Zaman- Mekan- Đzleyici bağlamında Sanat ve Sanatsal Etkinliğin

Sanat eseri ya da sanatsal etkinliğin, anlamlandırılma süreci; o etkinliğin henüz tasarı olarak temellerinin atılması ile başlar. Başlamış bir edimin, bittiği düşünülebilir böyle bir cümlenin ardından. Fakat gerek video sanatı için gerekse enstalasyon için bunu söylemek mümkün değildir. Hatta konunun biraz dışına taşılacak olursa, yazılı herhangi bir metnin dahi bir son anlamı yoktur, dolayısı ile sonu da yoktur.

Sanatsal etkinliğin amacı nedir? Đzleyicinin ya da diğer bir deyişle alımlayıcının üzerinde bir değişiklik yaratmak mıdır? Bir anlam yaratmak mıdır? Bir sav ortaya koymak mıdır? Yalnızca sanatçının rahatlaması mıdır sanat etkinliği? Aslına bakılacak olursa, tanımlamaya başlandığı anda, keskin sınırlar konduğu anda, kendi içerisinde özgür ya da devingen olması gereken sanat eylemi, hapsedilmiş olmaktadır. Bu sebeple sanat ediminin, sanat eserinin tanımını yapmak, hem güç hem de kendi içerisinde çelişkiler ve paradokslar yaratacak kadar tezattır.

Bir sanat etkinliği değerlendirilirken de bu kıstaslar göz önünde bulundurulmalıdır. Nihai bir anlam olamayacağına göre, nihai bir değerlendirme de yapılamayacaktır. Lakin yine de değerlendirmenin çeşitli aşamaları ve unsurları bulunmaktadır. Bunlar; zaman- mekan ve izleyici şeklinde sınıflandırılabileceği gibi, herhangi bir sınıflandırmaya girilmeden de sanat eserinin varlığı ile ilgili çözümlemeler yapılabilmektedir.

Yine de zaman-mekan-izleyici açısından ele alınacak olursa, zaman kavramının değişkenliğinden söz edilerek konuya giriş yapılabilir. Bir sanat etkinliği ya da sanat eseri, olduğu yerde durmakla, durağan sayılamayacaktır öncelikle. Çünkü eserin üzerinde, akıp giden zaman ve zamanın ellerine teslim edilmiş bir yapıt söz konusudur. Bu sebeple sanat eseri, zaman değişimine göre anlam değişimleri yaşayabilir ki bu da çok doğaldır.

Uzun süreli yapılabilecek gözlemlerle anlaşılabilecek bu örnek, burada daha kısa zaman dilimleri içerisinde anlatılmaya çalışılacaktır.

Bir enstalasyonun izleyiciye sunulması için düzenlenmiş bir mekan olduğu varsayıldığında, bu mekanı dolaşan ve enstalasyona dahil olan alımlayıcıların algısı,

geçen zamana göre değişebilmektedir. Enstalasyonla karşı karşıya geldiği dakikadan itibaren izleyici için de, sanat eseri için de zaman akmaya devam etmektedir. Dolayısı ile, en basit örnekle, ışığın bile değişimi, algıların biçimlenmesinde rol oynayacaktır. Mekan için de değişim söz konusudur. Bir eserin sergilendiği mekanla kurduğu ilişki yadsınamaz. Bir resimden söz edilecek olunursa, bu resmin hangi renk duvarda asılı olduğu bile algıyı etkilemektedir. Yanyana geldiği diğer varlıklarla, anlam biçimlenmeye devam eder. Đzleyicinin durup da izlediği yer-yön dahi, anlamın değişken olabileceğine bir örnektir. Bir enstalasyonda hem yerleştirmenin yapıldığı mekan, anlam bakımından önemlidir, hem de yerleştirme sonrasında ortaya çıkan yeni mekan yeni anlamlar yaratır.

