1.3. Ekli Yapıdaki İkilemeler
1.3.5 Zarf-fiil Ekleri İle Oluşan İkileme
fiil eklerinin getirilmesi ile oluşan ikileme çeşididir. Eserde farklı olarak 34 adet bu türde ikileme tespit ettik ve ekli yapıdaki ikilemeler içerisinde %45,3’lük pay ile en çok kullanılan ikileme çeşidi olduğunu gördük.
ålişä-ålişä (S.A., ESERLER III, 390)
åqızmäy-tåmizmäy (S.A., ESERLER III, 350) äytib-äytib (S.A., ESERLER III, 170)
åzib-tozib (S.A., ESERLER III, 52) çåpib-çåpib (S.A., ESERLER III, 137) çärçäb-hårib (S.A., ESERLER III, 338) çoçib-çoçib (S.A., ESERLER III, 173) gülläb-yäşnäb (S.A., ESERLER III, 302) kirib-çıqıb (S.A., ESERLER III, 19) külä-külä (S.A., ESERLER III, 93) külib-külib (S.A., ESERLER III, 212) qarätib-båqtirib (S.A., ESERLER III, 379) qåtib-qåtib (S.A., ESERLER III, 165)
83 qıdirä-qıdirä (S.A., ESERLER III, 313) qılä-qılä (S.A., ESERLER III, 61)
qıynälib-qıynälib (S.A., ESERLER III, 256) qızärib-bozärib (S.A., ESERLER III, 173) oyläşib-oyläşib (S.A., ESERLER III, 234) oynäşib-quväläşib (S.A., ESERLER III, 38) ölä-ölgünçä (S.A., ESERLER III, 12) såçä-såçä (S.A., ESERLER III, 431) sökib-sökib (S.A., ESERLER III, 19) şåşä-şåşä (S.A., ESERLER III, 305) şåşib-şåşib (S.A., ESERLER III, 256) tinib-tinçib (S.A., ESERLER III, 377) tolib-tåşib (S.A., ESERLER III, 31) toxtäb-toxtäb (S.A., ESERLER III, 205) toyib-toyib (S.A., ESERLER III, 126) tutilib-tutilib (S.A., ESERLER III, 56) urinä-urinä (S.A., ESERLER III, 111) uyälä-uyälä (S.A., ESERLER III, 250) xorsinib-xorsinib (S.A., ESERLER III, 128) yelib-yörtib (S.A., ESERLER III, 170) yötälä-yötälä (S.A., ESERLER III, 47)
1.3.6. Sıfat-Fiil ve Zarf-Fiil Eklerini Alarak Oluşan İkilemeler: Bu ikileme
çeşidinde ilk kelimenin ya da ikinci kelimenin sıfat-fiil eki ya da zarf-fiil eki aldığı görülür. Bu tür ikilemeden sadece 1 adet tespit ettik.
84 körib-körmäslik (S.A., ESERLER III, 100)
O halde ekli yapıdaki ikilemeleri kısaca toparlamak gerekirse şunları söyleyebiliriz:
Toplamda 75 adet ekli yapıdaki ikilemeyi kendi içerisinde gruplandırdığımızda en çok kullanılan türünün zarf-fiil ekleri ile oluşturulanlar olduğunu belirledik. Bu da bizlere yazarın anlatımda durağanlığı değil, hareketliliği amaçladığını gösterir. İkinci olarak en çok kullanılan yapının da ayrılma hal eki alan ikilemelerin olduğunu görmekteyiz. Diğer türdeki ikilemelere ise çok fazla yer verilmediği ise açıkça görülmektedir.
85
86
2. TRANSKRİPSİYON 2.1. BİRİNÇİ BÅB
ZULMÄT İÇRÄ ŞU’LÄLÄR
Keç küz izğırini şähär köçäläridä yelib yürädi, yüpün kiyingän kişilärni dildirätib, läblärini gezärtirädi. Şundäy päytdä bir çål, koltığıdä bir båğ täräşä, ton bärini båşigä yåpib, cağı köçgän bedänä kävüşini sudräb särpåyçän öz külbäsi tåmån şåşib bårmåqdä edi, yoldä duç kelgän täniş häzilkäş yigit ungä gäp täşlädi:
– Täräşä deb şåm nämåzini qazå qılgängä oxşäydilär, Momin åtä!
