PARK‹NSON HASTALI⁄INDA UYKU
BOZUKLU⁄U-KL‹N‹K FAKTÖRLERLE ‹L‹fiK‹
SLEEP DISORDER IN THE PATIENTS WITH
PARKINSON’S DISEASE–RELATIONS WITH
CLINICAL FACTORS
Onur AKAN
Ankara Numune E¤itim ve Aaraflt›rma Hastanesi 1. Nöroloji Klini¤i ANKARA
Tlf:(312) 508 45 01 e-mail:onur.akan@noroloji.org.tr Gelifl Tarihi: 31/07/2007 (Received) ‹letiflim (Correspondance)
A
BSTRACT
Introduction: Sleep disorders are widely seen in Parkinson’s disease. This study was
planned to evaluate sleep disorder and clinical symptoms related to Parkinson’s disease.
Materials and Method: Seventy patients (30 female, 40 male) and a control group
of 40 healthy subjects (20 female and 20 male) were included in this study. “Hoehn-Yahr” scale for staging the disease and the “Parkinson’s Disease Sleep Score (PDSS)” scale for the assessment of sleep disorders were used.
Results: The average age of patient group is (67.28±9.32), was not different from the
control group (64.4±9.42). PDSS was significantly lower in patients (87.23±33.71) than controls (140.32±11.15) (p<0.0001). There was not significant difference for TUS between patients who were treated with dopamine agonists. There was not significant difference in the PDSS-TUS for diskinesia (p=0.079). There was a significant difference for PDSS-TUS for postural disorder and bradymimia (p=0.023 and p=0.005 respectively). In patients with advanced stage Parkinson’s disease, PDSS was found significantly higher (59.31±26.23) than in mild stage patients (95.66±31.23) (p<0.0001).
Conclusion: It is neccessary to take a detailed history of sleep and to detect the sleep
disorder in patients with advanced stage of Parkinson’s disease. Some symptoms as bradymimia and postural disorders can be warning sign for sleep disorder.
Key words: Sleep disorder, Parkinson’s Disease, Dyskinesia.
Ö
Z
Girifl: Parkinson Hastal›¤›nda uyku bozuklu¤u yayg›n olarak görülmektedir. Bu çal›flma
uyku bozuklu¤u ile Parkinson Hastal›¤›na ba¤l› semptomlar aras›ndaki iliflkiyi de¤erlendirmek amac›yla planlanm›flt›r
Gereç ve Yöntem: Yetmifl hasta birey (30 kad›n ve 40 erkek) ile 40 kontrol (20 kad›n
ve 20 erkek) çal›flmaya dahil edilmifltir. Uyku bozuklu¤unun araflt›r›lmas›nda “Parkinson’s di-sease sleep scale (PDSS)” ölçe¤i; hastal›¤›n evrelendirilmesi için de “Hoehn-Yahr” ölçe¤i kul-lan›lm›flt›r.
Bulgular: Hasta grubu yafl ortalamalar› kontrol grubundan farks›zd›r. PDSS toplam
uy-ku skorlar› (TUS) aç›s›ndan Parkinson grubu (87.23±33.71) ile kontrol grubu (140.32±11.15) aras›nda anlaml› istatistiksel farkl›l›k bulunmufltur (p<0.0001). Dopamin agonisti kullan›m›n›n TUS farkl›l›k göstermedi¤i saptand›. Parkinson semptomlar›n›n uyku üzerindeki etkisini araflt›rd›¤›m›zda diskinezisi olan ve olmayan hastalarda Hoehn –Yahr sko-runun belirgin olarak farkl› olmas›na ra¤men (p<0.0001) bu farkl›l›¤›n PDSS-TUS’unda belir-gin farl›l›k oluflturmad›¤› bulunmufltur (p=0.079). TUS, postür bozuklu¤u ve bradimimisi olan-larda, olmayanlardan belirgin olarak farkl›l›k göstermifltir (s›ras›yla p=0.023; p=0.005). ‹leri evre Parkinson hastalar›nda TUS belirgin olarak düflük bulunmufltur (Hoehn-Yahr 1-2 olan-larda TUS 95.66±31.23, Hoehn-Yahr skoru 3-4 olanolan-larda 59.31±26.23, p<0.0001).
