32 "Bunun istinsah tarihi, sonunda gösterildiği gibi, 1099/1687-88 dir. Bunu göre, bu nüsha eserin aslı değildir.
Eı;erin Başka Nüshaları:
Bu eser elimizde bir nusha olarak gösterilmekte ise de, dünya kütüphanelerinde parça, parça çeşitli nüshaları veya kopyalan vardır. a- Dresden (D. Almanya) de E 391 numara ile gösterilen ve Kemal-Paşa-Zade'ye atfedilen bir eser vardır. Bayezid II nin H. 886/1481 da tahta çı~ışıyle başlar ve H. 906/1400 da Müton (Modon) Kalesinin fet-hine hazırlıkla son bulur. Bundan sonrası okunmaz haldedir. Olaylar çok kısa olarak ele alınmıştır ve Kemal Paşa'da olmıyan, Farsça
başlık-270 AHMET UGUH
lar kullanılmıştır. Herhalde bu Kemal Pa~a'nın eserinden kısaltmadır. Bu konuda bir makalemiz vardır. "A.Ü.t.F. İs. İlim. Der. III - (1977)"
b- Londra'da The British Museum da anonim bir tarih vardır. (Tevarih-i Al-i Osman) Bu eser Dresden'nin devamıdır. Eser her ne kadar İshak eelebi'nin Selim-name 'sinin aynı ise de, Kemal Paşa ile çok yakın benzerlikleri vardır. (The British Museum Add. 23586)
c- Kahire, bu nushanın 75 'laraklık kısmı; temamen Millet ile ay-nıdır.
Fakat bu da eksiktir. II. Bayczid'in Devrini tamamen almayı}'
905/1499
dan başlar ve Defterin sonuna kadar gelir. VIII. Defter (V. 105a) da Yavuz'un Trabzondan çıkışını konu alan bir başl~k vardır. (103. Paragraf) işte burada bir nazm parçasıyla başlamaktadır.Beyt-i Türki
Laleler çıktı kızılba~,iyla şahiler gibi /1 Aldı susenler ele tığın sipahiler gibi (2 Kahire
Yalnız Kahire (4a) de şiirin dizilerinde takdim tehir vardır. Kabire (llb) den (14a) ya kadar Şah İBmail i,;in bir konu ayrıldığı halde elimizdeki nushada yoktur. (30a) da yine geniş hir bilgi vardır. Yavuz'un Erzin-ean'a yaptığı akın (Il7a-Iı) Kahire (41a-45b) de yine elimizdeki nüsha-dan daha genişçe yer verilmiştir. Yine Kahil'e (S2a) da bir beyitlik hir farsça nazım parçası fazladır.
Burada hulunan bazı kısımlarda daha sonra yazılan VIII. Defter ile uyuşmaktadır. (Kabire 6Ia c.d=IX. Defter Veliyuddin Efendi (1258). Elimizdeki nushanm sonundaki arapça metin Kahirede yoktur.
Yazma 29 satırdan oluşan bir talik kırmasıyla yazılmıştır. I2Tvarak ve bazı arabaşlıklarla beraber 126 başlık (pragraftan) oluşmaktadır. Eserde metin aralarına scrpiştirilmiş Farsça-Türkçe ve bazan da Arap-ça na7.m parArap-çaları vardır. Türk(;e ve Farsça şiirler nöbetleşe kullanıl-mıştır. Bir sahife veya bir varakta veya bir haşlıkta Türkçe şiirler varsa bu~un hemengeleninde Farsça şiirler vardır. Farsça şiirler (Nazm-ı Farisi, Beyt-i Farisi li-müellifihi) Türkçe şiirler de (Beyti Türki Li-Müellifihi, Nazm-ı Türki Li-Miiellifihi) diye başlar. Kur'an ayetleri, Hadisler, ata sÖ7.leri, darh.i meseller ve benzetmelerle esere ve ifadeye değişiklik verilmeye çalışılmıştır.
Eser Besmeleden sonra ağır dille yazılmış bir mukaddime (girişle) başlar. Tabii konu Fatih Sultan Mehmed'in ölümü ve oğlu II. Bayezid'in tahta davetidir. 12b. Başlık Yahya Paşa'nın ölümüyle ilgilidir.
KEMALPAŞAZADE':\"tN
vni.
DEFTERt 271"Temıne bi-avni'l-meliki'l-vehhiib sene 1099" ibaresi ilc biter. Esas konular (v. 106b) ye kadardır. Bundan sonra daha çok ölen. lerden ve emekliye ayrılanlarrlan bahseder. Örneğin: Kefe'de olan Sultan Muhammed'in ölümü (108a); Sinan Paşa'nın ölümü (107a); İs-kender Paşa'nın vefatı (109a); Davud Paşa'nın vefatı (109b); Şehzade Sultan Mahmud'un ölümü (1l7b) ve nihayet (Yahya Paşa'nın ölümü )126b)
Eser her yönü ile
II.
Bayczid devrini (892-918) (1481-1512) hize aktarmaktadır. Olaylar uzun uzun düz yazıyla anlatılır ve bir kaç sa- . t~rlık nazım parçalarıyla özetlenir. Olayların mutlaka tarihi verilir, hazılarında gün, ay yıl, bazılarında sadece yıl verilir. Çok çok tarih dü-şürülür. Milli Tarihimiz için zengin bir hazinedir. Paşa hurada tarihçi-liğini bize sergiler ve Türkçe yazmaktan kaçınan çağdaşlarına, Türkçe tarih yazılabileceğinin örneğini sunarak onlara meydan okur. Bizim tarihimizin yanında o zaman komşularımızrlan Rus, Lehistan, Karaboğ-dan, Eflak, Ungunus, Arnavud, Venedik, Mısır, İran .v.s. tarihleri içinde çok değerli bir dökümandır.Bu .defterin önemi şuradandır ki. Burada anlatılan olayların pek çoğu, yazarı tarafından bizzat yaşanmış ve görülmüş olmasıdır. Bir kaç olayda yazar bilgiyi başka yerden almış ve bunu da belirtmiştir. Örneğin Kırım Hanı (Deşt İkIimin;n Hakanı) Mengil Giray Handan ve onun askerinden soyundan bahsederken "Han Moğol aslındandır. Cengiz-i Cihan-Kuşanun nesIindendir. Uruğ-ı herr furuğı gün gibi zahirdıır .... Ateş gibi serkeşler amma, meskened-meskeninde turaba döşenürler. Okları av meydanında Av vurursa onu yerler. Sahralarda fil gibi
koşar-lar. Ne kendileri yorulur ne atları ... Dirler (26a-b) Kurd ve kuşun tuyur ve vuhuşan birisini yemezler, ölüsün ve dirisin yerler. Savaş dağlarımn kurdan emma koyun derisi giyerler ... yüz yaşındakiler şimşir gibi yalın yüzlüler ... yaşları yetmiş fakat gözleri keskin, zırh gibi gözleri küçük fakat kalkan gibi yüzleri büyük. Alınları sahraya benzer başları o sah. ralarda birer oyuk zamanın geçmesiylevücudarında dert yok. İşlerinde bir dişi düşmüşü ve hir bir benzi sararmışı yok. Zamanın geçmesiyle ~el. ler'i bükülmez, gözlerinin nuru dökülmez.
Sanasın her biri taştan yonulmuş Gözünün yerine ateş konulmuş.
Nereye gitseler ellerinden, insan değil kurd ve kuşları gizli ve açık bir yaratık kurtulamaz. Ayakları bastığı yer kara yer olur. Atlarımn tırnağı her tarafı pamuk gibi dider. Nchatın kurusu ve yaşı değil, yerin
~.
~72 AHMET UGUR
içinde hulunan kökü hile ellerinden kurtulamaz. Sular soğuldu, bitecek otlar yok oldu ... Dirler (30a-h)
\
Yine haşka bir yerde, gazilerin eline düşen Ungurus (Macar) .p.sir-leri gaziIere bir şeyler antatırlar, Paşa bunu anlatırken "Bu kıssayı rivayet edenler, işidenlerden hikayet edenler ... 61 b .." der. Yine başka bir yerde "Okuyanlardan menherdur ki ... 98a ..." Arnavudda Deraç denen bir kale vardı. 2400 yıllıktı Kostantiniyye ve Selanikle beraberdi"!
Bismi'l-llal.ıi'r-rahman i'r.ral.ıim.