Momin xunåb deb nåm çıqargän bu köknåri çål häzilkäş yigitgä bir xomräyib, dönğillägäniçä yolidä dävåm etdi:
– Nämåz qazåsigä ilåc tåpilädi-yü, såvuqqa ilåc tåpiş åğir! Åciz bändäsini xudå keçirsin… Tåät-ibådätni üyidä otini, kömiri mol, qåzånı yåğliklärgä çıqargän! Bir båğ täräşä bilän åvqat pişirämänmi, tähårätgä suv isitämäpmi?.. Såvuq suvda tähårät qılib, nämåz oqıgändän åxırätdä düzax otidä isingän äfzäl!...Şunçä mäçit, mädräsä sålib, Xudåyårxån nimä sävåb tåpdı-yu, men nime sävåb tåpär edim!...
Momin xunåbning cağini åçib qoyib, häzilkäş båşqa köçägä ürip ketdi. Momin xunåbning årqasidä keläyåtgän üst-båşi bäşäng nåtäniş kişi ulerning gäpigä indämäy qulåq sålib bårär edi. U Momin åbdän ozib, åldingä ötib åldi-dä, Momin xunåbgä näfrät bilän qaräb ålib, üç-tört åğiz säsidi:
– Sizdä qangi diyånätsiz, betävfıqlärning käsåfätigä yurt åq påşşågä qaräm bolib qåldi!..Şäriät åyåq åsti boldi!...
Bundäy såvuq sözlärni cüdä köp eşitib, daqqı bolib qålgäni üçünmi, Momin xunåb pinägini bozmäy, ällänimälärni deb Kälväk güzärigä yol åldi, nåtäniş kişi Häzrät mädräsäsi tåmån burilib toxtädi, Momin hunåb hämån öz-öziçe cävräb bårmåqdä edi:
– Xudåyår zämånidä qårä çiråqqa äräng küçim yetär edi, pådşå båşkä bolib, häli häm oşä Momin xunåbmän. Åqpåşşåsi yer yåği bilän yånädigän şişä çiråqlär keltirib dokånlärgä åsib qoygän bilän, ålişgä küçim yetmäsä nimä qıläy? Küçim yetgändä şu yåruğ çiråğidän bittäsini görimgä häm birgä ålib ketär edimkü-yä…
87
Nåtäniş mehmän mädräsä cilåvxånäsidä önggä burilib, därpärdä årqasidä yånäyåtgän çiråqqa räzm täşlädi-dä, hücrä eşigini qåqdi, bir åzdän keyin yelkäsigä romål täşlägän, qaddi yergä måyil, såçi åq, kösänämå, yüzi çozıqråq, qårämağız çål eşik åçdi vä içkärigä täklif qıldi:
– Märhämät, Märhämät!
Nåtäniş mehmänni dählizdä qåldirib, kösänämå çål hücrä içigä kirişgä şåşildi, nåtäniş mehmän bämäylıxåtir üstki ton vä sälläsini qåzıqqa ilär ekän, hücrädä kimler bårligini päyqab åliş niyätidä qåzıqlärgä näzär täşlädi: bir qåzıqdä påçäpostin vä uning tepäsidä käşmiriy sällä turär, yänä bir qåzıqdä åddiy paxtäli åläçä ton bilän dåkä sällä. Demäk, påçäpüstin bilän käşmiriy sällä såhibi, älbättä Miyån Såtibåldıxån bolib, ikkinçisi şu mädräsä mulläväççäläridän birårtäsi bolişi mümkin…
İçkärigä täklif qıligän bu orta boy, särıq såqål, qırrä burun, yüzi çozıq nåtäniş mehmån hücrå ortäsidä qol qåvuştirib turgän şerqåmät, közläri ötkir, yağrini keng, qåräçädän kelgän Miyån Såtibåldıxån bilän vä cüssäsi ändäk çåğråq, åq yüz, botäköz, egnidä ciyäkli köyläk, moylåvi säbz urgän mulläväççä yigit bilän soräşdi vä hücrä törigä täklif qılindi. Mehmån otirib, yüzigä fåtihä tårtgäç, påygähdä çökkä tüşgän Miyån Såtibåldıxån orindän yärim qozğalib, ikki qolini köksigä qoydi :
– Xuş kördik!
