Zihinsel Muhasebe

Şirketlerin nakit akışını izlediği tasnif ettiği, sınıflandırma yaptıkları bir muhasebe sistemleri olduğu gibi, insanlarında zihinsel bir muhasebe sistemi vardır. İnsanlar her bir kararını ve sonucunu ayrı bir zihinsel hesapta izlemektedir. Her

42 hesap alınan bir kararın maliyetini ve faydasını içerir59_{. İnsanlar yaşamlarını zihinsel} hesaplar ile yönetme eğilimindedir.

Örneğin yeni bir ev satın almak için para biriktiren bir kişinin araba almayı düşündüğünü varsayalım. Bu kişinin biriktirdiği paranın faiz getirisi, araba için alacağı kredinin faiz giderinden düşük olmasına karşın kişi ev için biriktirdiği parayı araba için harcamayı istemeyecektir. Gerçek hayatta birçok kişi için geçerli olan bu durum kişinin ev ve araba ihtiyacına ilişkin olarak ayrı zihinsel hesaplar kullanmasına dayanmaktadır.

Zihinsel muhasebe kavramını Richard Thaler ilk kez ortaya çıkarmasına karşın gelişiminde bir çok deney Kahneman ve Tversky tarafından yapılmıştır. Kahneman ve Tversky’nin verdikleri örneklerden biriside şu şekildedir. 40 $ ile satın aldığınız bir biletle Broadway’de bir temsil izlemek üzere yola çıktığınızı varsayın. Tiyatroya ulaştığınızda biletinizi kaybettiğinizi fark ediyorsunuz, yeni bir bilet almak için 40 $ daha verir miydiniz? Şimdide bileti tiyatroya gittiğinizde gişeden almayı planladığınızı düşünelim. Gişeye geldiğinizde evden ayrılmadan önce cebinizde bulunduğundan emin olduğunuz paradan 40 $’ın eksik olduğunu görüyorsunuz, bileti alır mıydınız? İster bileti kaybetmiş olun isterse 40 $ kaybetmiş olun, temsili izlemeye karar vermeniz durumunda her iki durum içinde kaybınız 80 $ olacaktır. Tiyatrodan ayrılıp eve döndüğünüzde ise kaybınız 40 $ olacaktır. Kahneman ve Tversky, çoğu insanın kaybedilen biletin yerine yenisini almak için gönüllü olmadığını ancak cebindeki paradan 40 $ kaybettiğinde, bir 40 $ daha ödemeyi kabullenmeye tamamen istekli olduğunu tespit etmişlerdir60

. Bu durum kaybedilen tiyatro biletinin zihinsel olarak muhasebeleştirilmiş olmasına, kaybedilen 40$’ın ise herhangi bir zihinsel muhasebe kalemine işlenmemiş olmasına dayanmaktadır. Geleneksel finans teorilerine göre insanlar fayda maliyet analizi yaparlar ve bunu yaparken geleceği düşünürler. Geçmişteki maliyetler ile ilgilenmezler. Ancak her ne

59_{Nofsinger, s. 43.}

43 kadar rasyonel olmasa da insanlar karar alırken tarihi ve geri dönülemez maliyetleri de göz önüne alırlar. Bu davranış “batık maliyet etkisi” olarak tanımlanmaktadır61

. Zihinsel muhasebe finansal işlemler bağlamında mali sonuçları kodlama ve değerlendirmede bireylerin kullandığı yöntemler olarak tanımlanmaktadır. Mehra ve Prosscot hisse senedi primi çelişkisini ve kayıptan kaçınmayı zihinsel muhasebe ile açıklamaktadır. Mehra ve Presscot’a göre menkul kıymetlerin portföy olarak mı, yoksa hisse senetlerinin herhangi bir zamandaki değerine göre mi gruplandırılacağı ile portföyün ne kadar sıklıkta gözden geçirileceği insanların zihinsel muhasebesine bağlıdır62_{. Kararları dar bir çerçevede ele alan yatırımcı uzun vadeli politikalar} izlemekten ziyade kısa vadeli seçimler yapma eğiliminde olacaktır. Geçmiş sonuçları dar bir çerçevede ele alan yatırımcı ise kazançlarını ya da kayıplarını çok sık değerlendirecektir.