Dürer-i ğurer-i derad.sena-yi ~ena'yı bi-şümar, ol melik.i milk.j bi.zevalüfi suradık.ı a~amet-ü-eeliiline nj~ar olsun ki, evtiid.ı metin-i seliitin-i tiie.dar-u.tal.J.t-nişinle bünyiid.ı sengin-i zemini üstüviir itmiştir. }5:utb-ı dii'ire.i l.J.ilafct olan memleket-peniih piidişahlaruİi haleflerini seleflerinden ni'mü'l.bedel itmekle, birisi hiliil.mi~al ufk.ı zcviile ü£Ul idince birisünün dal.J.i'~adrini mükemmel etmekle asumiin.ı saltanat-ı eibanı her-karar etmiştir. na~m-ı türki li-mü'ellifihi:
çarb-.ı gerdunda böyledür ~anun Ay tolunsa güneş ıulu' eyler Bu gilür yirine ider iJı:baı Menziline çün ol rücu' eyler
Çün Mah-ı asumiin.biirgiih, şah-ı sitiire.sipiih, I.ıazret.i piidişiih-ı milkpeniih-u-felek dest-gah, merhum Sultiin Mel.ımed ljiinuİi mürg.i ciinı Jı.afes-i bedenden çıJı.ıııbnişimen-i gülşen.i Jı.udse girdi, mihr.i si. pibr-i saltanat niişıb.ı rayet.i b-ilafet, sahih-kıran-ı cihan Sultiin Bii-yezıd hiina tayr-ı seyr.i bıırid varub, ljiiJı:an.ı sa'idün irtihiilin ve ma-Jı:iilid-imülkün kendüye iıı.tiJı:iilinl.J.ahervirdü. Me~kur merl.ıum.u mağ-£Ur }5:ayşer.i fağfilr-gılmiiııun vaşiyet-i mehrur.ı mu~teziismca, İşhillf Paşadan, sii'ir vücuh-ı b-adem ve a'yiin-i haşemün ittifakları.yle, da'. vet.name dal.J.igeldi irdi. İçinde mu~addemiit.ı ta'ziyeye netice-i teh-ni'e müretteh olmuş; ol sebehden mezbur name şubl.ı-ı pür-nuda şeh.i deyeilrdan mürekkeb olmuş. na~m.i türki li- mü'ellifihi:
Biyiizı şubl.ı-ı Şiidiye işiiret Sevadı ğam ~aliimmdan kinayet
1 Biz burada Ali Emirİ nüslıasını esas aldık. Bu defter Hakkında, T.T. Kurumunun IX, Kongresine tarafımızdan bir tebliğ sunulmuştur. Burada bana örnekleriyle ve yanlışlarıma düzelterek, yardımını esirgemiyen sayın hoeaın J.R. Wal.h'a teşekkürü bir borç bilirim, tık tık örnekler hocamın kolleksiyonundan ve onun kontrolünden geçmedir.
KEMALPAŞAzA.DE'Nı~ VIII. DEFTERİ
Bar-ı ~ışşa-ı kuşşa-vu-ğam ~addin Jıam itmiş Siye-pıış olup, Şah-ı 'alem için matem itmiş
273
ol aza-nameyi imla iderken, Jıame-yi siyah-camenün gözinden yaş yİrıne Jı;.aral!:an revan olmış. lJat-, pençe-i şikence-i elemde pic-ü-ham olub, başına topral!: l!:oymuş. ~alh-i devat ğam odunun dııdi-yle !olmış.
Çün mezbür mektübun mühr-i mükerremi, ki Jıatem-i saltanatdan 'arüs-ı cülüs-ı mergüba nişan getürmişdi, fetJ:ı olub, mefhüm-ı mer-l!:iimı l.ıuzür-ı pür-J:ıubür.ı şehriyar-ı kamkara merfü'-u-maQüm oldı, saray-ı beJı;.a-yı sultan-ı cihan 1].arab-u-ycbab olub, erkan-i bünyan-ı i'rab gibi zir-ü-zeber olmağla, l!:alb-i şulb-i ehl-i İslam, belki püşt-i dü-rüşt-i kiiffe.i enam, kesr olduğı tamam ma~tü'-u-meczüm oldı.
ol kesr- cebri içün, Şehriyar-ı kişver-penah, leşker-i garet-ger-i gam-u-matem kar-ü-bar-ı şabr-u-Jı;.arann t'ir-u-mar itmişken, buyurdı: [2a] bi-imhal-ü-ihmal sipah-ı ~afer-e~er yaragın görditer. Cihan-girlige 'azm iden mihr gibi seJ:ıer-Jıiz ve sipihr gibi seyrinde !iz gerek diyü, fi'l-J:ıiil semend-i şimal-isti'ciile bindi, ve seyl gibi revan oldı. Yanınca badem-ü-J:ı~şem yil gibi yügürdiler. [Na?-m-ı farisi]
Sü-yı tabt-ı şahi Şeh.i kam-yab Reviin geşt fetJ:ı-ü.~afer der rikab Çü 1Jürşid şüd ez siya1].i birün Rub -ı riiyet-eş çün şafalı: We-gün
Ayas Paşa, ki Bosna !ivasına vali olub, 'ali menazile vuşül bul-ınışdı, devran-ı Sul!an MeJ:ımed lJanda Anatoh mülkinde melikü'l-ümera da1].i olmışdı, ol zamanda darül-mülk-i Amasiyede atabeglik bizmetinde l!:a'İm bulınub, Şehriyar-ı gerdün-i~tidar 'İnan-ı kişver-sitamm taht-gab-ı asüman-iştibah tarafına şarf idicek, bile gidüb,
ri-kab-ı kam-yabında mülazim oldı.l:Iamze Beg-oglı Munafa Paşa, ki Boli vilayetinde vali idi, mev-kib-i meymün-ı hümiiyün-mal!:deme isti~bal idüb, sa'ir ümerii-yı 'i~am ve vüzera-yı kİramdan dabi işidenler arJı;.urı yola gelüb, bile gidüb, badem-ü-J:ıaşenıle (alem toldı. tIayl-i cerrar-ı seyl-reftar cüybar-ı küh-sar gibi derelere al!:dılar. Tiz-taz taziler ayağındağı na'l-i ateş-biirla taglar başına odlar yaJı;.~llar; bayl-i bad-gerd-ü-biik-neverdün süm-İ seng-rengi-yle kimuht-ı sa bt-ı zemine tab virdiler. MerJ:ıüm Sultan MeJ:ımed tIanun vefatı zamanından on yedi gün geçince Üsküdara ir-diler. (Beyt-i farisi)
274 AHMET VtUR
Şaf arast çün ber leb-i bal.ır
Şah
Seran piş reftend ez taIJt-gahŞiil;ıib-lpran-ı cihan Sul~an Büyezid tliin devletle darü'l-miilk-i ıs.:ostaniyeye irdiigini, 'arüs-ı pür-bchcet-i e-:iIiis-1 hiimayünı-ylc serir.i gerdün-na~ir-i l)iliifete zinet virdiigini beyiin cyler.