– Xuşvaqt bolğaylär!
Yelkäsigä romål täşlägän çål çåycoşgä suv toldirib, oçåqqa ot qaläşgä şåşildi, mulläväççä esä xåntaxtä üstidägi qåğåzlärni tördägi båliş üstigä ålib qoyib, dästurxån yåzişgä kirişdi.Yånidägi båliş üstidä turgän qåğåzlärgä köz qırini täşlägän nåtäniş mehmån, Miyån Såtibåldıxångä mä’näli qarädi:
– Xattåtlikkä häm uringängä oxşäb qåldilär, cänåb Miyån?
– Şundäy, taqsir… Xattåtlikkä käminädä häm unçä-munçä qızıqış yoq emäs. Lekin cänåbläri zehn täşlägän qåğåzlärdägi hüsnihät bu dostim Muhämmäd
88
Äminxocäning mäşkläridir. Biz här keçä bu yerdä xattåtlikdän båşkä, ilmi färåiz50 , ilmi nücum51, ädäbiyåt bilän, undän årtgän fursätlärni sätränc52
oynäş bilän ötkäzämiz. Håzir häm şu bilän mäşgul edik.
Nåtäniş mehmånning rängi åqarinqıräb, dämi içigä tüşib ketdi-yü, song yänä özina ongläb, munåfıqånä cilmäydi :
– Häy-häy! Cüdä häm såz! Ämmå buni vaqtliråq båşläb yubårisizlär… Dünyåviy fänlär şunçäki örgänib qoyiş üçün, bir åz yåşläringiz ulğaygändän keyin örgänilsä häm bolä berär edi. Buni deb, ilmi hål sudrälib qålärmikin… Yänä, cänåb Miyån özläri bilädilär…
Miyån Såtibåldıxån tüpügini yutib, yärim tä’zim qılgän håldä mehmåning mäslähätlärigä xayrıxåhlik bilän qulåq såläyåtgändek boldi.
– Şundäy, taqsir. İltifätläri üçün rähmät.
Bätämkin, huşyår Miyån Såtibåldıxån yer åstidän Muhämmäd Äminxocägä köz kirini täşlädi. Muhämmäd Äminxocä häm bu qaräşdän “şundäy deb, qutulä qåldim…” degän mä’nåni oqıdi, yälkäsigä romål täşlägän çål esä pätnisdä nån, likåpçälärdä şirinlik vä bir çåynäk çåy keltirdi. Lekin hänüz bu nåtäniş mehmåning kimligi vä nimä üçün bemähäldä hücrä eşigini qåqıb kirgänligi hücrä egälärigä qårånğı edi. Mehmån çåy höpläb turib yänä ezmäligini båşlådi :
– Cänåblärigä häm ğazäl yåzmaqqa mäyl bolsä keräk, cänåb Miyån? Miyån Såtibåldıxån mälål kelgändek, cävåb qıldi :
– Käminädän mustäsnå, bu ikkäläläri häm şåirdirlär. Şuning üçün meni häm özläridek şe’r muxlisi deb hisåbläydilär…
Nåtäniş mehmån çål bilän mulläväççägä såvuqqınä qaräb qoyib, ulärdän közini åldi vä Miyångä qarädi:
– Yaxşi… Cüdä söz… Bulär ğazäl yåzişib turişädi deng? Hoqand ähligä qadimdän duå ketgän… Umärxånning åtbåqarläri häm şåir edi.