Video enstalasyonlarda bir üçüncü ayak olarak monitör ya da video görüntüsünü yansıtmak için kullanılan diğer araçlar da belirmektedir. Mekan, izleyici ve de monitör üçlüsü, anlam yaratmada birbirlerinden bağımsız çalışarak ortak bir eylem gerçekleştirmektedir. Özellikle yerleştirmelerde, daha yakın örnek olarak da heykelde; görülen ve dokunulan yani hissedilen boyuta, monitör sayesinde, görülen ama dokunulamayan bir başka boyut daha katılmıştır. Đzleyici, ekran karşısında, ekran yapısı da göz ardı edilmeden bir başka etkinin daha altında kalmak durumundadır. Đşte bu, monitörün sağladığı görülüp de dokunulamayan ama yine de içinde olunan bir etkileşimdir.

Muammer Bozkurt bu tür video enstalasyonların, bu önemli ve de belirgin yönü için şöyle demiştir:

“Video enstalasyonların özelliği anlam güçlendirici farklı nesnelere gerek duymamasıdır. Sadece monitörün formu- görüntü iliişkisi ile elde edilen, minimalize edilmiş sonuç, enstalasyonu heykele yaklaştırmaktadır. Ancak, izleyicinin ekranın karşısında tek yönlü bulunma zorunluluğu bir bakıma hane içi tv izleme ortamını, burada farklı bir biçimde oluşturmaktadır. Monitörle arasındaki ilişki, görüntünün dili yani tema ile amaçlanan sonuç; bir anlamda video enstalasyonun da tanımıdır” (Bozkurt, 2005: 99)

Đzleyici ise bu algı sürecinin temel taşıdır çünkü izleyici olmazsa tüm bu tartışmalar boşuna yapılmış olur. Đzleyici algısı, değişkendir diğerleri gibi. Her türlü etkiye açık olan alımlayıcı, sanat eserini anlamlandırırken mutlaka o eserin özüne yeni bir şey katmaktadır. Đzleyicinin rolü, onun dilediğinde mekandan ayrılma ya da videoyu izlememek için kafasını çevirme gibi hareketleri ile sonlanabilir. Bu sorumluluk ya da

eylemin bir parçası olduğunu hissetmesi, izleyenin eylemi daha da benimsemesine yol açmaktadır.

Zaman-mekan- izleyici bağlamında, bir video enstalasyon, özetle birçok değişkenle birlikte düşünüldüğünde, anlam kazanmaktadır. Bu üç unsurdan biri eksiltildiğinde, sanat eylemi gerçekleşmiş sayılamaz.

Klasik anlatım dillerinden herhangi biri söz konusu olduğunda, bu unsurlardan herhangi birinin eksilmesi ile anlam değişkenlik göstermeyebilir. Örneğin bir gerçekçi resim, galeride ya da müzede, yıllarca kalsa da alımlayıcıya dayattığı ya da sunduğu anlam kendi kısıtlı evreni yüzünden değişken olmayacaktır. Sanatçının resim aracılığı ile sunmakta olduğu bir statik anlam söz konusudur. Đzleyiciler değişse de belirli bir sınırdan yola çıkarak anlamlandırma yoluna gidileceğinden, klasik anlamda gerçekçi bir resim çalışması, çok da farklı izdüşümlere sebep olamayacaktır.

Bir resim, izleyicisiz de bir resim sayılabilir. Fakat bir video çalışması ya da enstalasyon, izleyicisi ile var olmakta ve anlam kazanmaktadır. Anlık anlam üretimi söz konusudur. Sanatçının sunduğu bir anlam söz konusu olsa bile, teknik olarak bu iki dalda dile getirilmeye başlandığı anda, o ilk anlam değişime uğramaktadır. Alımlayıcıların ya da zamanın değişmesi hatta sunulan mekanın farklılaşması ile de anlam üretimi devam eder. Bu sebeple, bu iki anlatım dili için ‘anlık aktarıcılar’dır denebilir.

BÖLÜM 3: VĐDEO SANATI VE ENSTALASYON TÜRLERĐNĐN;

ANLAYIŞ, KAVRAM VE SEMBOLLERĐNĐN SANATÇILAR

BAĞLAMINDA GÖSTERGEBĐLĐMSEL ĐNCELENMESĐ VE ĐKĐ

ÖRNEK

3.1. Video Sanatçısı Jan Svankmajer Ve Eserlerine Genel Bir Bakış