Yevm-i i~neynde, rebi'ü'l-evvclayı:nun yigirmi ikinci güni, ki rüz pirüz ve 'alem l).urrem olub, [mışril':
Cihiınun tali'i olmışdı mcymün (Beyt]
J:Ia~ret-i şaı~ib.lpran !Jan-ı sa'id Afitab-ı mülk Sultan Bayezid
mevakib-i keviikib-şiimar-u.gerdün-iJı:tidiırla uf~-I asüman-ı sa'adet-den ~ulü( idüb, canib-i şar~dan ~uhür itdi. Fülk-i felek.mi~al ile ol me-lik-i melek-IJişal dery3-yı semasimadan ber~-ı cihan-peyma gibi bir anda 'ubür itdi. rNa?-m-1 türki, li-müellifihi]
Çün geçdi2 Şiih keşti-yi gerdün-nıi~iil ile Şandum ki iifitab geliirdi hilül ile
Keşti-yi mihr3 bal;ırde geçdi 'accb didi Şahun yüzin gören kef-i derya-neval ile
ol ebr-i saIJanun seviid-ı mevkib-i bad-piiyın ki ~arşundan gelür gördi, sü'il.i baJ:ır kasc.i zevrai5.i4 kenilnna alub, reh-güiıarında turdı. Derya-yı seyyalün her yeri kef-is su'al olub, Üsküdarla İstanbul arası şaff-ı sü'ille toldı ıs.:adırgalaruii tamam ..ı endiimı. muşavver şikem.i tama'ı6 olub, e~rüf-u-ekniifı scraser desı;..i 1aleb oldı. '
Ol Cemşid-i Sikender-der IJurşid-i gerdün-ı saltanatun küsüfı-çün matem tutub, mah-ı münhasif gibi şeh~;ün cameye girmişti. OL [2b] Minüçehr.j7 fer!)unde-çehrüii, ki mihr-i sipihr-i sa'iidetdür, yüzi
se-2 geçdi: keşti. / / 3 zevral:ıi: ? zevrakı. / / 4 kef-;: Or, keff-i / / 5 mihr: Text, bahr (?). / / 6 1 tama'; ? mutma'. / / 7 Minüçehr-i : Minüçehre-i. /
KEMALPAŞAZADE'NİN VIII. DEFTERt 275
l.ıiib-ı :(.ulmiini içinden afitiib-ı nürani gibi tiih Yirmişdi. Zlilmiini came ve rubiimi8 cimiime ile ol şemc-i kHür cihiinı münevver idüb, [Mışriit]
Yüzinden bahş ~ıldı caleme nür fBeyt-i fiir;si
J
Her ki na?:ar kerd be-rüy-eş zı dür CAtse der amed Le-dimii~-eş zı nür
/
Çün ol ?:ulmet içinde bu niir-ı şuhl.ı-ı saCadet nıestür oldı, eginindeki ciime seyiıd-ı dide gibi menbac-ı nür oldı. Ser-çeşme-i "iiL-ı ~ayiit gibi şeş-cihatını ~ulmat aldı. Görenler ta caccüb itdiler ki, bu nür niçün ~ul-met altında ~aldı. [Beyt-i türki, li-müellifihi]
Veli ol va?:c !.ıikmctden degül dür Ki refc cylcr hemişe :(.ulmeti nür
Güya ki, ol !.ıalet ~mlmet-i :(.ulm-ü-bidCati nür-ı cadl-ü-şeriCate gö-türmege işaret oldı.
OL
işiiret-i pür-beşiirctlc ciilemüii içi gam-ı miitem-dcn boşalub, sürür-u-!.ıubür toldı.Biyayet iderler ki, çün I:ıazret-i Padişiih-ı lJilafet-pcniih saltanat beşiiretini işitmişdi, ol mehd-i cahd-i ca~l_ı reşid9 "Hiidi l:Ia~dur" hi-dayeti-yle şöyle Cahd itnıişdi ki, çün serir-i fclek-na?-ir-i mülke geçüb, saltaııat ferşine~adem başa, eevr-ü-sitemüii yayın yaşub, cadl-ü-daadun ~IIıClll şeriCat carşında aşa; ol rüsiim-ı birlcati, ki merJ.ıüm Sul~iin Mel.ı-med tIiinun müddet-i saltanatınun evabirinde tal.ıştl-i mal maşall.ıati-çün hed-fical yezirler te.dhiri-yle vaz( olınmışdllO, ref( eyleye; etrilf-ı memiilik-i Rümda mugayyer olan ey~afı şart-ı valpf üzerine muJı:arrer ~utuh, melakinden alınan cmliiki gene maliklerine yirüb, !.ı.a~ip müs-l.ıa~~ına ref( eyleye. etraf-ı memiilik-i Rü'mda mugayyer olan eyJı:afı şar~-ı ya~f üzerine mu~arrer tutub, melakindeIl alınan emliik~ gene maliklerine Yİrüb, ı.ıa~~ı müsta!.ıa~~na ref( eyleye.
ol
hüma-himınet, didügİ gibi, serir-i sa(iidete ki saye şaldı, itdügi (ahdüii. (uhdesinden çlJı:ub, mizan-ı (adiileti eline aldı. Ayet-i şeriCati göklere çı~aruh, rayet-i ~mlm-ü-hidCati yere çaldı. [Bcyt-i türki, li-mü'-ellifihi]Cihiin Cadlinde oldı şöyle iibiid Ki yiran bulmayuh hüm it di feryiid
8 ruhami: '? ruljni. 9 Text, reşidün ki. 10 "lınmışdı: olmışdı.
276
I'
i
AHMET UtUR
Nüeüm-ı ~urüm mah-ı asümaıı-hargiihui'i talj.t-gaha ~udümım işitdük1erini, kenar-ı deryiı-yı
sema-mi~ale müetemi< oluh, istil~bal itdük1erini heyan eyler. Dergah-ı felek.iştibahda gah-u-hi-giih ı.ıazır olan leşker-i alj.ter-şümiir, Padişah-ı kişver-peniihun diirü'l-ınülkine geli-turdugın ki gördi. ler, leb-i deryii-yı cihiin.-peymiidan sariiy-ı seına-sim~ya varınea kenar-ı rehgü2;ilrda iki taraf şa.f-şaf oluh, ıniyan-ı gülzarda şafşiif gibi turdılar. Sipahinün dülbendinden ve Yeniçerinün hörkinden şehr güli-vü-zan-balp. açılmış gülşene heiizerdi. So~iiı.daruii keniirlarında dizilen I).arbeler saltanat gülzarında iki. sıra dikilmiş süsana benzerdi. Şağ-u-şol iki ~ol dikilüb turan I).arbeler dil uzaduh (2eniiitdiler. I:Iişar burdannda dizilen .hedenler seraser el ~aldurub du<a itdiler. [Beyt-i türki, li-mü'ellifihi]
Bedenler Jı,:alduruh eller du<fıya I>-apular açdılar ağız ~eniiya
OL mihr-i ruJı.şende-çilır-i sipihr-i sa'iidet, tala'at-ı meymün ve ıali'-i hümayfinla evc-i bürüe-i saltanata <urüc idüb, didar-ı ferhun,de-a~arınun nfiriyle dı1r-lı Jı,:uşı1r-ısaray-ı hi-hemtay-ı b-iliifet toldı. Pay-ı felek-fersayın dest-gah ..! gerdün-iştibaha başuh, l.J.iitem-i<adı ve şiirim-i faşılla yesar-ı yümn-ii~arı ve yemin-i yiisr-ayini zmet-ü-arayiş buldı. I>-iimet-i mevzUn [3a] -Jı.ilkatine l.J.ilafet hil<ati yaraşık düşüb, miyan-ı nazikine sa' adet kemeri muvafık gelüb, tiirek-i mübarekine serverlik efseri laik oldu.
Beyt-i Fiırisi
Balid ez-in neşiit ten-i talj.t her zemin Be-gü2;eşt ez-in nüvid Ber-i tae asuman
Nev-<arüs-ı cülfis-ı hümayfin-dem-ii-meymfin-kademün niııarında dii-hem-ü-dinar ezhar-ı bahar gihi <iileme saçıldı. Ki, nergis-ü-goncanun k~seBi ve kisesi pür-siııı-ü-zer olub eli ve avueu tarlarun gözü ve göiilü şöyle gül-i ter gibi aı;ıldı. ol nisiir ilc eeyh-i eşciir-ı pür-enviir toldı. Dirhem-ü-diniirla damen-i gülziir pür oldı.