50 Färåiz – mätemätikä.
51
İlmi nucum – ästronomiyä. 52 Sätränc – şaxmät.
89
Nåtäniş mehmånning nimä demåqçi bolgänligi här üçälälärigä yetib bårdi. Bu gäp, äynıqsä çålgä åğir båtgän bolsä keräk, bir närsäni behånä qılib, ornidän turib ketdi, Muhämmäd Äminxocä yergä qarägäniçä, äz royi ådåb, özini båsib otirär edi. Miyån Såtibåldıxån boğilib, mehmångä sävål täşlädi :
– Şunçäki bulhäväslär demåqçilärmi? – Şåirlik oyinçåq emäs, cänåb Miyån… – Bulärdä tuğmä iste’dåd bolsä-çi?
– Bälkim iste’dådläri bårdir. Biråq bu mengä qårånğı hättå bu kişilärning nåmlärini biliş häm käminäni qızıqtiräyåtgäniçä yoq, cänåb Miyån. Håzir bähsläşiş fursäti emäs, özim yaqındäginä keldim, håzirçä hürmätli Süleymån Åvğånbåyning mehmånxånäläridä istıqåmät qılib turibmän. Sizgä cänåb Töraxån mähzum dåmullådän bir mäktub keltirgän edim. Eşitişimgä qarägändä, mädräsäning inån- ıxtiyåri cänåbingizgä ekän…
Nåtäniş mehmån yånidän qåğåz çıqarib, Miyån Såtibåldıxångä uzätdi, Såtibåldıxån mäktubi näzäridän keçirib, ıxtiyårsiz büklädi :
–– Äfv yetädilär. Mädräsämizdä hämmä hücrälär bänd, bu haqdä cänåblärigä üzrlimän. İkkilämçi, mädräsäning mutävvällilik ornini cänåblärigä vä’dä qılişdän åldin hürmätli äkälärimiz vä qaynätäm, bu mädräsäning båş müdärrisi bolmiş Zufär mähzum dåmlädän icåzät ålişläri keräk edi. Xåzirçä mädräsäning såhibligi käminäning ıxtiyårindä. Ulär, ehtimål xop derlär, ehtimål, xop demäslär… Bu bårädä häm käminä üzrlimän.
– Bårdi-yu, xop demäsälär-çi? – U vaqtdä nimä häm der edik…
Nåtäniş mehmånning izzät-näfsigä tegüvçi bu åçıq vä toğri cävåbdän keyin båşqa sözgä orin qålmägän edi, mehmån dästurxångä fåtihä oqıb, ornidän qozğaldi, såvuqqınä xayrläşişdän keyin, çål mehmånni cilåvxånägäçä sözsiz uzätib, qaytib kirdi:
90
Nåtäniş mehmånning nåhaq tä’näsigä uçrägän ikki påk qalb egäsining könglini åvläş vä küldiriş üçün Miyån Såtibåldıxån qår yåqqanligini lütf qıldi:
– Mädräsämizgä Qoqån qåri kirib keldi desängizçi, mürebbiy? Muhämmäd Äminxocä lütfgä lütf ulädi:
– Bu Qoqån qåri häli-beri mädräsämizni tåpib kelålmäs edi-yü, häligi såvuq uni båşläb kelgängä oxşäydi…
***
Häzrät mädräsäsi bıqınidägi tår, qårånği håvlidä uståz dåmlä Xalil deb tänilgän mäktäbdår turädi. Bu kişi yålğiz mäktäbdår bolgänligi üçün emäs, mäktäbdårlikdän täşqari, zor bilimdån, dånişmänd, uzåq-yaqınni körä ålgän, riyåzät çekib, ilm årttirgän fåzil vä ålim kişi bolgänligi üçün oni uståz deb hürmät qılär edilär.
Mäktäbi ibtidåiy bolsä häm, Xalil dåmlä öz şågirdläridän iste’dådli yåşlärni säräläb ålib, ulärgä dünyåviy ilimlärdän tä’lim verişli özigä maqsäd qılib ålgän edi. Kündüz künläri bu mäktäbdä yåşlär xocä körsingä häftiyäk, qur’ån vä Xocä Håfizdän tä’lim ålär, keçqurun tänlängän yåşlär toplänişib, xattåtlik, färåzi vä båşkä fänläri örgänär edilär.