Sonuç: Parkinson hastal›¤› için ayr›nt›l› bir uyku öyküsü almak ve uyku durumunu
de¤er-lendirmeye yönelik testler özellikle ileri evre Parkinson hastalar› için gereklidir. Bradimimi ve postural bozukluk gibi semptomlar uyku bozuklu¤u için uyar›c› iflaret olabilir.
Anahtar sözcükler: Uyku bozuklu¤u, Parkinson Hastal›¤›, Diskinezi.
R
ESEARCH
Onur AKAN
fierefnur ÖZTÜRK
fienay ÖZBAKIR
G
‹R‹fiP
arkinson Hastal›¤› (PH) yaflla iliflkili nörodejeneratif hasta-l›klar aras›nda Alzheimer hastal›¤›ndan sonra ikinci s›rada gelen prevelans› ile önemli bir yer tutmaktad›r (1). Hastal›¤›n bafll›ca klinik özellikleri tremor, bradikinezi, rijidite ve postural instabilitedir (2). PH tipik olarak orta ve ileri yafl›n hastal›¤› olup ortalama 50-60 yafllarda bafllay›p, progresif olarak iler-lemektedir.Uyku bozuklu¤u PH’nda son y›llarda ilgi oda¤› olmaya bafllam›flt›r (3-7). Gerek hastal›¤›n patofizyolojik etkisi ile pri-mer, gerekse tedavide kullan›lan ilaçlar›n etkisi ile uyku üze-rinde etkilenimler ortaya ç›kt›¤› bildirilmektedir (7,9,10).
Bu çal›flmada PH’nda uyku bozuklu¤unun klinik özellikle-ri ve di¤er Parkinson klinik bulgular› ile iliflkisi araflt›r›lm›flt›r.
G
EREÇ VEY
ÖNTEMB
u çal›flmaya Nöroloji klini¤inde 26.10.2004-27.3.2005tarihleri aras›nda ayaktan ve yatarak izlenen 30 kad›n ve 40 erkek olmak üzere toplam 70 hasta dahil edilmifltir. PH tan›s›, ‹ngiltere Parkinson Hastal›¤› Birli¤inin tan› kriterleri esas al›narak, d›fllama kriterlerinin bulunmamas› ve destekle-yen kriterler do¤rultusunda konulmufltur (11).Hastalar›n Çal›flma D›fl› B›rak›lma Kriterleri
“Parkinson plus sendromlar, sekonder Parkinsonizm, ileri
so-lunum yetmezli¤i, kardiak yetmezlik, romatizmal hastal›klar, a¤r›l› sistemik hastal›k, iatrojenik psikoz, demans, sedatif ve antipsikotik ilaç kullananlar, obezite, Diabetes Mellitus durum-lar›” uykuyu etkileyebilece¤i gerekçesi ile çal›flmaya al›nmama kritelerini oluflturmufltur.
Kontrol grubu olarak poliklini¤e ayaktan baflvuran PH bulgular› olmayan ve uyku bozuklu¤una yol açacak sistemik hastal›klar› (hasta grubu için belirtilen d›fllama kriterleri) olma-yan 40 hasta al›nm›flt›r.
Hastalar›n De¤erlendirilmesi
Hastal›¤›n bafllang›ç zaman›, bafllang›ç flikayeti, kulland›¤› ilaçlar, ilaçlara ba¤l› olarak geliflen yan etkiler, aile hikayesi, özgeçmiflleri sorgulanm›flt›r.
Nörolojik muayenede rutin nörolojik muayene yan›s›ra tremor, rijidite, bradimimi, postür, de¤erlendirilmifltir. Mini mental skorlar hesaplanm›flt›r.