Beyt-i türki li-miiellifilıi
Saçılur berr-ü-bahre şöyle akçe Ki olur üsti beligün akça akça
Sultan-ı eüvan-baI.J.tun, ki cisıni miirde-i eihana taze can olmışdi, iiteş-ü-ab gibi belki iifitiih-u-sal:ıab gibi, bavaşş-u-<aviima in<iim-ı <ammı irdi. lJuddiim-1 sidre.ma~amun piyadesine ve süvarine, ki ol va~it
KEMALPAŞAZADE'='Itl" VIII. DEFTERt 277
otuz bin mi~tarı vardı, Sultaniyeden ve Filuriden gayrı mükerreren ikişcr bin a~ça virdi. Sipahinün erbab-ı meniişıbdan olanmun ~iiline mün:jsib her birinün timarını artırub, esl.ıab-ı vazaifden olan taviıifi-nüii cihet-i yevmiyesine bcşer aJı.ça ziyade itdi. Yeniçerİnün l].aylisi atlu bölüklerine çıkub, bakisİnün ycvmi vazifeleri beşer aJı.:çaya, i,i ayin-i selapn-i cO~maniyede eihct-i macişetlerinun kemal-ı nisabıdur, yitdi. Vüzera-yı asaf-raya ve ümera-yı şaf-araya diledükleri yerde köyler temlik ohnub, baran-ı iJ:ısan-ı Süleyman-ı zamanla her birinün kişte-zar-ı arzüda ektüği tol].m-ı muriıd bitdi. Kcff-i sel,ıab miııali cbr-i Nisan gibi gevher-efşan oluh, dest-i deryii nevali kise-perdaz-ı ba~r-Il-kan oldı. Şit-ı cadli sebeb-i Jı.:ayd-ışeviirid-i zaman ve avaze.i bezli müeib-i şayd-ı cvabid.i cihan oldı. Şada -yı pür-safa-yı derya-yı kiirbiin-ı inşaf-u-inti-şarun, Şam-u-cIrakda belki tamam-ı etriif-ı iifaJı.da olan ebna-yi zaman işitdi. Cevr-i devr-i eyyamdan reneide olub, Rumdan cArab-u-cAeeme giden eela-yı vatan iden kİriim-! enam gene makamlarma gelüb, ara m itdi,
Mevlana Şemseddin Fenarinüii, ki çerug-ı derarı-fürüğ-ı (av~ rif-i maarifi vasat-ı nel,ıarda mihr-i ruşcn-çihr-i pür-envar gibi her diyarda iştiharı var, nebiresi fal].rü'l-vüzera 'il- 'i?,am ve Zial].rü'l-ümera'il-kidm Al,ımed Paşa Hindistana gidüb, müddet-i medid-ü-cahd-i ba'iddi, vatan-ı ma'rflf-u-mesken-i me'IUfinden avare olm~şdı, Şada-yı pür-safa~yı kiıs-ı cü1iıs-1 eedid-i Şehriyar-ı sa'id gu~-ı huşma İrieek, mevlid-i Jı.adim-ü-maJ:ı.did-i kerimine gc1üb, dergah-ı asuman iştibah-ı I.ıazrct-i Padişah-ı lıilMet-penal].un asitan-ı sa'adet-aşiyanında l].iZimetle rifCat.ü-iCtibar huldı. Şadr-ı mesned-i Şeriat, bedr-i asüman-ı ma'rifet, kuh-ı vakar-u-i:ıilm, bahr-i evJı.:iir-ı 'ilm, ta'birde VaşşM, tedbirde Aşaf, 'ilmde Bu I;Ianife, J:ıilmde Al,ıncf, kelam-ı fetva ve Jı.idem-i taJı.vada Nucman-u-Şahit, dcran.yi cn~arla tahC-ı pür-envarı felek-i ~evabit, calem-i tedkik vc c~jJ~m_ital)l!:ı~, tam-ı 'ilmde refıJı.ı TcvfiJı....
Beyt-i Türki Li-müellifihi
Asüman calem-i zaman dir ana Dehrcaııamc-i cihan dir ana ~azm-ı Farisi
Deh çu mebsut. der yeki müş-teş Sad işaret der her engüş-teş Ruşcn ender dil-i çü-mişbal,ı-eş Keşf-i Keşşiif-u-feth-i Miftal,ı-eş
278 AHMET ı;(;ım
Efazıl-u-a'yiln ve erkan-u-'iyi'uliçün re's-ü-vech-ü-şadr-u-yed, Sultanu' I-me vali, hurh,lnll-I-rna'aIi, Mevlüna <abdurrahman bin <Ali bin Müey-yed, I,ii-dile min (inde<r-Raloınıanı mÜ<f!yyeden ve li-kinimi(l-enanıı mes-neden Vf!müşen-eden, Şiri'ızdaydı, gene bu diyara gelül>, ol hümanun saye-yİ hümayum bUm-1 Rfıma maye-i iftibiir oldI.
Merloıüm-u-mağfilr, sa(id-ü-şehid Suhan Muloıammed IJanuii ~alih-i mutabharı mer~ad-ı münevverİnde medmn olınduğunu, ol mihr-i sİpihr-İ <azemet-ü-ecIal, ki ziyası eiham pür-mlr itmişdi,
hilill.miBal gözlerden dolanduğıııı beyan eyler.,
Çemşid-i Sikender-der, devletle daru'I-rnülküne girüb, ~aşr-ı ~aysere şeref virüh, ol taç-daroı eihan-babş-u-eiivilIl-babtla, efser-ü-tabt zih-ii-ziver ve nilr-u-fer huldı. İsm-i münifi ve la~ab-ı şerİfi buthe-vü-sikkeyi arasta-yü-piraste ~ılub, babt-ı n1z-ı efzıın ve tali(-i hiiımıyilnIa serır-ı gerdiln-na:ı;irde cüMsoı meYlIlunıma "]jan oldı Sultan Biiyezıd" ta(rlb oldı.
*eşheb-İ zerrin-zeyrıden indirüb, merkeb-i çübine bindirüb, si'ıye-i firil-maye ;,!:ibi.... o
Beyt-i Türki li-müellifihi
Geçti I~iliifet tabtına Şah-ı cİvan-babt-ı sa(id Hiltif didi ta (ribini tfiııı oldı Sultan Bayezıd )886)
lsm-i münifi Hüdavendigar, ki salatin-ı Hm-yab-ı (aıı-cenab, AI-i (O~manuii. şerif el~abıııdandur, meı;kur şehri yar-ı kamkaruii l,ı.a.\i.l;.ında musemmasma tamam mu~ahık oldı. Me~bur kelamuii şı!~l,ı.atına.\i.arıne-i .\i.aribetü<d-dcIaletedür bu, ki mesfi'ır (ibaretüii hurüfmuii, ki :ı;urUf-1 (işarat'ı pür-beşüratd,ur, 'adedi ta'ri!)-i 'tım-ı cülüsa muvafı~ oldı.
Nazm-ı farİsi
Ez cüIus-i Ijiisrev-i Ferru!J-ru!)-ı ferlJunde-fer Gülşen-İ i~hal tıurrembağ-ı devlet: nev-ber-est Servct-i şaMn-ı hcft-i~lim Sultan Bayezid An ki pay-ı ta bt-ı ü bel' far~-ı keyvan efser-est Ta he-hvaned J;ıutbe-i mülk-eş melek endcr felek Çar 'unşür paye-ha-yı nerdüban-ı mİmber-est
ol serv-İ cüy-har-ı sa'adet, güIzar-ı sahanata saye şalduğı gün, merloıilm-u-nıağmr, me'a~ir-i meşhurla illerde ına'Iı1m ve mefal]ir-i me' turlu dillerde mcz;kfır Sultan Mebmed Gazinüii namazın ~ılub, 'İmaret-i amiresi kurInndağı kahr-i ma'muresinde defn itdİ.Sipihr-i
piyade-KEMALPAŞAZADE'NİX VIII. DEFTERİ 279
l'Iw-i ferzine-[ i rii-'nüma ]-refUr, ol ferziine-i zemfmeyi, ki şehsüvar-ı meydan-ı sa'fıdetdi, ınihr gibi güne-i gürda ınestur eyledi. Ah-ı revan-ı gülistan.ı milk gene gibi ınağak-ı bake batı gitdi.
N azm-ı türki li-müellifihi Virdi yile gül gibi seririn Şaldı yere lale-veş külahı Far~-ı felek-i beğenmeyen malı ~urdı yer içinde tabt-ı gahı i4a] Ma'mure-i arza sığmayan Şah
Viriineye ~urdı bilr-ıgiihı
OL eüviin-ı tüviin-ü-pir-tadhir-i eihan-giri, ki niheng-i şimşirinün !5.or-~usundan a~sii-yı deryu-yı Fir~ngde küffar-ı bak-sar uy~u uyumazdı, daye-i zemin tıfl-ı şir-i hvare gibi meht-i tabtada nice uyutniışdur. ol ~ağan arslanı, ki şikence-i pençe-i tiz-eengi bavfinden peleng-i du-reng-i çarh-ı gerdim Li-direng olub, figana gelmişti, ~u'hfm-ı gür, ki dehan'ı vadi-yi bevadi-yi 'adcmdür, gel gör ki hir demde urub, nice yutmuştur.
Nazm-ı (arisi
Çün be binam gur-i ü-ra hii-dilem güyem 'aceb Kin heman sul!tlO-1 heybet-güster-ü-ferman reva-st In hcmun k-ez padişahan hiç-kes hem-ta ne-daşt Geşt ba-bi-çaregan zinan be zir-i bak rast.
Cevalıfr-i zevahir-i ahterle araste olan efser-i asüınan nıee taç-darun başından girü !5.alubdur, mifreş-i müna~~aş-ı gebze -zar-ı bahilrla piraste olan serir-i zemin niee tabtogiri üstinden yire çalubdur. Leşker-i garet-ger-i ~ıavadi~ elinden, kaşr-ı şevket-i I>.ayser ve dar-ı l,ıaşmet-i Dara harah-u-yebab olubdur. Gurpasban-ı bam-ı saray-ı Behram, 'ankebqt perde dar-ı ta~-ı Kisra, büm nevbp,t-zen-i ~al'a-i Afrasyab oluhdur.