Lekin, bu oqışgä köp åtälär qızıqmäs, bä’zilär dåmlä Xalilning fän tä’limigä näfrät bilän qarär edilär. Miyån Såtibåldıxån bilän Muhämmäd Äminxocä uståz dåmlä Xalilning eng yaxşi, iste’dådli şågirdläridän bolib, bulär mänä şu mäktäbdä dostlänişgän edilär.
Kimsän, İmåm Räbbåniy Såhibzådä häzrätining färzändi bilän åddiy, qaşşåq bir nåvvåyning färzändi ortäsidä sämimiy dostlik vä muhäbbätning tuğilişgä säbäb, ävvälå, dånişmänd uståz vä ilimning xåsiyäti bolsä, ikkinçidän, ikki yåş fe’l- avtörining bir xılligi, zehnü färåsätdä, ådåbu axlåqdä tengligi edi.
Miyån Såtibåldıxån İmåm Räbbåniy Såhibzådäning on toqqız oğli åräsigä yåşlikdänåq yärqıräb körinib qålgän, därbädär hind şåiri Nåxoş tärbiyäsidä ösib, haqıqıy häyåt yolini tänlägän, fäkirlärning båşini siläşni özining muqaddäs işi deb his etä båşlägän edi. Såtibåldıxånning yänä bir insåniy fäziläti şunda edikki, u
91
özining “åliy zåt”ligi kättä dävlät egäsi ekänligi haqıdä dostläri åldidä çurq etmäsdi. U ğarib Nåxoşning båşini silär, uni öz muräbbisi deb bilär, äyålmänd, qaşşåq nåbbåyning oğli Muhämmäd Äminxocägä måddiy yårdäm üçün qol çözgisi, hål- ähvålidän våqıf bolgisi kelärdi.
Biraq Muhämmad Äminxocä zor izzät-näfs egäsi, me’däsi toq, bätämkin, båşigä tåğ ağdärilgän päytdä häm çidäydigän, irådäsi mustähkäm yigit edi. Miyån Såtibåldıxånning ipäk giläm toşälgän hücräsidä här dåim ikkisi mutålää qılişär, munåzärä båşläşär vä uståz şåirlärning yüksäk äsärlärigä “åsilib” bilgänläriçä muhåkämä yürgizişär, gåh bir qapäs sätränc oynäb, gåh köngil åçiş üçün häzil- mutåyibägä ötişär edi.
Bulärning üzilmäs sämimiy sohbätläri, nåzik söz oyinläri vä äskiyälärini şåir Nåxoş påygähdä otirib, märåq bilän tinglär vä gåh-gåh äräläşib häm qoyärdi.
Bir küni şundäy sohbät vaqtidä båzårgä çıqıb keliş mäsäläsi qozğalib, tängä bilän çaqa haqıdä söz ketdi, Miyån Såtibåldıxån yånini kåvläb Nåxoşgä åq tängä uzätdi vä bir närsä ålib kelişni iltimås qıldi, Nåxoş esä külib yånidan qårä çaqa çikärib körsätdi:
– Åq tängängizni yångä sålib qoying, Miyån! Özimdä çaqa köp… – İşånmäymän! Çaqangiz åz, xaräcätgä yetmäs!
– Cänåb Miyån! Faqat qolimdägi çäkäni körib şundäy deyäpsiz! Mendä bunaqadän cüda köp, işånmäsängiz, håzir libåsimni yeçib körsätämän: bütün vücudim çaqadän ibårät!