Rutin hemogram ve biyokimya tetkikleri, PA akci¤er gra-fisi, EKG ve EKO kardiografi çal›fl›lm›flt›r.
Hastal›¤›n evrelendirilmesi için “Hoehn-Yahr” skalas› kul-lan›lm›flt›r (12). Uyku bozuklu¤unu de¤erlendirmek için ise PDSS skalas› kullan›lm›flt›r (13) (Tablo 1).
Semptomlar›n fliddeti en iyiden en kötü duruma do¤ru 10 cm’lik bir çizgide iflaretlenerek belirtilmifltir. Her bir soru için skorlar 0’dan (semptomlar fliddetli ve her zaman yaflanmakta) 10’a (semptom yok) kadar puanland›r›ld›. PDSS için maksi-mum skor 150 olarak belirlenmifltir.
Verilerin istatistiksel de¤erlendirmesinde grup karfl›laflt›r-malar›nda Student’s T Testi, korelasyonlar›n araflt›r›lmas›nda Pearson korelasyon testi ve küçük gruplarda Mann Whitney U testi kullan›lm›flt›r. ‹statistiksel anlaml›l›k s›n›r› olarak P <0.05 de¤eri kabul edilmifltir.
B
ULGULARÇ
al›flmaya kriterlere uygun olarak al›nan 70 Parkinson has-tas›n›n (40 erkek, 30 kad›n ) flikayet bafllang›c›ndan itiba-ren geçen süreleri, fiekil 1’de kümülatif olarak gösterilmifltir. Hastalar›n bafllang›ç flikayetleri 54 hastada (%77.1) tremor, 2 hastada (%2.9) rijidite, 14 hastada (%20) bradikinezi olarak tespit edilmifltir. Hastalar›n ço¤unlu¤unu (%47.1) kombine te-davi ald›¤›, %20’sinin ise herhangi bir medikasyon almad›¤› gözlenmifltir. Dopamin agonisti alan hastalardaki dopamin agonisti tiplerinin da¤›l›m› Cabergolin %11.4, Pergolid %5.7, Pribedil %24.3 ve Lisurid 1.4 olarak tespit edilmifltir.Tablo 1— PDSS (Parkinson’s disease sleep scale). 1. Gece uykusunun kalitesinin de¤erlendirilmesi. 2. Her gece uykuya dalma zorlu¤unuz var m›? 3. Uykudan uyan›rken zorlan›yor musunuz?
4. Geceleri veya akflamlar› uyku bozuklu¤una neden olan bacak-lar veya kolbacak-lar›n›zda huzursuzluk var m›?
5. Yataktayken huzursuz musunuz?
6. Geceleri rahats›z edici (huzursuzluk verici) rüyalar görür müsünüz?
7. Geceleri rahats›z edici halusinasyonlar›n›z oluyor mu? 8. Geceleri idrar yapmak için uyan›r m›s›n›z?
9. ‹drar inkontinans› var m›? Bu flikayetiniz of dönemindeki yet-mezli¤e mi ba¤l›?
10. Geceleri uykudan al›koyan kollarda veya bacaklarda uyuflukluk veya kar›ncalanma hissi oluyor mu?
11. Geceleri uykudayken kollar ve bacaklarda a¤r›l› kas kramplar› oluyor mu?
12. Kollar›n›zda veya bacaklar›n›zda sabahlar› erken a¤r›l› postür ile erkenden uyan›yor musunuz?
13. Uyanma s›ras›nda tremorunuz oluyor mu?
14. Sabahlar› uyand›ktan sonra kendinizi yorgun ve uykulu hissediyor musunuz?
15. Gün içinde uyan›kken beklenmedik bir flekilde aniden uykuya dal›yor musunuz?
Hastalar›n Parkinson hastal›¤›na iliflkin semptomatolojile-ri Tablo 2’de görülmektedir. 20 kad›n, 20 erkekten oluflan 40 kontrol grubunun %20’sinde hipertansiyon, %27.5’inde gas-trointestinal yak›nmalar, %1 hastada ortostatik hipotansiyon semptomlar› tespit edilmifltir.