Mi'mar-ı ruzgar ~an~i şa~ib-devlctüii bina-yı saray-ı sa 'adetin yaptı ki, şoura yıkadı 't Cihan-durlardan bu eihan darına kim girdi ki, ahir-i kar ~abu-yı bekadan 'uri olub çı~madı?
Murşid-i baht-ı Ceınşid dolanub, bedr-i ~adr-i Feridun sell.J,-ühı-fer olup, meşreb-i 'ayş-i Nüşinrevan tel b oldı. Sedd-i mülkoi Sikender yı~luh, dıvan-ı saltanat-ı Süleyman bozılub, eam-ı şafii-yı Cem hiide-i 'ana ile
280 AHMET VCUR
Nazm-ı türki li-ınüellifihi
Dahhal~-u-Key~ubUd-u-Cem-ü-Erdevfm ~ani Sultan Mui)ammed ol şeh-i şahib-kıran ~ani ol şeh ~aDi ki meh gjhi eneiim-sipahdı ol şch ~ani ki her kulu bir pfıdişahdı
OL şadef-i derya-yı sal!anat-ı eihan, seng-i Met-i zamanla şmdıysa, gevher-i şeref-balJ.ş-i efser-i şahi yerini tudmuşdur. Şavn-ı 'avn-i ilahi ile tabende ve payende olsun. AI.ırar-ı zaman dergah-ı asüman- mi~da-rmda ferman-ber-dar olup, a'da-yı fasid-ray-u'fbed-fercamı ma~am-ı siyasetde ber-uar olub, emrine ram olmayan serkeşlerüİi başı payinde olsun.
Beyt.j türki li-müeIIifhi Hemişe devleti payende olsun ,Adüsınuİi başı payında olsun
Melik-i felek-~adrün eşraf-ı evsafı cami' ol~n zat-ı me1ek-şıfatınuİi ta' rifinde ve evşaf-ı eşrafun meema'-u-menba'ı olan tab'-ı latifinüİi. ve nefs-i şerifinüİi tavşifindedür.
OL padişah-ı mdek-sipah-u-fe1ek-dest-gah; ki devranında püşt-ü. penah-ı İslam ve püştiban-ı ehl-i imandur, tufan-ı l~avadi5-i eyyamdan l)aşş-u-'amm-ı enamı l)alaş itmege, £Ülk-i ınülki badbaıı-ı 'adlle yüridiir
keştibandur. .
Beyt-i farisi
Çi ğam divaroı ümmetom ki dared çün püştiban Çi bak ez mevc-i bal~r an-ra ki başed Nu!). keştıban
[4b] Zat-ı bi-hemtayı va~idü'l-enam, keff-i derya-nevali Şani'l-ğamam, re'y-i zaman-aray-u-eihan-pirllyla 5ali~-i ~amereyn, il~ya-yı siret-i 'ada-let ile rabi'-i Ebi Bekr-u-'Ömereyn, tarikoi J:Iazret-i A!).med-i Mul}tara i~tida ve ı~tifada' Ç,ır-yar-ı al)yara l)amis, Milk-i na~ma ni?!am virse ]jüsrev-i emirü'l-Kdfl,m, eş'ar-ı dürer-bari penç Gene-i Ni?!amiye sadis, ayet-i faşahat-ı na?!m, ki l;Iazret-i Ras"lüii - 'aleyhi's-selam- yanında tamam ma~fıl-ü-müsta!).abb, belki al)abb idi, anun şamnda nazil
01-mışdur. Kelam-ı mevzunun ni?!am-ı !).aseni, ol eihanun l)a~am olan ~a-hir-i enam-u-l,ıMı~-1 İslamuii tab'-ı envcrinüİi ihtimilmiyle kemal bul-mişdur. Deha-yı tab'-) na~~ad ve ?;cka-yı zihn-i va~~adla şöhre-i dehr-ü-nadire-i cihandur. I:Iaşafet-i ray-ı 'iilem-aray ve feşahat-ı zeban-ı şirin-beyanla ser-am ed-i zamandur.KE!lIALPAŞAZADE'N1N VIII. DEFTERİ 281
Beyt.i farisi
Küned tiğ-i zeb.ln-ı kamkar-eş Der i~lim-i sühan şalı.ib-kıranı
Keff-i gevher.ni~arı menşe-i sehab-ı Nisan-u-Azfır olduğu gibi, tab'-ı dlirer-barı dauı menba'.ı bulyur-ı eş' ar-ı latif-ü-abdardur. Rengam-ı ni~am-ı kelam-ı rengın-i me'anide l:Iassan-ı faşihu'l-Lisan-ı eyyam, zaman-ı ni~ar-ı ne~rde Sübl.ıan-ı bedi'u'l-beyan-ı nlzgardur. 'Alem-i na~m-ı kelama ni~am virmege ~adem başıea~, şi'r-i siJ.ır-e~eri ekser-i üslub-i merğub-derideduT. Tu~i-yi keHim-ı müşgın-demi, ki cihan Mıs-rmda nadiretü'l-arsdur, 'Arabun şekerin yir filrisi söyler.
/
Beyt-i türki li-müellifihi
'Alemün ~ulm-ü-sitemden aldı 'Adlı ma!}lası 'Adle mansub aldığiçün oldı 'Adli mablası
Bu beda'i-i me'aninüii beyanını cami' olan ma'mur beyitler, ki ol şadef-i giran-baha-yı derya-yı şerefden çıkan lü'lfı-yı menşuruii silkoi kilke na~nı olanlarındandur. Peder-i fcr!Junde-ahterinüii, ki devrfmında bedr-i rul). şende-man~ar-ı eve-i bure-ı fclek-i mülk-i cihandı, Merib-i faşilıinuii düreünde dere eyledügi dürerüii ğurerindendür.
Nazm-ı £arisı
Rest guya nergis ez bayl.i ğulaman-c~ ki tl Düşmen-eş-fi. her zaman
Düşmen-eş-ra her zaman ber far~ şeşpcr mizencd Geşt düşmen harieü'l-merkez ez an ru rüml.ı-i tu Rviş-ra ber ~alb-ı u çün !Jaq-ı miJ.ı.ver mizened
Evşaf-ı kemalle mevşı1f-u-maruf, yegane-; ruzgardur. Eşniif-ı hü-nerde kimse dimez, ki bir yerde na!Ji na~iri vardur. OL tı.urş1d'azm-ü. Nahid-bezm, ki menzil-i meymuni eve-i şeref, tali'-i hümayun-metali'j sa'iddur. FaJ.ılde Zül.ıal, ~adrde Bedr, l.ıikmetde Bircış, fitnatde 'Utarid, şemşirde Behram, tirde S'ddur. Tir-i ~ader-te'sir-ü-~aza-mazası şol elif-dur ki, miyan-ı ean-ı a'dada yir itmişdür. Nun-ı mü'ekked kemana munzamm olmağla !Jaber-i ~aferi tal.ı~i~-u.ta~rir itmişdür.
