Tarih Boyunca Vakıflar*
Hüseyin SALEBCİ
Vakıflar Genel Müdür Yrd. V.
Vakfın Menşei
V
akıf müessesesi yüzyıllar boyunca bütün İslâm memleketlerinde çok büyük ehemmi yet kazanmış ve bu memleketlerin sosyal ve ekonomik iıayatları üzerinde derin tesirleri olmuş dini-hukukî bir müessesedir.Vakıf müessesesi hakkında islâm Hukukçula rı tarafından kurulmuş nazarî sistemlere göre, va kıf, doğrudan doğruya İslâm! menşeden gelen bir müessesedir. Kur'ân'da vakfa ait hiç bir sarih işa ret bulunmamakla beraber İslâm fakîhle.'i muhte lif hadislere istinat ederek bu müesseseyi Peygam ber zamanına kadar götürmektedirler. Bazı İslâm müellifleri de ibrahim Peygamber zamanında ya pılan vakıfların mevcudiyetinden bahsederler. Fil hakika İslâmiyet'te vakıf müessesesi Peygamber'in ölümünden sonra hicretin ilk yüzyılında teşekkül et miş ve ikinci yüzyılında hukukî şeklini almış ve bü yük bir inkişâfa mazhar olarak, islâm Devletlerinin sosyal ve ekonomik hayatlarında önemli bir rol oy namıştır.
Bir takım garb müellifleri, İslâm hukukçularının klâsik telkinlerinin tesiri altında kalarak vakfı ta mamen İslâmî mahiyette bir müessese olarak ve doğrudan doğruya İslâmi menşeden gelmiş added-mektedirler.
Bunların bir kısmı dini müesseselere, yoksulla ra, Allah rızası için yardım etmenin vâkıfa uhrevî bir mükâfat temin edeceği düşüncesi ile, bir kısmı da İslâm miras hukukuna bir aksülâmel olarak İslâmi-yette vakfın doğup geliştiğini ifade etmişlerdir.
Fakat bir kısım garb hukukçuları da, vakıf mü essesesinin hukukî mahiyeti bakımından ilk örnek lerini Roma ve Bizans'tan aldığını ifade etmektedir ler.
Profesör Fuat Köprülü, vakıf müessesesinin doğrudan doğruya İslâm dininin, dinî-ahlâkî esasla
rından doğmuş münhasıran islâmî bir müessese olmadığını, bütün büyük dinler gibi İslâm dininin do hayır ve yardımlaşma kabilinden ahlâkî prensip leri teşvik etmesinin pek tabii olduğunu ifade et mekte ve incelemeleri neticesinde, gerek Mısır'da gerek Suriye'de Bizans hukukunun muayyen bir hukukî mahiyet vermiş olduğu türlü dini ve hayrî müesseselerin çok bulunduğunu ve bunların vakıf larının şartlarına göre idare edilen zengin vakıflar olduğunu ifade etmektedir.
Nazariye ve iddialar ne olursa olsun. Vakıf müessesesinin en fazla islâm ülkelerinde geliştiği ve onların sosyal ve ekonomik hayatlarına büyük çapta tesir ettiği bir gerçektir.
Vakfın gelişmesi
İslâmiyetin birinci yüzyılında vakıfların doğma sı için gerekli ekonomik şartlar hazırlanmış bulu nuyordu, islâm dininin hayır ve yardımlaşma hak kındaki ahlâk prensipleri, uhrevî mükâfat telkinle ri, dinî ve hayrî müesseseler meydana getirmek mevzûunda İslâm zenginlerini harekete getiren âmil ler olmuştur.