Yafl ortalamalar› bak›m›ndan hasta grubu, 67.28±9.32 kontrol grubu 64.4±9.42 ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda istatistiksel olarak anlaml› farkl›l›k bulunamam›flt›r.
Hasta grubu ve kontrol grubunu total uyku skoru aç›s›n-dan de¤erlendirildi¤inde; Parkinson grubu 87.23±33.71 ile kontrol grubu 140.32±11.15 aras›nda istatistiksel olarak an-laml› farkl›l›k tespit edilmifltir (p<0.0001) (fiekil 2). Hasta gru-bu ile kontrol grugru-bunun mini mental skorlar›nda da belirgin farkl›l›k gözlenmifltir (fiekil 2).
PH olan hasta grubunda mini mental skorlar› kad›n (22.4) ve erkek (25.6) hastalar karfl›laflt›r›ld›¤›nda da mini mental skorlar› (p<0.0001) belirgin farkl›l›k gösterirken, hastalar›n
Hoehn-Yahr skorlar›, toplam uyku skorlar› fark›l›l›k gösterme-mifltir.
Diskinezili hastalarla diskinezisi olmayan hasta gruplar›, PH derecesi ve uyku skalalar› aç›s›ndan araflt›r›lm›flt›r. Bu de-¤erlendirmede diskinezisi olan (3.3) ve diskinezisi olmayan (1.8) grup aras›nda Hoehn-Yahr evreleri aç›s›ndan belirgin farkl›l›k bulundu (p<0.0001). ‹ki grup aras›nda total uyku sko-ru diskinezisi olmayan gsko-rupta (89.62±33.52) diskinezisi olan gruptan (66.00±29.55) olarak farkl›l›k gösterse de bu farkl›-l›k istatistiksel olarak anlaml› bulunmam›flt›r. Bradikinezisi olan ve olmayan hasta grubunu karfl›laflt›r›lm›flt›r. Yine bu semptomun da Hoehn-Yahr evresinde farkl›l›kla birlikte bu-lunmas›na ra¤men (p=0.016) toplam uyku skoru farkl›l›k gös-termemifltir (fiekil 3).
Toplam uyku skorlar› postür bozuklu¤u olanlarda, 79.65±32.72 olmayanlardan 98.32±32.58 belirgin olarak farkl›l›k göstermifltir (p=0.023) (fiekil 4).
Bradimimi varl›¤›n›n da total uyku skoru için istatistiksel olarak belirgin düzeyde farkl›l›k gösterdi¤i tespit edilmifltir (p=0.005) (fiekil 5).
Parkinson fliddetine göre Hoehn-Yahr evresine 1-2 ve 3-4 olarak iki gruba ayr›lan hastalarda uyku skorlar› karfl›laflt›r›l-d›¤›nda Hoehn-Yahr 1-2 olanlarda total uyku skoru 95.66±31.23; Hoehn-Yahr skoru 3-4 olanlardan 59.31±26.23 belirgin olarak farkl› bulunmufltur (p<0.0001) (fiekil 6).
Dopamin agonisti kullan›m›na göre, Parkinson hastalar› iki grupta incelendi¤inde her iki grubun PDSS total uyku skor-lar›nda farkl›l›k izlenmemifltir. Bu hastalar›n Hoehn-Yahr skorlar› da benzer düzeydedir.
PH evresi, yafl, total uyku skoru aras›ndaki korelasyonlar araflt›r›ld›¤›nda yaflla birlikte Hoehn-Yahr skorunun pozitif ko-Tablo 2— Hastalar›n semptomlar›.
