YETİŞTİRİLEN ÜRÜNLER

Temettuat defterleri’nde kayıtlı olan çeşitli veriler arasında İnegöl kazası merkezinde yetiştirilen tarım ürünleri ve bunlardan alınan öşür vergisinin miktarları da bulunmaktadır. Bu veriler sayesinde İnegöl kazası merkezinde yetiştirilen ürünler ve miktarları hakkında bilgi sahibi olabiliyoruz.⁷⁸ Kazada yetiştirilen belli başlı tarım ürünler,

78 İnegöl kazası merkezinde özellikle tarla ürünleri arasında yer alan hububattan alınan öşür ayni olarak toplanırken;bağ ve bahçe ürünlerinden (üzüm, dut, sebze ve meyveler gibi.) nakdi olarak yani bedelen toplanmıştır. Öşrü ayni olarak toplanan ürünlerin öşürleri kaydedilirken kullanılan ölçü başına başına kıymetleri, kuruş cinsinden tahakkuk eden toplam vergi ve ölçü birimiyle miktarları belirtilmiştir. Öşrü bedelen toplanan ürünlerin ise, ağırlık olarak miktarları belirtilmeyip sadece bu ürünlerden alınan öşrün kuruş olarak değeri

hububat, meyve ve sebzelerdir. İnegöl’ün incelemiş olduğumuz bu üç mahallesinde özellikle bağ ve bahçe ürünlerinin (dut) ağırlıklı olarak yetiştirildiğini görmekteyiz. Bağ ve bahçe ürünlerinden sonra ise, tahıl üretimi (buğday, arpa,burçak, çavdar, çeltik) ağırlıklı olarak yetiştirilmektedir.⁷⁹ Sınai bitki üretimi ise yoktur.

Sinanbey Mahallesi’nde hububat yetiştiriciliğin olmadığını görmekteyiz. Yenice ve Cuma mahallelerinde yetiştirilen hububat 5 çeşittir. Bunlar; hınta, şar, burçak, çeltik, çavdardır. Mahallelerde üretilen toplam 2.860 kile hububattan elde edilen toplam hasılat 29.575 kuruştur.⁸⁰

yazılmıştır. Bundan dolayı, öşrü bedelen alınan ürünlerin ölçü birimiyle ne kadar yetiştirildiğini tespit etmemiz mümkün olmamaktadır. Biz de bu ürünlerden bedelen alınan öşür miktarlarını onla çarparak bu mahsullerin 1844 yılında az veya çok yetiştirildiği hakkında bir fikir elde etmeye çalıştık.

79 Bkz. Tablo 16.

80 1260-61 tarihli temettuat defterlerinde her şahsın neler ektiği ve her birinden ne kadar mahsul aldığı da vereceği öşür dolayısıyla bu defterlere kaydedilmiştir. Hububat ürünlerinin her birinden %10 hesabıyla alınan öşrün hem ağırlık olarak miktarı, hem de buna isabet eden bedel mevcuttur. Böylece bu kısımdaki rakamlarI onla çarparak her şahsın tarladan kaldırdığı çeşitli mahsullerin miktarları ile bedellerini öğrenmek mümkün olmaktadır. Aynı zamanda ağırlık-bedel ilişkisinden mahsul fiyatları da tespit edilebilmektedir. Kütükoğlu, a.g.m., s.406

Hububattan elde edilen toplam hasılatın %82.8’i buğday istihsalinden sağlanmaktadır. Buğdayın üretim miktarı da kaza merkezinde üretilen toplam hububat’ın %60.1’ini teşkil etmektedir. Bir senede kaza merkezinde üretilen buğday miktarı 1720 kile ve elde edilen toplam hasılat 24.515 kuruştur. Buğdayın birim fiyatı 11 kuruştur.⁸² Buğday üretiminin ve dolayısıyla buğdaydan elde edilen gelirin en yüksek olduğu mahalle Cuma Mahallesidir. Yetiştirilen toplam buğday miktarının %62.7’ si Cuma Mahallesi’nde yetiştirilmektedir.