İslâmiyetin inkişâfıyla vakıf müessesi de ge nişlemeye başlamıştır. Emevîler zamanına kadar dinî ve hayrî gayelerle vücut bulan vakıflar daha da genişlemiş, veraset hususunda İslâmın zuhu rundan evvel Araplar arasında cari olan âdetleri devam ettirmeye ve mal sahibine tam bir serbestî vermeye hizmet eden ehlî ve âdi vakıflar da kurul muştur. Böylece dinî birer tesis mahiyetinde olan ve malları vâkıfın mülkünden çıkarak menfaati mu ayyen bir dini gayeye tahsis edilen asıl vakıfların yanında şekilce ona benzemekle beraber menfaati
(*) Radyo konuşması.
vakıf veya tayin ettiği varislerine münhasır kalan adi vakıflar do meydana çıkmıştır. Abbasiler dev rinde İslâm hukukunun tedvinine çalışıldığı sırada, vakıf müessesesinin hukukî mahiyeti zamanın te mayül ve ihtiyacına uygun olarak geniş ve müsait bir şekilde tesbit edilmiştir. Bu tesbit ile âdi vakıflar caiz görülmüş olduğundan süratle aile vakıflarının doğmasına ve yayılmasına yardım etmiştir. Bu su retle Abbasiler devrinde hukukî esasları tesbit edi len vakıf müessesesi İslâm dünyasının en ücra kö şelerine sür'atle yayılmış ve İslâm devletlerinde her türlü taarruzdan uzak olarak yaşamıştır.
Abbasilerin parçalanması ve nihayet büyük Selçuk İmparatorluğunun kurulmasiyle şark müslü-manlığmın Türk hâkimiyeti altına girmesi, vakıf mü essesesinin bir kat daha inkişâfına sebep olmuştur. Bu büyük imparatorluğun meydana getirdiği bir kı sım dinî ve hayrî müesseseler vakıf sermayesinin müthiş bir nisbette artmasını sağlamıştır.
Büyük bir mâli kudrete malik olan Selçuk Hü kümdarları, prensleri, devlet adamları büyük vakıf lar tesisinde birbirleriyle yarış etmişlerdir. Bu bü yük Selçuk İmparatorluğu yıkıldıktan sonra onun yerine kurulan muhtelif Türk Devletleri Harzemşah-lar. Atabekler, Eyyubiler, Mısır, Suriye, Memlûk İm paratorluğu, Anadolu Selçukileri hâkim oldukları sahalarda vakıf müessesesini inkişafa götürmüşler dir.
Moğol istilâsında vakfın inkişafı bir müddet durmuş ise de Moğol prensleri İslâmiyeti kabul et tikten sonra, Celâyirler, Timuriler, Akkoyunlular, Safaviler, Şeybanîler gibi Moğol Türk sülâleleri za manında da bu İnkişaf devam etmiştir.
Osmanlı İmparatorluğun zamanında vakıflar çok büyük bir ehemmiyet kazanmış vakıf eserler hizmet ve san'at bakımından en büyük seviyesine çıkmıştır.
Burada şunu tebarüz ettirelim ki, vakıfların bil hassa dlnî-hayrî büyük vakıfların inkişafı siyasî ve ekonomik inkişafa paralel olarak yürütülmüştür. Büyük vakıflar ve bunların yarattığı kuvvetli hizmet ve eserler daima geniş servet kaynaklarına mâlik, ekonomik mali seviye bakımından kuvvetli İmpara torluklar zamanında tesis edilmiştir. İmparatorluklar zayıfladıkça vakıflar da zayıflamış ve bu hal eserle rine de aksetmiştir.
Vakıfların idare ve mürokobesl
İslâm hukukunun mala şahsiyet izafe ettiği vakfın idare ve mürakabesi hakkındaki usul ve kai deler hukukçular tarafından nazarî olarak tetkik ve tesbit edilmiştir. Bu usul ve kaideler şöyle hülâsa edilebilir :
1 — Vakfın arzu ve iradesi başlıca âmildir.
2 — Gözetilmesi icap eden başlıca gaye vak
fın menfaatidir.
3 — Vakıf, ya doğrudan doğruya, vâkıf tarafın
dan yahut kendisinin tesbit etmiş olduğu şartlara göre tayin edilen nâzır, mütevelli gibi ünvanlar alan vekiller tarafından idare edilir.