Semptom n % Tremor 68 97.1 Rijidite 68 97.1 Bradikinezi 64 91.4 Bradimimi 57 81.4 Postür Bozuklu¤u 42 60.0 Cilt Bulgusu 10 14.3 Ortostatik Hipotansiyon 25 35.7 Konstipasyon 4 5.7 Dispepsi 12 17.1 Diyare 1 1.4
Hastal›k Süresi (ay)
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
20
30
38
48
60
72
96
132
180
276
6
relasyon gösterdi¤i (p=0.017; r=0.284), total uyku skoru ile göz k›rpma say›s› aras›nda negatif korelasyon oldu¤u (p=0.053; r=0.234) bulunmufltur. Ayr›ca mini mental durum-la total uyku skordurum-lar› aras›nda andurum-laml› pozitif koredurum-lasyon (p=0.004; r=0,343) saptanm›flt›r.
T
ARTIfiMAP
arkinson hastal›¤› orta ve ileri yafl›n hastal›¤› olup ortala-ma 50-60 yafllarda bafllay›p, progresif olarak ilerlemekte-dir. PH’da uyku bozuklu¤u uzun zamand›r tan›mlanm›flt›r an-cak patofizyolojik temelleri kesinlik kazanmam›flt›r.‹leri yaflla birlikte uyku sa¤l›¤›n› bozacak hastal›klar›n ekle-nebilmesine ek olarak Parkinson hastal›¤›n›n kendi semptom-lar› da uyku bozuklu¤una yol açabilmektedir.
Parkinson hastal›¤›nda uyku bozukluklar› hastal›¤›n olufl-turdu¤u semptomlara ba¤l› olabilece¤i gibi primer santral me-kanizmalarla da ortaya ç›kabilmektedir (7,14). Parkinson has-tal›¤›ndaki uyku bozuklu¤u için fizyolojik temelin üç nörot-ransmitter sistemindeki de¤iflikliklerden kaynakland›¤›na ina-n›lmaktad›r: (1) Kötü mobiliteye yol açan SN’daki dopaminer-jik hücre kayb›, (2) Dorsal rafe seratonerdopaminer-jik hücre kayb›, (3)
Lokus sereleusta noradrenarjik hücre kayb› (son ikisi depres-yon ve uyku-uyan›kl›k siklus bozuklu¤una efllik edebilir (15).
Uyku bozuklu¤u olan Parkinson hastalar›n›n %74-86’s›n-da problem uyku bütünlü¤ünün sa¤lanmas›n%74-86’s›n-dad›r (16). Nok-turi, yatakta dönmedeki problemler, a¤r› ve kat›l›k en s›k ne-denlerdir. Uykuya bafllama zorlu¤undan çok uyku bölünmele-ri temel problemdir. Rüyalar hofl olmayan tarzda ve çok can-l›d›r (%22). Vokalizasyon (%31), jerkler ve huzursuz bacak kontrollere göre daha s›kt›r (17).
Parkinson hastal›¤›nda uyku bozuklu¤u %27-89 gibi yük-sek oranlarda bildirilmektedir (3,6,18). Uyku bozukluklar›n›n farkl› kombinasyonlar› Parkinson hastalar›nda gözlenebilir. Bunlar insomnia, parasomnia, EDS ve sirkadien ritm bozuk-luklar›d›r (5,19,20).
1982’de Nausieda ve arkadafllar› 100 Parkinson hastas›-n›n 74’ünde belirgin uyku flikayetleri oldu¤unu ortaya koy-mufltur (8). Norveç Rogaland toplum dayal› bir popülasyon çal›flmas›nda hastalar›n %60’›nda nokturnal uyku problemi ol-du¤u gösterilmifltir. Bu yüzde yafl ve cinsiyet karfl›laflmal› sa¤-l›kl› kontrol grubunda ise 33 olarak bulunmufltur. Parkinsonlu hastalar›n yaklafl›k çeyre¤inde (%27’sinde) geceki uyku prob-fiekil 2— Hasta ve kontrol grubunun mini mental durum (MMS), toplam uyku skoru (TUS).
fiekil 3— Diskinezisi, postür bozuklu¤u ve bradikinezinin mevcut olup olmamas›na göre hasta grubunda PDSS total uyku skorlar›.
30
150
100
50
0
PDSS
TUS
150
100
50
0
Diskinezi
Postür boz.
