Liderlikte yaratılan zihniyet değişiminde öykü bir araçtır. Öykünün etkinliği zihniyet değişiminde duyguları, düşünme şeklini, algılamayı ve davranış biçimini değiştirmekte ortaya çıkar.
Zihnin işleyişini ve değişimin nasıl oluştuğunu anlayabilmek için zihnin içeriğini incelemek gerekir. Öncelikle birçok değişim aracının aynı etkiyi yaratabilmek için hareket ediyor olması gerekir.
Zihniyet değişimi zor bir şeydir. Buna rağmen insan hayatının her aşamasında çok küçük ya da çok büyük zihniyet değişimleri yaşar. Bunların bazıları insanın farkına bile varmadan yaşadığı değişimlerdir. Bazı değişimler ise bazen toplumda büyük değişimler yaratarak yankı bulabilir. Bu tür değişimlerin doğuş noktası genellikle liderin zihniyetinin değiştiği ve bu değişimi yaşamaya başladığı noktadır.
5.1 Zihnin İçeriği ve Zihin Biçimleri
TDK’nın sözlüğünde zihniyet; “Bir toplum veya topluluktaki bireylerde görüş ve inanış etmenlerinin etkisiyle beliren düşünme yolu, düşünüş biçimi” şeklinde tanımlanmaktadır.
Zihniyet kavramı, bir toplumda, bireyler arası farklılıklar bir yana bırakıldığında geride kalan istikrarlı psikolojik yapı ve tüm bireylerde ortak olan bir takım inançlar, yargılar ve temsiller bütünü olarak tanımlanabilir; zihniyet, toplum veya kültürlere özgü bir zihinsel yapıdır. Bu yapı bireysel planda, birbiriyle mantık veya inanç bağlarıyla bütünleşmiş Entelektüel eğilimler ve fikirler bütünü olarak ortaya çıkmaktadır.
Zihniyet kavramını irdeleyen yazarlara göre zihniyet, bir toplum veya kültürün üyelerinde ortaktır; bir başka deyişle toplum, benzer zihniyete sahip bireyler topluluğudur. Bireyi toplumuna bağlayan en sağlam ve dış etkilere en dirençli bağdır.
Zihniyetlerin bir diğer özelliği son derece istikrarlı ve kalıcı olmalarıdır; zihniyetler, kişilerin isteğine bağlı olarak değiştirilemezler. Öte yandan zihniyet, sosyal yaşamın içselleştirilmiş yoğun bir özü gibidir, insanla dış dünya arasında yer alan bir prizmadır. Nihayet zihniyetler ile kişilerin refleksleri, temel tepkileri arasında bir bağ vardır; bir toplumda yaşamak, onun coşkularını, objelere ilişkin çekim duygularını, nefretlerini
paylaşmak demektir.
Zihniyet konusundaki literatür, zihniyet kavramının çerçeveleri (kozmoloji, moral, din, teknik, sosyal yaşamın kategorileri, yani değerler, kutsal inançlar, hiyerarşiler, dostluk ve düşmanlıklar, vb.); zihniyetin içeriği ya da bileşenleri; zihniyet tipleri (dogmatik zihniyet- pozitif zihniyet; ilkel zihniyet-modern zihniyet, vb.) gibi hususlar üstünde odaklaşmaktadır. (http://pisikoloji.net/?tag=beyin).
Zihnin içeriği, Howard Gardner’a göre beş ana fikre odaklanmıştır. Bunlar fikirler, kavramlar, öyküler, teoriler ve becerilerdir.
Fikir genellikle zihnin içeriğini tarif etmek için kullanılır. Çok çeşitli zihin türleri vardır.
Bunun dışında en temel birim ‘kavram’dır. Kavram, birbiriyle yakından ilintili her türden varlık kümesine atıfta ulunan bir şemsiye terimdir (Gardner, 2004). Örneğin havlayan, tüylü, dört ayaklı bütün hayvanlara köpek deriz. Böylece bir kavram ortaya atmış oluruz.
Öyküler ise yaşmamız boyunca gelişen olayların anlatımı sayılabilir. İnsanlar öykü anlatmaktan hoşlanır ve aslında her insan doğuştan bir öykü anlatıcısıdır. İnsan genellikle öykü dinlemeye çocuklukta ailesinden dinlediği öykülerle başlar. Büyüdükçe medyadan, okulda öğretmenlerinden, arkadaşlarından ve yaşamları boyunca iletişim halinde oldukları birçok kanaldan öykü dinler ve anlatırlar.
Teoriler, dünyadaki süreçlerin görece resmi açıklamalarıdır. Örneğin; küçük çocuklar gök gürültüsü için çeşitli teoriler oluştururlar. Babalarının öfkesi ya da Tanrı’nın gazabı onlar için bunun bir nedeni olabilir. Ancak öğrenmeyle birlikte hipotezler geliştirmeye başlarlar. Bir süre gözlem yaparak şimşeğin gök gürültüsüne neden olduğunu keşfettiklerinde bir hipotez geliştirmiş olurlar. Okula başladıklarında yani bütün bunların nedeni kavranmaya başlandığında; gök gürültüsü dendiğinde nem toplayarak ve elektrik yükleri yaratarak şimşek üreten bir bulutun içindeki hava akımlarını anlayıp yarattığı öykünün yerine daha incelikli bir teori geliştirmeye başlayacaklardır.