Keksä Nåxoş bu sözni häzil qılib aytmåqçi edi, lekin häzil çıngä äylänib ketdi, äytdi-yü közlärigä yåş tolgänini özi häm sezmäy qåldi. Şundä huşyår Muhämmäd Äminxocä bu “çaqalär” åstidä ğarib Nåxoşning xazån bolgän yåşligini, haqsiz çekkän äzåblärini, zindån uqubätlärini köz åldigä keltirdi. Hücrädä ikkiläri qålgän uzun keçälärdä Nåxoş Muhämmäd Äminxocägä birmä-bir äytib bärgän äççıq särgüzäştlär håzir uning köz åldidä qaytä gävdälängän edi.
Nåxoş esä közdägi yåşini yäşiriş üçün zormä-zoräki cilmäydi, goyå äytilgän sözini yengil häzilgä yoygänboldi, song tez burilib, kiçkinä giläm xurcunni åldi-yü, båzårgä cönäb ketdi. Müräbbiysigä äçingän Miyån, indämäy, öz ornigä ötib,
92
tåkçädän qoligä kirgän kitåbni åldi, uni låqayd väraqlär ekän, ästä xorsinib qoydi, bir nuqtägä tikilgän Muhämmäd Åminxocäning xayåli Kälküttädä edi.
Yåzning cäzirimä issıq künläridän biri, Kälküttä şährining çängi oynäb yåtgän uzun bir köçäsidä ikki qurålli ådäm bir zäncirbänd, bädäni qångä belängän yåş yigitni häydäb ålib bårmåqdälär, bir neçä yälänğåç bålalär topråq çängitib, ergäşib kelmåkdä, köçä çätidän ötib båräyåtgän kişilär toxtäb, bu zäncirbänd yåş yigitgä äçinib qaräydilär, bä’zilär uning günåhi nimä ekänligini bilişgä qızıqqandek här tåmångä cälängläb qaräb turgänlärning åğzigä qulåq sålädilär.
Här kimning åğzidä här xıl gäp: biri uni ådäm öldirgän deb, öziçä hükm qılsä, ikkinçisi oğri deb, öz sözini ötkäzmåqçi bolärdi. Şu päyt orta yåşli bir hämmål yelkäsidägi åğir yükini kättä tåş üstigä tüşirib, peşånäsidägi terlärini sidirädi, hämån ådämlär här türli taxminlärini äytib, özärå måcärå qılädilär. Hämmålgä bu måcärålär mälål kelgändek båş silkitädi-dä ästä izåh berä båşläydi :
– Qoysäläringiz-çi! Bu yigit oğri-käzzåb emäs, begünåh şåir! U şe’ridä “xatå ketib” zindångä hükm qılindi!
Şundän keyin toplängänlärdän bir türkümi ungä äçinib, bir türkümi esä hükmni mä’qulläb, xåtircäm öz yolläridän qålmäy ketäverädilär. Hämmål toğri äytgän, haqıqatän yåş şåir zindängä hükm qılingän edi.
Orta hål sähhåfning53
oğli bolgän bu yigit – Nåxoş özining coşqın, isyånkår şe’rläri bilän Käl’küttädä nåm qåzånä båşläydi. Uning şe’rläri åddiy zähmätkäş xalqqa märåq vä ruhiy ğızå baxş etsä häm, yuqåri dåirälär uning şe’ridän näfrätlänär edilär. U tä’qıb åstigä ålindi. Ämmå isyånqår Nåxoş öz yolidä dädil dävåm etib, mustämläkäçilärning äyåvsiz qånunlärini fåş qılä båşlädi. Şundäy keyin uni qamåqqa åldilär vä zindångä hükm qıldilär, kältäklädilär vä tähqır atdilär.
Årädän yänä yillär ötdi, bu ötgän uzun yillärning här såäti Nåxoş üçün bir yil käbi edi, u åyni, quyåşni körişgä intizar boldi, åy vä quyåş haqıdä qoşıqlär icåd qılib, åvåzining båriçä küylädi :
“Quyåş, sen ägär quyåşligingni qılsäng, faqat yiråqdä, cüdä yiråqdä turib, hämmägä bäb-bärävär cilmäyä bermäy, ålämdä nimälär boläyåtgänini kör, kimlär
53 Sähhåf – kitåbfuruş
93
külib, kimlär yığläyåtgänini, kimlär yåruğdä, kimlär zindåndä, kimlär haq, kimlär nåhaq ekänligini sez!