Bradikinezi
Var
Yok
Yok
Var
25
20
15
10
5
0
Hasta
Kontrol
Hasta
Kontrol
Kontrol
Hasta
Kontrol
Hasta
lemi ortadan fliddetliye do¤ru s›ralanm›flt›r. Parkinson hastala-r›ndaki en yayg›n uyku probleminin s›k uyanma (uyku frag-mantasyonu) ve erken uyanma oldu¤u saptanm›flt›r. Uyku fragmantasyonu bu hastalar›n %39’unda ve normal yafll› kon-trol grubunun %12’sinde tespit edilmifltir. Parkinson hastala-r›n›n %40’›n›n kontrol grubunun ise %23’ü uyku ilac› kullan-makta oldu¤u bildirilmifltir (5,21).
PDSS PH’daki uyku bozukluklar›n›n multifaktöriyel do¤a-s›n› de¤erlendirmek için tasarlanm›fl bir testtir (13).
Nöroloji klini¤inde yap›lm›fl olan bu çal›flmada hasta gru-bunda toplam uyku skoru kontrol grugru-bundan oldukça düflük bulunmufltur.
PH’daki uyku bozuklu¤u rijidite ve bradikinezinin bir sonu-cu olarak yatakta dönme güçlü¤ü, fliddetli ayak distonisi, ba-cak ve kollarda bükülmeler, a¤r›l› baba-cak kramplar› ve uyku bafllang›çl› blefarospazm gibi bozulmufl motor fonksiyonlara sekonder olabilece¤i bildirilmfltir (7).
PH’da uyku bozuklu¤una yol açan nedenler araflt›r›ld›¤›n-da baz› özel durumlar›n birlikteli¤i gösterilmifltir. PH ile iliflki-si son dönemlerde dikkat çeken RBD sendromu (REM uyku davran›fl bozuklu¤u) rüya görme esnas›nda afl›r› motor aktivi-te ve REM uykusunda beklenen kas atonisinin olmamas› ile karakterizedir.
Doksan üç RBD’li hastada Mayo Uyku Merkezinde yap›-lan çal›flmada RBD’nin PH oyap›-lan hastalar›n %52’sinde Parkin-sonizmden önce geliflti¤i tespit edilmifltir (19). PH’da RBD prevelans›n› tespit edebilmek için yap›lan tek izleme çal›flma-s›nda 80 ard›fl›k hastan›n bafllang›çta 5’inde RBD tespit edil-miflken, 3 y›l sonra 9’unda, 6 y›l sonra 23’ünde ve 8 y›l son-ra 27’sinde RBD bulunmufltur (22).
Hollanda’da yap›lan bir çal›flmada obstruktif uyku apne sendromunu gösteren horlama ve apneik epizodlar›n Parkin-son hastalar›nda genel toplumdaki bireylere göre üç kat daha fazla oldu¤u (%12) gösterilmifltir. Benzer çal›flmalar da vard›r (23,24).
Bu çal›flmadaki hasta grubunda PH ile birlikte bulunan ha-reket bozukluklar›ndan diskinezi ve postür bozukluklar›n›n uy-ku bozuklu¤u ile iliflkisini araflt›r›ld›¤›nda; diskinezili hastalarda toplam uyku skorunun istatistiksel anlaml›l›¤a ulaflmasa da diskinezisi olmayan hastalara göre farkl› bulunmas› yan› s›ra, postur bozuklu¤unun da uyku ile iliflkisi de¤erlendirildi¤inde, Hoehn-Yahr skorlar› da farkl› olan bu hasta grubunda, total uyku skorlar›n›n postür bozuklu¤u olanlarda farkl›l›k gösterdi-¤i saptanm›flt›r. Benzer flekilde bradimimi etkili bir semptom fiekil 4— Postür bozuklu¤u olan ve olmayan grubunda PDSS total
uyku skorlar›.
fiekil 6— Hoehn-Yahr evresine göre HY =1-2 ve 3-4. Evredeki has-talarda toplam uyku skorlar›.
fiekil 5— Bradimimisi olan ve olmayan hasta, hasta grubunda
Postür Bozuklu¤u +
Bradimimi +
Bradimimi –
Postür Bozuklu¤u –
100
100
150
100
50
0
TUS
80
60
40
20
0
HY=1-2 (n:53) HY=3-4 (n:17)
HY=1-2 (n:53) HY=3-4 (n:17)80
60
40
20
0
TUS
olarak bulunurken, bradikinezi ise uyku üzerinde etkili bulun-mam›flt›r.