4 — Devlet otoritesinin bunlar üzerinde umu
mî bir müral<abe hakkı mevcut olup bu da bilhassa kadılar tarafından ifa edilir.
5 — Hükümdar, Emirül-mü'minin olmak
sıfa-tiyle, vakıflar üzerinde mürakabe, hatta daha da geniş haklara mâliktir.
Bu usul ve kaidelerin teşekkülü- aşağıda izah edeceğimiz tarihi seyri takip etmiştir.
Hicrî birinci ve ikinci yüzyıllarda vakıflar vâkıf tarafından tayin edilen mütevelli veya nâzır denilen vekiller tarafından idare edilmiştir. Abbasiler dev rinde buna Kadıların nezaret etme vazifesi ilâve olunmuştur. Peygamber ailesine mensup kimselere tahsis edilmiş vakıfların idare ve mürakabesi de doğ rudan doğruya nâkiplere verilmiştir.
II. - V. asırlarda bütün İslâm dünyasında vakıf lar büyük bir inkişaf göstermiş. Devlet, Kadılık ve Naiplik gibi teşkilatları vasıtasiyle vakıfların idare sini mürakabe ve teftiş etmiştir. Böylece vakıf iş leri Kadılık dairelerinde ve merkezi idare teşkilatın da alâkalı divanlarda muntazam bir tarzda tesbit ve takip olunmakta ve sadece mütevellilerin keyfi ne terk olunmamaktadır.
Abbasilerden sonra Türk İslâm Devletlerinde de vakıflar aynı şekilde idare edilmiştir.
Vakıfların vâkıfın şartına göre mütevellileri ta rafından idaresi esas olmakla beraber bazı mühim vakıflarda ihmâl ve suistimali görülen mütevelliler azledilmekte ve bozan devletin büyük ricalinden biri meselâ bir Vezir hükümdarın fermaniyle mütevelli tayin olunmaktadır. Büyük vakıflarda idare için mü tevelli tarafından gerekli memurlar tayin edildiği ve mütevellinin bunların idaresine nezaret ettiği görül mektedir.
Mütevellileri bulunan vakıfların teftiş ve müra kabesi, bulunmayanların doğrudan doğruya İdaresi velâyeti âmmeyi haiz olan hükümdara yani devlete aittir. Baş kadı (Kâdil-Kudât) hükümdarın vekili sı-fatlyle bu vazifeyi ifa eder. Baş Kadının emri altında-ki teşaltında-kilât ile (nâipler, âmiller, mütevelliler, müfettiş ler) bütün vakıfları teftiş ve idare eder.
Büyük Selçukiler devrinde ve Osmanlı Devle tinde vakıfların idaresi aynı usullerle yürütülmüş tür. Osmanlı Devletinde hükümdar vakıflarına Ve zirler mütevelli veya nazır tayin edilmiş. Kadılık teşkilâtı bilhassa hususî vakıfları mürakabe etmiş tir. Mehmet I. zamanında bütün Kadılık teşkilatı bir merkeze bağlanarak Hakimül hükkâm lakabiyle bir Başkadılık ihdas edilmiş bütün vakıfların müra kabesi buraya verilmiştir.
Fatih zamanında Kazaskerler bu vazifeyi yap mıştır. Ancak büyük hükümdar vakıflarının
yede yazılan büyük devlet adamları tarafından Na zır sıfatiyle ve maiyetindeki hususî bir teşkilât tara fından idaresi usulü hiç bir zaman terk edilmemiş tir. Fatih, Selim I. ve Kanunî Süleyman vakıfları Sadrıâzamlara, Bayezıt, II, Ahmet I. Vakıflarının ida resi Şeyhülislâmlara verilmiştir.
Diğer Padişahlara ait vakıflarla, nesilleri mün kariz olduğundan mütevellileri kalmayan vakıfların Nazırlıkları kârlı bir iş olduğu için Saray adamlarına bir lütuf olarak verildiği görülmektedir.