Yenice ve Cuma Mahallesi’nde yetiştirilen hububat içinde ikinci sırada arpa gelmektedir. 1844 yılında kaza merkezinde toplam 735 kile arpa üretilmiştir. Kile başına arpanın değeri 5-8 kuruş arasında değişmektedir. Toplam hububat miktarının %25.6’sını meydana getiren arpanın yıllık hasılatı 2820 kuruştur. Toplam arpa miktarının %73.4’ü Cuma mahallesinde üretilmektedir.

Buğday ve arpa birlikte kaza merkezinde üretilen hububatın miktar olarak %85.8’ini, değer olarak %92.4’ünü oluşturmaktadır. Bir başka ifadeyle, buğday ve arpa dışında geriye kalan 4 tahıl çeşidinin üretim ve bunlardan elde edilen hasılat miktarları oldukça azdır.

Bunların başında %9.9’luk üretim miktarı ile burçak gelmektedir. Birim fiyatı genelde 10 kuruş olan burçak 1844 yılında, toplam 285 kile üretilmiştir. Burçaktan elde edilen yıllık hasılat toplam 980 kuruştur.

81 Sinanbey mahallesinde hububat tarımı yapıldığına dair bir bilgi yoktur.

Tablo 16: Mahallelerde Yetiştirilen Hububat ve Aluf(1844)

Mahalleler Hınta Şar Burçak Çeltik Çavdar Aluf

kile Kuruş Kile Kuruş Kile Kuruş Kile Kuruş Kile Kuruş Kile kuruş Yenice Mahallesi 640 7165 195 1230 105 190 60 240 Cuma mahallesi 1080 17350 540 1590 180 790 100 1100 20 160 Sinan Bey 81Mahallesi Toplam 1720 24515 735 2820 285 980 100 1100 20 160 60 240

Burçaktan sonra gelen çeltik’in toplam hububat miktarı içinde payı %3.4 kadardır. 1 kile çeltik’in birim fiyatı 11 kuruştur. Kaza merkezinde üretilen 100 kile çeltikten 1100 kuruş gelir temin edilmiştir. Çeltikten sonra son olarak 20 kile üretim miktarı ile çavdar gelmektedir. Çavdar, yetiştirilen toplam hububat miktarının %0.6’lık kısmını oluşturur. Çavdar’ın birim fiyatı ise 8 kuruştur. Toplam 20 kile çavdardan elde edilen hasılatın miktarı ise, 160 kuruştur. Vergisi ayni olarak alınan ürünlerden biri de, aluf (saman) dır. 1844 yılı 60 kile aluftan 240 kuruş gelir elde edilmiştir.

İnegöl kazası merkezinde bağ- bahçe ürünlerinin (özeklikle dut) ağırlıklı olarak yetiştirildiğini söylemiştik. Bağcılık ve Bahçeçilik tarla tarımına göre emek- yoğun faaliyetler olup nüfusun yoğun olduğu kasaba şehir çevrelerinde oldukça yaygındır. Bağ ve bahçe ürünleri pazara dönük ürünlerdir.⁸³

Bağ ve bahçe ürünlerinden alınan öşür bedelen toplandığı için bu ürünlerin sadece hasılat miktarlarını verebiliyoruz. Bilindiği üzere İnegöl Hüdavendigar sancağının bir kazasıdır. Hüdavendigar, koza üretiminde gelişmiştir. İnegöl’ün İncelemiş olduğumuz

83 Güran, a.g.e., s.79.

84 Genelde mısır ve fasulye, tarla ürünleri arasında yer almasına rağmen defterde tek başlarına yani, sadece mısır veya sadece fasulye olarak hasılat miktarları belirtilmeyerek diğer ürünlerle beraber verilmiştir. Örneğin, “mısır ve lahana”, “ fasulye ve Bostan”, gibi. Bundan ötürü, biz bu ürünleri de bağ ve bahçe ürünleri içinde değerlendirdik.