Çal›flmada ayr›ca dopamin agonisti kullan›m›na göre, Par-kinson hastalar›n› iki grupta incelendi¤inde her iki grubun PDSS total uyku skorlar›nda farkl›l›k izlenmemifltir. Bu hasta-lar›n Hoehn-Yahr skorlar› da benzer düzeydedir.
Daha fliddetli hastal›¤› ve daha düflük kognitif fonksiyonu olan Parkinson hastalar›nda uykusuzluk daha s›k ortaya ç›k-maktad›r. Hastal›k ilerledikçe uyku ile ilgili problemler artmak-tad›r (25).
Bu çal›flmada Hoehn-Yahr evresine göre karfl›laflt›rd›¤›m›z hastalarda uyku skoru için anlaml› farkl›l›k bulunmufltur.
Yaflla birlikte uyku kalitesinde ve kantitesinde de¤ifliklikler olmaktad›r. Genelde yafll› olan Parkinson hastalar› beklenen-den daha fazla farkl› tipte uyku bozuklu¤u riski alt›ndad›r. Yafl-lanman›n neden oldu¤u uyku de¤ifliklikleri PH’da uyku bozuk-lu¤u geliflme riskini art›rmaktad›r (26,27).
Bu çal›flmada PH evresi, yafl, total uyku skoru skalas› ara-s›ndaki korelasyonlar ileri evre ve daha yafll› Parkinson hasta-lar›nda uyku bozukluklar›n›n daha fazla beklenebilir durumlar oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Bradimimi ve postür bozuklu-¤u olan hastalarda uyku bozuklubozuklu-¤u daha beklenebilir bir du-rum olabilir. Sonuç olarak Parkinson hastalar›nda uyku bo-zuklu¤u dikkatle araflt›r›lmal›d›r. Hastal›¤›n genel de¤erlendir-mesi ve tedaviye yaklafl›mda uyku bozuklu¤u önemli bir para-metre olabilir.
K
AYNAKLAR1. Askenasy JJ. Sleep in Parkinson’s disease. Acta Neurol Scand 1993; 87(3) 167-170.
2. Arnulf I, Bonnet A-M, Damier P, et al. Hallucinations, REM sleep, and Parkinson’s disease. Neurology 2000; 55:281-288.
3. Ünal D‹. Parkinson hastal›¤› ve uyku bozukluklar›, T. Klin Nö-roloji, 2003; 1: 218-221.
4. Stefania Brotini, Gian Luigi Gigli. Epidemiology and clinical fe-atures af sleep disorders in extrapyramidal disease. Sleep me-dicine,2004; 5; 169-179.
5. Tandberg E, Larsen JP, Karlsen K. A community-based study of sleep disorders in patients with Parkinson’s disease. Mov Di-sord 1998;13:895-899.
6. Jan P. Larsen, Sleep disorders in Parkinson’s disease. Parkin-son’s Disease Advances in Neurology 2003; 91 :329-334.
7. Abdelgabar A, Sharma J. Sleep disorders in Parkinson’s disea-se; ‹nt J Clin Pract 2003; 57 :781-787.
8. Nausieda PA, Weiner WJ, Kaplan LR, et al. Sleep disruption in the course of chronic levodopa therapy: an early feature of the levodopa psychosis. Clin Neuropharmacol 1982; 5: 183-194.