Ey, åy! Mengä äyt! bundän bir neçä yil åldin tündä şe’r yåzib otirib, sening särğaygän yüzinggä közim tüşgän edi, ämmå oşändä sening yüzing särğaygänligi säbäblärini suriştirişning mengä håcäti yoq edi. Çünki, åzåd edim. Endi zindåndän turib sengä sävål berämän, mengä äyt! Sen åsmåndä, hämmädän bäländråqdäsän, men hämmädan pästdä, yer åstidämän, seni häm, quyåşni häm körişdän mahrum etilgänmän, şuning üçün mening yüzim särıq, bädänim çaqa, közim tolä yåş! Ämmå sening yüzing särğayişigä säbäb nimädir? Yåki sen häm haqıqatni istägän şåirmiding?”
Årädän yänä yillär ötdi, uni zindåndän çıqarib, sevgän vätäni Käl’küttädän uzåqlärgä bädärğa qılişdi…
Qoqångä kelib taraqqıypärvär uståzlärni öz isyånkårånä şe’rläri vä särgüzäştläri bilän häyrån qåldirgän Nåhoş özigä uståz Xalil ve uning şågirdläri dävräsidän pänåh tåpib, bilgänini örgätdi, bilmägänini örgändi, ölä-ölgünçä şu kişilär bilän birgä yäşädi.
Şu päyt hücrä eşigi åçilib, dählizdä ikki kişining gürüngläşäyåtgänini eşitdilär. Muhämmäd Äminxocä säkräb turib dählizgä çıqdi-dä, tez qaytib kirib, Miyån Såtibåldıxångä süyünçi xabär keltirdi :
– Dåmlä sätränclärini qoltıqläb, Yoldåşälini ergäştirib keldilär…
Miyån Såtibåldıxån ornidän turib ülgürgäni yoq ediki, båşigä paxtäli külah kiygän moysäfid dåmlä Xalil bilän uning sevimli şågirdläridän Yoldåşäli kirib keldilär, Miyån påygähgä tüşib, hürmät bilän qolläridän hässäni, Muhämmäd Äminxoca sätränc qutiçäsini ålib, törgä täklif qıldilär.
– Neçük? Uståz, häfsälä qılib qåptilär? Sätränc özimizdä häm bårligini bilär edilär-kü?
– Üydä mullä Yoldåşäli bilän sürişä-sürişä zerikdik, keyin çıqqımiz kelib qåldi. Xåhläsäk yänä ikkitä-ikkitä bölib sürişämiz. Mening åğaynim Nåxoş körinmaydilär?
94
Miyåndän åldin Muhämmäd Äminxocä cävåb qıldi :
– Håzir kelib qålädilär, bir närsä ålib keliş låzim bolib qålgän eken. Mullä Yoldåşäli, tüzükråk otirib åling…
Yoldåşäli yåş cihätidän Muhämmäd Äminxocädän ändäk fark qılsä häm, oqışdä, zehndä Muhämmäd Äminxocädän qålişmäsdi. Şuningdek, unçä-munçä şe’r yåzişgä häm häväsmänd, dädil, tirişqåq yigit edi. U, tåcik tilini ällaqaçån örgänib ålgän, här qandäy fårsçä yåzilgän şe’rlärni şärillätib oqırdi. Äytişlärigä qarägändä, bir hıtåy täbibigä şågird tüşib, keçqurunläri uning üyigä bårib turär ekän, täbibdän dåri täyyårläşni örgäniş bilän xıtåy tilini häm bilib ålişgä häräkät qıläyåtgän ekän.
Dåmlä Xalil bilän Miyån Såtibåldıxån sätränc oynäş, Muhämmäd Äminxocä çåy qaynätiş bilän mäşğul boldilär. Yoldåşäli uståz bilän şågirdning oyinlärini iştiyåq bilän közätmåqdä edi, dåmlä Xalil ropäräsidä otirgän Yoldåşäligä qaräb ålib, keyin Muhämmäd Äminxocägä yüzländi :
– Muhämmäd Äminxocä!