RuJ.ım-eş zi bat-ı seına güzeşt Tir-eş zi had-i bata güzeşt
Levhist cam-eş 'hiyam-eş) ab-gun-sat}.ı l:Iarf-eş rakam-ı zi sure-i Fetl.ı
~ıı2
AHMET UCURAraste hedyeMi serir-eş Ez nu-u.~aleın keman-u-tır-cş
Peyker-i tıği, ki gevhı~r-i kan-i ve enzelne'l-I.ıadiddür, beyan-ı şan-ı meha-bet-gösteri fihi be'sünşediddür, bin Miüib-ı pür-tabdur, ki semt-i re's-i 'aduya gelse ol bed-fi'alüii semet-i bc's-i zevali ~uhi'ır bulur. M:aşrı~-i Diyiimdan \ulu' tise kenar-ı asuman gibi miyan-ı meydan-ı gir-u-dar bım-ı düşmenle şafak.gun olur. Ayın-i neşfet-ü [5a )-'adalet ve ~avanın-i sal~anat-u-ey,Uetde e:;laf-ı eşraf ve ecdad-ı emcfıdma i~tada ve ı~tiffı etmişdür. )mcsel) Elveledü'Hıurr yaktedi bi-abai'hi'l-ğurr. ~aviiid-i din-i mühinüii te'yid-ü-teşyidinde ve ma'a~id-i al.ıkam-ı İslamun i1~kam-ıı-ibriimıııda ol kira m-ı bayyir-i bayr-e~erün i~rince gitmişdür. >mesel)
Şinşinetün 'arifii-ha men abzem Ve men eşl/ehe ebu-Im fe-ma zalem
OL melik-i melek-şıffıtuii ~atında, ki 'avn-i ljaııiikla ıııcnba'-ı ma-lu1sin-i al}la~dur, I.ıü:m-i tıul~la lJlıIJı:-i l).üsn cem' olmışdur. ol lü!f-i J:IaJı:Jı:uii~ulluğuna tıal~-ı cihan tamam şubl:ı-ıı-şam pervane olsalar, !aii degül ki, zulam.ı deycur-ı ?-ııImi def'içün vücud-ı pür-nun şem' olmışdur. Ciimesinüii,. ki ~arf-ı ?-arf-ı ~dam-ıı-niyam-ı !:ıusam-ı İslam-dur, samıır-ı deyçur-! şam gibi içi ~alpm-ı nur-ı şııbl.ı-gahdıır. Bedr-i tamama ta'ne uran 'immacsİnün, ki ğamame-i baran-ı il.ısandıır, şabal.ı-da ve reval.ışabal.ı-da hem-sayesi mihr-ü-mahdur. Ol rul.ı-ı muşavverüii, ki ma~har-ı şuret-i lü!f.ü-keremdür, peyker-i ınu!ahharı hem nur-ı mü-cessem ve hem saye-i Allahdur.
Beyt-i türki li-müellifihi İlahi sayesini eyle memdud Ki sen razısm andan balJı: IJoşnud
Şah-zade-i mu'aHam SııI!iin Cem, Padişiih-ı hilafetopenaha mul}ii-lcfet şi'arm i?-ha:r itdügini, Kişver-i ~aramanııii Leşker-i cerrar-ı bi-şumarm ibzar idüb, gelüb diiru'l-mülk-i Bursada ~arar itdügini
beyan eylcr. .
Çüm sul!an-ı cihôn )u) I}a~an-ı zamfm Bayezid .}Janun keff ..i il:ısanı bas\ olulı, bası!-i zemınden bisa~-ı cev~'-devr leff ve ehl-i 'udvan keff oldı, şeınşır-i cihiin-gı]" ve sinan-ı kişver-ı;itanı afitab-u-şihiib gibi şariIı.:-ü-lıari~ oluh, asar-ı envar:ı ma'diletiyle şar~-u-ğarb-i alem toldı.
Nazm.ı türki li-müeIIifibi Taşdı pür-zcr lıaşmda nergisi gör Yalını? rah-ı gülistanda girer
KE:lIALPAŞAZADE'NİN VIII. DEFTERI 283
Kimseniin 'ahd-i 'a(ll-i sul~anda Canı yoJı;.turkim ide egri na?-ar
Ana~olı ve Humili diyarında ne, kadar serdar-ı -sipehsalar varsa asitan l)i:?;metine baş indirüb, di"van-ı sultan-ı Rum meydan-ı [ısuman gibi nücum-ı ~urumla toldı. Bölük böliik bilekler çekilüb, müna~~aş-u-müz;elıheb kemhalar ve !5:adifelerle ııaJ:ın-ı divan asuman-mi~al olub, altun gümüş kaseler ve ~adal.ılerle ol m?,dan piir-iifitab-ı hilal oldı. Vüzerii-yı ııal.ıib-eezm-ü-ray ve ümed-yı, rezm-aray, vücüh-ı ahiili ve a'yan-ı mevali ve rü'us-ı lıadem-ü-şudfır-ı I~aşem l.ıuzfır-ı pür-I)ubfırunda 'izz-i me~fıle vuşfıl huldular. Şeref-i dest-bilsiIye miişerref-ü-muğtenim oldılar.
Nazm-ı filrisİi
Z-ehl-i sipeh ta be-l)udavend-i küs yart heme kes şeref-i dest-bus Der !:ıaz-u-dibii h~me divan-ı şah Şilret-i illba şüde bayl-ii-sipah
ol Çemşid-i Jı;.amer-' azm-ü-'{j~arid-tıazmüJl ve ol IJurşid.i Eeh-ramrezm-ü-Nahid-bezmün zaman serdadarı, ta'atindc ney gibi daim bel bağlayub, devriin ser-hcngleri ı..ıi~metindc çcnggibi Jı;.aim ~urdılar. Ateş gibi serkeş cihan-gider ferman-ı ~ader-te'~irine boyub tutub rıb-ı şemşiri ~orlj..usundan asitan-ı asuman -na?-irinde afitab-ı alemgerd-ü-had-i g.ak-ncvred gibi baş indirüb yüz yire sürdiler. Etrilf-ı eknaf-ı mel-leketde >ve) ~urfım-ı Humdan [Sb] bir kimse I~almadı, ki dergah-ı ei-h£ın-penilhına gelüb, i~a'at-ü-in~ıyad Iplmadı. illa birilder-i kıhteri Sul-tan Cem, ki ol zamanda J:(araman diyarınuıı şchryarıydı, cad de-i 'i~-yanda ısrar idüb, ferman-ı fıli'l-emre i'tibar itmedi. İblis-i piir-tclbisüii. idliil-ü-iğvasına ışğa idüb, guş-ı huşla I)İtab-ı müstetab-ı E!i'II.'Uaha ve e!i'u'r-Rasule ve Mi'l-emri minkii.m cmrin işitmedi. Varsa!5:-ı pür-nifaJı;. ve Turğud-ı 'anudın cünud-ı rünudın cem' itdi. IJayl-i seyl-cuş-ii-cevşen-pfışün ma}~rftse-İ Burusa üzerine aJı;.ıttı.
Beyt-i filrisİ
Keran ta keran lcşkcr-i kinc-salıt Zi larende ta Bursa yek-~sbc talıt
Şchrün şağır-ü-kebiri ğarct-i g.asaretden ~orl5.ub, isti~bal itdilcr. ol j~limüii. a'yan-ü-erkanı pişkcşler çeküb, ta'~im-ü, iclnl itdiler. Sul-tan Cem çün Bursa tag.t-gahına, ki darü'l-mülk-i Jı;.adımdur, irdi, mülk-i
284
•
AlUfET ı;t;uR
kesdürüh, l).uthe ıll::udub, ayin-i selatin-i taç-dar-u-ta!,ıt-nişin üzerİne icra-yı ~avanin itdi. Çün ol ~ali, ki mucih-İ ibtilal-i nizam-ı memleket ve lpvam-ı sal~,ana': idi, hazret-i padişah-ı bilMet-penalı işitdi, l,ıizam-ı cemi b-ink-i hurrem-biram-i 'azme teng idüh, ol serkeşün ateşin haran-ı lutfla teskin olmas::, seylah-ı 'unfle söyündürmege i~dam eyledi. AyiDt~-i ruy-i ::;afada vech-i şalaJ:ı.yüz göstermezse, niru-yu baza-yı J:ı;aJ.ırleen-cümen-İ düşmeni ~ağıdub, cem'-i 'adu-yı kine-cfiyı Jı;am' itmege ihti-mam eylcdi.' Evvel, Vein taifetani min'l-mü'minina'(ftetelu fe-esli1).u, beyne-hüma feJ.ıvası mu~tazasınca, başrna, rems-u-ayin-i selatin üzerine ta'?-im-ü-tekrimle resfil gönderildi. Sebil-i iıfı'ate da 'vet olınuh, taleb-i ::;ulJ:ı.~ılındı. Sipahiler cema'atinün ağası Musa Beg, ki şehryar-ı kam-karun ~adim gi~metkarlarından idi, ol ma::;laJ:ı.atuiita~dimine ta'yin olınuh, semend-i ri~;alete hindi. Vardı Sultan Cem c buluşdı. Netice-İ şuıı.ıuii mehadisi tertibinde Mukaddemat-ı tergih-ı tertiLden söyleme-dük ncsnc ~omadı. Çün nuş!).-upend sfidmend olmadığı bilindi,
Bcyt-i türki lj-müellifihi Sükfin bıı~madı seyl-i tuğyan-ı Cem Bilüh am şah-ı FerİdfinJ.ıaşem
ferman-ı vavİbü'l-i~'an-ı Fe-in bağat iJ.ıdii-hümii 'ale'l-urii fekiiıilü'l-leti tebği 1).atıiitefie aii emri-Ilah a imti~al etdi. AşJ:tab-1tuğyanun def'ine ve erbaboı baği-vü- 'udvanun ref'ine itmam-u-ihtimam üzerine
yaraJ:ı;-u-yasalı: görüh,~ıtale i~bah itdi. '
Beyt-İ farisi
Be-Ietfıfet çü her ne-yayed kar Ser be-bi-J:ı.urmeti kesed. na-çar 'Keşed)
Ayas Paşa iki bin Yeniçeri ile Bursaya varub, mağlüb olduğın çeng-i ceng-i hasm-i peleng-ahengle libas-i be's-ü-şevketi meslub old/ğın beyan eyler.