9. Homann CN; Karoline Wenzel K, Suppan K. Sleep attacks in patients taking dopamine agonists: review. Br Med J 2002;324:1483-1487.
10. Ozekmekçi S, Apaydin H, Kilic E. Clinical features of 35
pati-ents with Parkinson’s disease displaying REM behavior disor-der. Clin Neurol Neurosurg 2005 Jun;107(4):306-9.
11. Stewart DA, MacMahon DG. On behalf of the British
Geriat-rics Society Parkinson’s Disease Section; BGS Compendium Parkinson’s Disease, 2003, (3):168-176.
12. Hoehn MM, Yahr M. Parkinsonism: onset, progression, and
mortality. Neurology 1967; 17: 427-442
13. Chaudhuri KR, Pal S, DiMarco A, Whately-Smith C,
Bridg-mnan K, Mathew R, Pezzala FR, Forbes A, Högl B, Trenkwal-der C. The Parkinson’s disease sleep scale: a new instrument for assessing sleep and nocturnal disability in Parkinson’s disea-se; J Neurol Neurosurg Pschiatry 2002; 73:629-635.
14. Goetz CG, Tanner CM, Levy M, et al. Pain in parkinson’s
di-sease. Mov Disord 1986; 1: 45-49.
15. Garcia-Borreguero D, Larrosa O, Bravo M. Parkinson’s
disea-se and sleep; Sleep Medicine 2003; 7 (2): 115-129.
16. Factor SA, Mc Alarney T, Sanchez-Ramos Jr, Weiner WJ
Sle-ep disorders and sleSle-ep effect in Parkinson’s disease. Mov Di-sord 1990;5:280-285.
17. Van Hilten JJ, Weggeman M, Van der Velde EA, Kerkhoff
GA, Roos RAC. Sleep, excessive daytime sleepeness and fati-gue in Parkinson’s disease. J Neural Transm Park Dis Dement Sect 1993;5(3):235-44.
18. Larsen JP, Tandberg E. Sleep disorders in patients with
Par-kinson’s disease: epidemiology and management.CNS Drugs 2001;15(4):267-75
19. Arnulf I, Bonnet A-M, Damier P, et al. Hallucinations, REM
sleep, and Parkinson’s disease. Neurology 2000; 55:281-288.
20. Hogl B, Seppi K, Brandeuer E, Glatzi S, Frauscher B,
Nieder-muller U, Wenning G, Poewe W. Increased daytime sleepiness in Parkinson’s disease: a questionnaire survey. Mov Disord 2003;18(3):319-23.
21. Högl B, Seppi K, Brandauer E, Glatzl S, Frauscher B,
Nieder-müller U, Wenning G, Poewe W. Increased daytime sleepiness in Parkinson’s disease: a questionnaire survey. Mov Disord 2003 Mar;18(3):319-23.
22. Olson EJ, Boeve BF, Silber MH. Rapid eye movement sleep
behavior disorder: demographic, clinical and laboratory fin-dings in 93 cases. Brain 2000;123:331-339.
23. Diederich NJ, Vaillant M, Leischen M, Mancuso G, Golinval S, Nati R, Schlesser M. Sleep apnea syndrome in Parkinson’s disease. A case-control study in 49 patients. Mov Disord 2005 Nov;20(11):1413-8.
24. Hardie RJ, Efthimiou J, Stern GM. Respiration and sleep in
Parkinson’s disease. J Neurol Neurosurg Psychiatri 1986; 50:1326.
25. Kumar S, Bhatia M, Behari M. Sleep disorders in Parkinson’s
disease. Mov Disord 2002 Jul;17(4):775-81.
26. Jensen E, Dehlin O, Hagberg B. Insomnia in a 80 year old
po-pulation: relationship to medical, psychological and social fac-tors. J Sleep Res 1998; 7: 183-9.
27. Monk TH, Reynolds CF, Buysse DJ et al. Circadian
characte-ristics of healthy 80-year-olds and their relationship to objecti-vely recorded sleep. J Gerontol 1991; 46: M171-M175.