Geleneksel portföy kuramında portföye ne kadar çok sayıda hisse senedi eklenir ve sektörlere yayılırsa çeşitlendirmenin de o kadar iyi olacağı öne sürülmekteydi. İlk olarak Markowitz ile çeşitlendirmenin hisse senetleri getirileri arasındaki ilişkiye dayanması gerektiği ve belirli bir hisse senedi sayısından sonra portföye dahil edilen hisse senetlerinin portföyün riskinin düşmesinde faydası olmayacağı ortaya konulmuştur. Modern portföy kuramının en önemli iki parametresi beklenen getiri ile risk düzeyidir. Burada risk, getirinin beklenen getiriden sapması olarak ölçülmektedir. Üçüncü önemli parametre ise, her bir yatırımın getirileri arasındaki korelasyondur. Zihinsel muhasebe bu üçüncü özelliğin uygulanmasını engellemektedir63

.

Markowitz’in portföy kuramı, portföy riskinin nasıl düşürülebileceği ve etkin bir çeşitlendirmenin nasıl olması gerektiğini göstermektedir. Portföyü oluşturmada ve riski azaltmada en önemli araç olan yatırımcılar arasındaki korelasyondan yatırımcıların faydalanması zihinsel muhasebe nedeniyle güçleşmektedir. Riski

61_{Nofsinger, s. 83.}

62_{Rojnish Mehra ve Elvis Prescott, “The Equity Premium: A Puzzle”, The Journal of Monetary}

Economics, Cilt: 15, ss. 145-161.

44 düşürecek portföy oluşturma farklı yatırımlar arsındaki etkileşime yani korelasyona bakmayı gerektirmektedir. Buna karşıt olarak yatırımcılar ise, her bir yatırımı ayrı ayrı ele alma ve ayrı bir zihinsel hesap açma ve zihinsel hesaplar arasındaki etkileşimi ihmal etme eğiliminde olmaktadır. Her yeni menkul kıymet satın alma kararında yeni bir zihinsel hesap açılmakta ve zihinsel hesaplar arasında etkileşimin olmaması da riskin yanlış kavranmasına yol açarak çok fazla risk alınmasına sebep olmaktadır. Önemli olan yatırımcıların elindeki menkul kıymetlerin her birinin beklenen getiri ve riski değil, portföyünün beklenen getiri ve riski olmaktadır. Yani, yatırımcıların elindeki menkul kıymetlerin korelasyonu önem taşımaktadır. Bu anlamda da güvenliği ön planda tutan, düşük riski tercih eden bir yatırımcının düşük riskli tahvil portföyüne daha riskli hisse senetleri eklenerek toplam risk azaltılabilmektedir. Zihinsel muhasebe ile diğer psikolojik önyargıların birleşimi, riskin yanlış kavranmasına ve sonucunun da portföy yatırımlarının en önemli ilkesinin yerine getirilemeyerek, düşük çeşitlenmeye yol açmaktadır. Sonuçta özellikle bireysel yatırımcılar yüksek risklere, düşük getirilere ve hatta kayıplara maruz kalmaktadır64

.

Sonuç olarak zihinsel muhasebe yatırımcıların farklı işlemlerini farklı hesaplar altında muhasebeleştirmesi nedeniyle portföy anlayışının zayıflamasına, yatırımcıların zamanlama ve çeşitlendirme gibi hususlarda yanlış kararlar almasına yol açmaktadır. Gerek günlük hayatta gerekse finansal piyasalarda yatırımcı davranışlarında rasyonaliteden uzaklaşmaya sebep olan zihinsel muhasebe birçok

konuda ya zararlar vermekte ya da verimlilikten uzaklaşılmasına neden olmaktadır.

64_{Nofsinger, s. 85.}

45 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

BİREYSEL YATIRIMCI DAVRANIŞLARI ÜZERİNE AMPRİK BİR