Birçok vakıf müesseseleri de vakıfnameleri mucibince mütevelllliği evlatlarına ve Nâzırlığı da Sadrıâzam, Darüssaâde ağası, İstanbul Kadısı gibi büyük ricale vermişlerdir.
Nâzırlar müfettişler vasıtasiyle her sene vakıf hesaplarını, mütevelliler aleyhindeki şikayetleri in celerdi. Nesilleri münkariz olanlarının mütevellilerini nazırlar tayin ederlerdi.
Evkaf Nezareti teşekkül edinceye kadar Os manlı Devletinde vakıflar bu şekilde Nâzır ve mü tevelliler tarafından idare edilmiştir, imparatorlu ğun kuvvetli devresinde gerek Nâzırların gerek Mü fettişlerin devamlı mürakabesinde olan mütevelli lerin idareleri inhitot devrinde bozulmuş bir takım suistimaller, bilhassa Selâtin vakıflarında sui'istimâl ve keyfî hareketler, istanbul'da vuku bulan büyük yangınlar vakıf hasılatının büyük ölçüde azalması na sebep teşkil ederek vakıf müessesesi için ağır bir darbe olmuş ve birçok vakıf abideler tâmir edil mez hale gelmiştir.
Gerek sul'lstimailerl önlemek gerek azalan vakıf gelirlerini bir sistem içerisinde inkişaf ettir mek moksadiyle vakıfları disiplinli bir devlet idare sinin idare ve murakabesi altına almak zarureti kar şısında 1823 tarihinde Evkaf Nezâreti kurulmuş
tur. Bir müddet Evkaf Nazırlığında bulunan Mustafa Paşa Netayicüi-Vukuât İsimli eserinde Evkaf Neza retinin ihdası sebeplerini şöyle anlatmaktadır.
"XIX ncu asır başlarında İstanbul şehrindeki arazi ve emlâk hemen kamilen vakıf haline gelmiş tir. Bütün alım ve satım muameleleri vakıf müte vellileri ile câbi —yani tahsildarların— elinde kal dığından tasarruf işlerinde büyük bir karışıklık hâsıl olmuştur... İstanbul'da Kadılar, Kaptanbaşı, Yeniçeri ağaları, Sekban buşı, Bostancı başılar v.s. gibi birbirinden müstakil birçok vakıf nezaretleri teşekkül etmiş bulunuyordu. Bu vaziyetin doğurduğu birçok sui'istimaller karşısında vakıf idaresini mer kezileştirmek moksadiyle Evkaf Nezareti ihdas ve yukarıda bahsedilen nezaretler tedricen bu idare ye ilhak olundu."
Kurulan nezarete selâtin vakıflarının idaresiyle birlikte tevliyet meşrutunlehleri kalmayan vakıfların idaresi de tevdi edildiğinden, bu tarihten itibaren vakıflar mazbut ve mülhak olmak üzere ikiye ayrıl mış ve mazbut vakıfları Evkaf Nezareti ve mülhak vakıfları da mütevellileri idare etmişlerdir.
Takriben 100 yıl yaşayan ve Cumhuriyet dev rinde Şer'iye ve Evkaf Nezareti ismini alan bu teş kilat 3 Mart 1340 tarih ve 429 sayılı kanunla ilga edi lerek görevleri, Başbokanlığa bağlı olarak teşkil edilen Vakıflar Genel Müdürlüğüne tevdi edilmiş ve 1935 senesinde kabul edilen 2762 sayılı Vakıflar Ka nunu ile de mazbut ve mülhak vakıfların idare ve mürakabeslne yeni bir yön verilmiştir.
2762 sayılı kanuna göre mülhak vakıflar. Va kıflar Genel Müdürlüğünün denetimi altında müte vellileri tarafından ve mazbut vakıflar da doğrudan doğruya Genel Müdürlük tarafından idare edilmek tedir.