ŞablJ:ı;a Sulıan Camün 1J.adem-ü-b-aşem ile Bursaya 'azın jtdügi ~uhfir bulıcak, ol ~aziye.j na-merziye I.ıuzur-ı pür-l.ıubilr-ı Sultan-ı ci-hana 'arz olıcak, m:ıhmudu'I-1J.i:zal-ü- mal~sudu'ı-imti~al, yegane-i zema-ne Ayas Paşaya, ki ve zir-i ııalisdi, düsturd a'~am İshak Paşa [6a] ve na~ir-ı mu'a?-~am Mustafa Paşa ~adim vezirler idi, ol hadhdi, iki binit saz-u-selehi müretteli Yeniçeri l,I:.oşulub,buyurulmıştı, ki varub me~kfır şehri a'dayı bed-raydan IJlfz ide, Kat'-ı mera !).ilde ve tayy-i meniizilde peykoi şimal gibi İzti'dl idüb, bad-pay keştilerle derya yüzinden !oğrı gide. Paşa-yı me~k:ur mezbfir ferman-ı ~aza-mezaya il/j'an-u- imti~al
KEMALPAŞAZADE'NİN VIII. DEFTERİ 285
gösterüb, fi'l-~al yarağın görmiş, gemiye girmişti. Bilesince ~oşulan iki bin merd-i neberdle deniz yüzinden toğn ~udanıyaya çıkub varmış, Bursaya irmişti. Bunlar berüden varınca, Sultan cem anarudan gelüb, me~kfir şehri almıştı. Varan Yeniçeri içeri giremeyicek, alay ile şal]ra-yı hayrette ~almıştı. ol diyarun nabekarlan, ki 'azab-ı bikarlaridi, Yeni-çeri ile peykara 'sebeb ararlaridi, Fırşat buldılar, Jı.adem-ü-!J.aşem-iSUL-tan Ceme muvara~at-u-mutaba 'at şiarın i~har idüb, ol bed-kirdarlan-nun a'vn-ü-anşarından oldılar. Bir taraftan hayl-i ~araman Yeniçeri-nün üzerine seyl-i revan gibi a~ub, tir-baraıi. itdiler. Bir taraftan şehrün levendi ve evbaşı başlarına taşı tolu gibi yağduruh, cem'iyetlerin tağıt-dılar.
Beyt-i £arisi
Zi seyl-ab-ı hun-riz tUfan şude . Ki ez bani-u-der seng rizan şude
ol bed-gümanlaruii arasından çı~ub, kenar-ı kfihsara tir gibi gürizan olmca, bu şimşir-zenler siper gibi dest-gir oldılar. Kemend-i ta~dir pay-ı tedbirlerini bend eylemişdi, la-cerem, zİncire düşmiş şir fibİ her biri bir levendin elinde esir oldılar. Me~kur Jı.adem-ü-Jı.adem-i mfir-haşr bu şlrleri zebfin idüb, libas-ı be'slerini soydılar, şimşir gibi 'uryan itdiler. Nize gibi serkeşler tuğ gibi başı ~aba ve ateş gibi yalın ala~ aldılar SUL. tan Ceme iletdiler.
Beyt-i farisı
Ez an feth Cem şfid besi şad-kıim Be 'işaret çü çemşid bi-girift elim
Gonca-i bağ-ı fetl;ı açılduğına feral.ı-nak olup, can-ı !J.andan-u-mesrtlr oldı. Gül gibi göiili şad ve bend-i ğamdan azad olub, dimağıbad-i ğu-rurla toldı. Tedbir-İ hamla nefs-i bed-fercam kendüyi tağrir itmişdi. Me~kur dam-ı fasid- ser-enclimun danesine, ki ol savaş hengamında ke-silen başlardur, mağrfir olmak, tavr-ı' (a~ıldan dUrdur. )mesel) Rubbe
nari keyyin,
1}ıleınane
şeyyin
Hazret-i padişah-ı bilMetepenah, sipah-ı giya!J.-şümarı il,ızar idüb, Sultan Cemün üzerine gitdügini, ol dabi bademi ve I.ıaşemiyle ei-dal-ü-~itale i~bal idüb, aheng-i cengi dürüst )derdest) ve Cazm-i rezmi cezm itdügin bildürir.
Çün ol leşker-i cerrarun lJ.aber-iinkisan lJ.atır-ı (atır-ı şebryar-ı kam. kan mükedder itdi, hatıf-ı devlet-i paydan, ki vakıf-ı esrar-ı nihiin-ı cihandur, baJı.t-ı bidarma !J.itab idüb eyitdi.
286 AHMET UCUH
Mul,ı.alifib-ı tu mUl'un büdend ü mur şüdcnd Ber-uver ez scr-i mu ran-ı mar-geştc dcmar
Sultan-} cihan ~:arLllduşınun te vs en-i nefsinde lieam-ı in'am-ı ihsanla ram olaea~ başı yoli: gördi, >mesel) A'ıi a{}uke temreten fe-in eM
fe-cem-reten deyüb, a~diirn-ı i~dam ve (azm-i rezm üzerine [6h
J
mUQ.kem turdı. Uitiib-ı nuş1:,ı.u-pendi guş itmeden ve eevub-ı şulJ.ı-ı sudmendi nuş itmeden, ol serkeşin tab'-ı abı olup, ateş-i sitızı tız itdügini işitdi.El-Mdiyü e~lamii diyüb buyurdı. Sipah-ı 'iHempenah ol fitne odını, ki dud-ı
güşen-i mülki kiill,ı.ana döndül'mişdi, söyündürmesine seyl gibi IJlz itdi. Be',rt-i türki li-müellifihı
Cuşc geldi leşker-i derya-şükfih Toldt se/I-i IJaylile şal:ıra-vu-kuh
Ferman-ı 'alı-ş an-ı sultanı şöyle varid old ı ki: Rumili diyarının leşker-i kişver-pcnahı, sipehsalar-ı A.şaf-i't:bar Yahya Paşa-yı şaf-darla Şofyada turalar; ba~ı ümera-yı rezm-aray-u-leşker-i kişver-küşay Süleyman-ı zamanuii dıvan-ı ,::ihan-pirayna l:ıazır olub asitan-ı asuman- fersa-yı sultanlden 'alern-i 'alcm-sitan-ı ba~anı ref' olıcak. kfis-ı nJ:ılet-i vura-lar.
Çün sefer-i 2af'~l'-cserün yarağı >ve) yasağı görildi, I>.ayşer-i sikender-derün Üsküdar ya~asında otağı kurıldı, bir şabal:ı, ki mellul.ı-ı zamun sipihr-i ruşen-çehriin altundan külegin 'amud-ı şu'ii ile l):aldırub, seflne-i çarb-ı berıne nuranı bad-banla zınet verdi. Melik-i melek-man~ar daru' l-mülk-i I>.ostantınden sa'at-ı sa'd-u-va~t-ı meymunda çıl):ub, baIJt-1 ruz-efzfin vc tiili'i hümayunla keştı-yi gerdfın-gerd-ü-derya-neverde girdi. Çün fülk-.i fdek-peyker ol derya-şükfih-u-kuh-lengeri içine aldı, bad-ı nusret esüb, bar~diraIJş sanca~ları bayrakları dircfşinden bad-banlar açıldı. Mab çe-i 'alemün, ki
af
tab-ı 'alem-tliba benzerdi, perte-vinden ab-} derya pür-tab olub, sinan-ı ateş-feşandan deniz yüzine odlar saçıldı.Beyt-i £arisı
Kevkebe'ı çün felek araste Mah-ı 'alem ta be felek hvaste
Dergah-ı asumaıı-ilitibahda dergah J.ıazırolan, nühzat-i padişah-ı bilMct-penaha na~ır olan sipah-ı. kuh-şükl1h-u-düşmen-kah, ki yola çıksalardı gerd-i rahdan gökyüzi ruy-i zengı siyah olırdı, Al):denizden ~arabulutlar gibi geçtiler, gitdil~r. Üsküdar ya\ı:asını damen-i gerdun gibi al bayra\ı:-lada gülgun idüb, ejdeha-kirdar nizeler ve şir-pcyker 'alemlerIc
deşt-ü-KE;\fALPAŞAZADE'i';tN VIII. DEFTERİ 287
hamunı mal-a-mal itdiler. Mahiçc-i tuğ )tu~) cvc.i 'ayyu~a irüb, tanin-ı tantaııa-i bu~.u-kus guş-ı gerduna girdi. :r>:ızılvale üstinde sanca~larun altunh başları, kenar-ı şafa~ta afitab gibi tab virdi.