Zihnin sonuncu içeriği ise becerilerdir. Öykü ve teoriler aslında bir takım önermelerdir. Bunlar sözcüklerin dışında birçok farklı şekilde anlatılabilir. Ancak beceriler bireylerin bildikleri usullerden ibarettir. Beceriler için basitten karmaşığa birçok örnek verilebilir. Örneğin; top tutmayı öğrenmek ya da kemanla Bach sonatı çalmayı öğrenmek tekrarlanarak geliştirilebilir becerilerdir. Bu durumda zihniyet değişimi de yaşanmış olacaktır.
Zihinsel içerik doğası gereği açık, sonsuza genişleyebilen bir kategoridir (Gardner, 2004).
5.2 Zihniyet Değişimi
Yaşamı boyunca insan farkında olarak ya da olmayarak zihniyet değişimleri yaşar. Yaşamın belli bir döneminden sonra büyük zihniyet değişimleri yaratmak zor ama mümkündür.
Liderin yarattığı senaryonun sonrasında öyküye dönüşmesi, bunun tekrar tekrar anlatımının liderin görevi olduğundan önceki bölümlerde bahsedilmişti. Bu durumda öykü bir zihniyet değişimi aracı işlevi görmektedir. Ancak değişim zorlama olmadan gerçekleşmez.
Öğrenme ya da değişim iki şekilde gerçekleşir. Birincisinde yani tek çevrimli öğrenmede dışsal bir zorlama vardır. Bu tür davranış değişiklikleri, dışsal zorlama ortadan kalktığında büyük olasılıkla eski davranış biçimine geri dönecektir. Çünkü bu tür değişimde zihinsel modelde bir değişim gerçekleşmez.
Şekil 5.1 Tek Çevrimli Öğrenme (Sterman, 2000)
Çift çevrimli öğrenme ise içsel zorlamayı gerektirir. Bu öğrenme tipi zihinsel modelde değişim yarattığı için etkisi kalıcıdır. Şu anda bulunduğunuz yerle ulaşmak isteğiniz yer arasındaki farkın sizde yarattığı heyecandır. Değişikliğin kalıcı olması için bu zorlamalar da yeterli değildir. Değişikliği gerçekleştirecek davranışları bilinçaltına indirecek kadar tekrarlamanız gerekir (Değirmenci, 2007).
Şekil 5.2 Çift Çevrimli Öğrenme (Sterman, 2000)
Howard Gardner’ın zihnin içeriği için ortaya koyduğu beş ana fikir olan kavram, fikir, teori, öykü ve beceri değişimde temel araçları oluşturur. Zihniyet değişiminin oluşumunda ise yedi kaldıracın varlığından söz etmektedir. Bunlar akıl, araştırma, rezonans, kavrayışın yeniden tarifi, kaynaklar ve ödüller, gerçek dünya olguları, dirençlerdir.
Akılcı yaklaşımda ilgili etmenler tespit edilir ve tek tek değerlendirmeye alınır. Burada pareto analizinden de bahsedilebilir.
Araştırma, akıl yürütmenin tamamlayıcısı niteliğindedir. Belki istatistikî araştırmalara dahi başvurularak sistemli bir inceleme yapılır. Akıl ve araştırma insanın bilişsel yönlerine hitap eder.
Rezonans ise insanın duygusal yönüne hitap eder. Rezonans insanın duygu bileşeni olarak tanımlanabilir. Bir çok durumda söylemler ya da değişim araçları rezonans duygusu yaratarak başarılı olabilir.
Kavrayışın yeniden tarifi, öğretilmek istenen şeyin birbiriyle uyumlu şekilde farklı formatlarda sunulması anlamını taşımaktadır.
Kaynaklar ve ödüller; psikolojik açıdan bakıldığında kaynak konusu olumlu bir ek güçlendirici olarak açıklanabilir. Şu ya da bu şekilde insanlar belli bir düşünce ya da davranış karşılığında ödüllendiriliyor olmalıdır.
Gerçek dünya olguları; bazen zihniyet değişikliği çok geniş kesimleri etkiler. Örneğin savaşlar, ekonomik krizler, doğal afetler bunun nedeni olabilir. Bu gibi durumlarda bir büyük değişimlerin yaşanmasının gereksinimiyle bir lider gündeme gelebilir.
Dirençler; yaşamının ilk yıllarında insanda zihniyet değişimi oluşumu daha kolay gerçekleşecektir. İlerleyen yıllarda bunu gerçekleştirmek de zorlaşacaktır. Bu noktada yenilikleri cazip kılacak etmenler daha çok göz önüne serilmelidir.