Oçåqbåşidägi Muhämmäd Äminxocä tez bürilib : – Läbbäy uståz! – dedi.
– Dostingiz mullä Yoldåşäli bugün qayergä bårgänligi, nimälärni körgänligi, nimälär yåzgänligini sizgä äytmägändir?
– Yoq, uståz! Äytgänläri yoq!
Yoldåşäli qızärinqıräb yergä qarädi, Miyån Såtibåldıxån gäp qıstirdi : – Äytmägän bolsälär, mänä endi eşitämiz. Nimä dedingiz, mullä Yoldåş? Yoldåşäli xåmuş edi. Dåmlä Xalil Miyånning täklifini quvvätlädi vä Yoldåşning qayergä bårgänligi, nimälär körgänligining uçini çıqarib qoyib, körgän närsäsi toğrisida bir färd şe’r häm yåzgänini äytib berdi vä bu şe’rni oqıb, Muhämmäd Äminxocä uni dävåm ettirsin degän fikrni ortägä täşlädi.
Miyån Såtibåldıxån häm, Muhämmäd Äminxocä häm Yoldåşälidän oşä şe’rni oqıb berişni iltimås qıldilär. Bundäy närsälärgä, äynıqsä Muhämmäd Äminxocä cüda öç edi. Yånini kåvläb qåğåz ålgän Yoldåşäli keçä cuma küni
95
tåmåşä qıliş üçün Yängi şähärgä çıqqani, Råzenbax köçäsidä quriläyåtgän müsåfirxånä qarşisidä täyyår kiyimlär dükåni åçilgäni, bu dükåning deräzäsigä äcåyib, harir libås kiygän, såçläri särıq, pätilä-pätilä, közläri firuzä räng, kiprikläri uzun-uzun bir nåzäninni qoyib qoyilgänligi, ötgän yåşu qari ungä tikilişib, biråv uni sürät desä, biråv sürät häm şunaqa bolär ekänmi, bu tirik qız deb yenggänlärini åğız toldirib gäpigä båşlädi, song dåmlägä mä’nåli qaräb külib qoydi-dä, söz åxıridä: “Uståz häm qızıqıb qålib, kelär cumägä uning tåmåşäsi üçün birgä çıqmåqçilär” , dedi.
Buni eşitib, Miyån häm, Muhämmäd Åminxocä häm zävq bilän qahqahlar külib yubårdilär:
– Häfsäläläri dürüst, dåmlä! Kelär cümä bizni häm yür deb qoyädilär-dä! Dåmlä Xalil Miyångä ögirilib äståydil gäpirä ketdi:
– Men-kü, keksä ådäm. Ämmå siz yåşlärgä häyrånmän, Miyån! Neçä çıqıb tåmåşä qılmäysiz, körmäysiz, xursänd bolmäysiz! Ruslär şährimizdä äcåyibåtlär berpå qılyäptilär-kü! Yoldåşäligä ilhäm bergän oşä cånsiz päriçehrä häm mu’cizä!
Şähärning ğarbigä “Yängi şähär” deb nåm berilib, unda keng, toğri köçälar, köçälärning ikki yånigä bäländ-bäländ binålär, mägäzinlär bärpå qılinäyåtgän yil edi. Xudåyårxån härämi håzirçä daxlsiz qåldirilgän bolsä häm årkä tåmånigä dähşätli ävaxtä, åldi tåmånigä esä, qoşimçä istehkåm körilgän, devåri üstigä zämbäräklär ornätilgän, keçki päytlärdä bu istehkåm bilän såy åräligidägi mäydåndä såldätlär säf tårtib, mäşq qılib turär edilär.
Eski şähärdä yäşåvçi mähälli xalk üçün bu yängiliklärni köriş bir tåmåndän xursändçilik bağışläsä bir tåmåndän qorqınçli edi. Dåmlä tä’rif etgäç mu’ciälär