Nazm-i türki li-müellifihi
Her 'alem bir fitne-i 'alemdürür zerrinokülah Mah amma ~add.i serv serv amma haddi mah Gökten inmiş ol !iva-yı nurdur bu zıll-ı I:Ia~~ A~ sancağun dibinde padişah-ı din-penah
Sultan-ı zamanun ordu-yı hümayun-ı gerdun-muy-u-hamun-gerdi, der-ya-yı cihan-peymay gibi dcşt-ü-deri ser-a-ser tutuh, çarsuy-ı "zemine toldı. Her diyal'un l)ayl-i cerrarı seyl-i new-bahar gibi Q.uruş-u-cuşla fevç fcvç, her feve-i cevşen-puş bir bal)r-ı a!)enin-meve, revan olub geldi, ol dcryaya ~oyıldı. Mihr gibi wzegÜ2'arIar, sil;ıab gibi tır-~ndazlar, mah gibi siper-darlar) sipihr-i bi-djreng gibi tığ-ı [7a
J
miğ-reng-ü-bar~-drral)şdan yer yüzine ateş-barlar, bedr-i siper ve Iıilal-i "teber ve şiliab-ı tır ve balfr-ı şemşir ve ~avs-j ferruQ.-I keman ve al)ter-i rUQ.şan-1sinanla püşt-i hamun ruy-ı gerdfına döndi. 'fabak-ı şafa~ ve vara~-ı verd gibiSÜIQ. ve sefid-ü-zerd-i güli~ıan-u-asuman gibi sebz-ü-henefş-i direfş-i guna-gunla ruy-ı hava piişt-i bu~alemuna, rayat-ı feth-ayatun bayra~-ı harJı;-tilbl 'arus-ı gerduna gül-ğün ni~ab olub, zağ-ı şam beri~-i sinan-dan dide-i 'ukab ve tavus-ı bam gerd.i siyah-ı sipahdan perr-i ğurah oldı. Püşt-i düıüşt-i zemin nişan-ı na'l-ü-mil].-i ahewnle pür-hilal-ü-pervin olub, şikem-i çarl].-ı berln gerd-i merd-i neberd ve esb-i tlz-ger-den nM-ı gazal-i Çin gibi müşg-i l].uşk !oldı.
Beyt-i £arisi Ii-müellifi
(Ayn-i 'alem l)ire geşt ez gerd-i hing.-i tiz-gerd Mağz-i gerdun (a!sa dadn l;ıalJı;-1derya sürfe kerd
Bu mehabetle ol sipah-ı derya-şükuh-u-kuh-şalabet yüridi. BaJ:ır-i ebr-l)uruş yeryü~ünü !utub, ebr-i bal.ır-cuş gökyüzini büridi.
Ol !araftan Sul!an Cem, dalJi tabl-u-'alemle Bursadan çı~ub, lJayl-ü-ı~aşeıniyle 'alem !oldı. Cins-i İns ve zümer-i beşerden her ne yerde fettak-i bl.pak varsa yanına cem'idüb, ~anun-ı bezm-ü-rezm üzerine saz-ı kilrzara düzen virüb, aheng-i cengi rast ve 'azm-i ginldan cezm itdi. nihal-i mu~ateIe ve muşMf bayalinde dikilüb, şecer-i nediimet -şemer-ı cidal-ü-bilaf gönlinde bitdi.
288 AHMET UCCR
Beyt-i farisı
Be-zed. kus u zi-deşt ber-lı-ast gerd >kerd) .J
Hava pür zı gerd üzemın pür zi merd
ij:ayl-i bl-meyl-ii-aman-ı diyar-ı J>.araman seı,.ab-ı nev-bahar v~ seyl-ab-ı kuhsar gibi Q.uruş-u-cuşla revan oluh, derya-yı zemın-peyma gibi şehr önindeki şaJ.ıraya rolub, kulub-ı ins-ü-cana mehabet bıralı:dı. Varsalı:-u-Turğudun fasıd-nihad-ı bed-kirdihları, ki her biri hir fesad pınarınun başıydı, Bursa içinden Gök Dere gibi gürleyüh çılı:dı~Ol bed-kiş rağüer Keşiş Tağı kenarından Alı:Çağlalı: gibi çağlayub alı:dı. Me~kfır şehrün alaı-ı darb-u-I.ıarbi müretteh' 'azabı dalJı çı~ub, saz-u-seleble aras te oldı. Meydan-ı neberdün meşhur merdaneleri şavaş lı:umaşıyla gelincik çarşusı gibi piraste oldı. Başlarına kızıl hörkler giyüb, laleler gihi sancaJ!;:lar lı:aldurdılar, şal.ıraya çıl!:dılar. Şadii-yı kerre-na-y ve şa-flr-i neflrle 'alem-i l)arab-abad-u-süst-bünyadı yılı:dılar.
Beyt-i türki li-müellifihi Çeri benzerdi bağ-ı pür-bahara Kenarında 'azablar lale-zara
Sultan Cem yanında ol lı-ayl-ü-I.ıaşanıi görieek, l)ayl-i kuvvet-i ~alb bulun, mesrur oldı. Heva-yi bezm-ü-rezm ile tennur-ı sınesi germ olub, kase-~ dimiiğı hade-i ğuruda toldı. Gerçi bilürdi, kendüde olmaye yok, ki, saye-ni~ın-i çetr-i ~ıllu'llahı ji'l-arzı ile, ki leşker-i ?-afer-e~seri tfil-ü-'arz-ı zemine tolmışdı, mu4:abele idebileydi. J>.abil miydi ki nur ile zill mu~abil olaydı, İI.ıtimal mi var idi ki kfih ile kah müşademe kı-laydı, mecal mı var idi ki mar ile mur mulı:atele idebilt,ydi, emma ken-düyi lı-ayal-i hl-me'alinde mülk-i (O!jmana sultan-ıvaris bilmişdi. Ev-ham-ı bed-fercamında kiştezar-ı memlekete dihkan-ı hadis i'til!:ad kıl-mışdı. Umardı ki, lı-ayl-ü-l.ıaşemden, belki ümera-yı mu'aHamdan ba'zı hed-raylar kendüye meyl idilirdi. '" Valp'a era~il-i nasda heva-yı nefs-i hasıse ma'il olur, bl-l!:ıyas ve vesvas-ı İblis-i pür-telhise tabi' olur çok-dur. (Arz-ı (araz için cevher-i (ırzın bal!:c şalar, mal içün (al!:ar-ı vakarın pa-mal ider M-biiklere !:ıadd-ü-'add ve ğayet-ü-nihayet yo~dur. '" Fırsat ma~amında ve 1}uşfımet hengamında !:ıazret-i Padişah-ı lı-ilafet-penahı ~oyub gidelerdi.
Beyt-i Türki lj-müellifihl Beşerün ek!lcri behaimdür Çar-suyı hevada qaimdw: Şekli insan u şureti hayvan Vadi-yi celıl içinde ser-gerdan
KEMALPAŞAZADE':'IIN VIII. DEFTERt 289
Caizdi ki, ol eema'atden teval,<:ku' olman şena'at şadır olaydı. Hengam-ı cengde bi-nam-u-ncnglerden einayet-i biyanet ~ahir olaydı. Emma cşhr-yar-ı ruşen-zamir, tedbir-İ dil-pezlrle ol il;ıtimali ref' ve ol İ\}.tilalün sebi-lin sedd idüb, dest-i sim-barı ve keff-i zernisarı \}.ayl-i rezli l:ıabl-i bezll;c şedd itmişdi. Dirhem-ü-oinarla mal-a-mal kls-ı mJ~natis- başşiyet ol pwad-nihadlarun ~alb-i şalbin şöyle cclb ~ılmışdı ki, mecal-i in'itaf ve il;ıtimaı-i inl.lİraf bi'l.külliyc selb olub gitmişdi.