Tablo 17: Bağ ve Bahçe Ürünleri Hasılat Miktarları (1844) Hasılat miktarları(kuruş) Harir 52.010 Üzüm 9.095 Bostan 6.245 Soğan ve Sarımsak 1.840 Diğerleri(lahana, bakla, mısır, fasulye,sebze ve meyveler)⁸⁴ 5.215 Toplam 74.405

mahallelerinde harir üretiminin oldukça fazla olduğunu anlıyoruz. Bir yılda harir üretiminden elde edilen hasılat miktarı, 52.010 kuruştur. Sonra sırasıyla, 9.095 kuruş hasılat miktarı ile üzüm, 6.245 kuruş hasılat miktarı ile bostan, 5. 215 kuruş hasılat miktarı ile diğer ürünler (lahana, bakla, mısır, fasulye, sebze ve meyveler), 1.840 kuruş hasılat miktarı ile soğan ve sarımsak üretimi gelir. Bağ ve Bahçe ürünlerinden elde edilen bir yıllık gelir 74.405 kuruştur.⁸⁵

Vergisi bedelen alınan ürünlerden biride yoncalıktır. Yoncalıklardan elde edilen bir yıllık toplam hasılat 1650 kuruştur.

Netice itibariyle İnegöl’ün mahallelerinde 74.405 kuruş bağ ve bahçe ürünleri, 29.575 kuruş hububat ürünleri, 240 kuruş aluf, 1650 kuruş yoncalıklardan elde edilen gelir ile beraber 1844 yılı toplam hasılat miktarı 105.870 kuruştur.

Toplam hasılat miktarının %49.1’i harir üretiminden sağlanmıştır. Hububat üretiminden sağlanan hasılat miktarı ise, toplam hasılat miktarının %27.9’unu oluşturur. Sonra sırasıyla %8.5’lik bir payla Üzüm, %5,8’lik bir payla bostan, %4.9 luk bir payla diğer bahçe ürünleri ve son olarak %1.7 lik bir payla soğan ve sarımsak, %1.5 lik bir payla yoncalıklar, %0.2 lik bir payla aluf gelir.

Genel bir değerlendirme yaparsak bahçe ürünleri arasında yer alan harir üretiminin oldukça yaygın olduğu görülmektedir. Sonra hububat ve diğer bahçe ürünleri gelmektedir.

C-HAYVANCILIK

Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında, hemen hemen her bölgede görülen hayvancılık faaliyetleri şehir ve kasabaların ekonomisine katkıda bulunur.⁸⁶ Gücünden ve gübresinden faydalanılan hayvanlar tarımsal faaliyetlerde önemli bir yardımcı iş gücü oluşturur. Ayrıca; hayvanların etinden, sütünden, yününden ve derisinden de yararlanılır. Temettuat defterlerin’de hayvancılık ile ilgili zengin bilgiler mevcuttur. Ailelerin sahip olduğu hayvanlar deftere cinsi, miktarı ve varsa yıllık hasılatları belirtilerek yazılmıştır.

85 Bkz. Tablo 17.

Tablo 18: Mahallelerde halkın sahip olduğu hayvanlar

Yenice mahallesi Cuma Mahallesi Sinanbey mahallesi Toplam

Beygir 24 20 44

Kara Manda İneği 2 2

Kara manda Öküzü 3 3 Kara sığır dügeyi 8 8 Kara Sığır İneği 14 20 34 Kara sığır öküzü 22 48 70 Kara Sığır Tosunu 9 8 17 Katır 1 1 Kısrak 4 7 11 Manda Dügeyi 3 4 7 Manda İneği 26 27 53 Manda malağı 15 15 30 Manda Öküzü 3 12 15 Merkep 9 13 22 Tay 2 2 Toy (kısrak) 1 1

Yoz kara sığır İneği 6 10 16

Yoz Manda İneği 6 5 11

Kaza merkezinde tarla işlerinde, taşımacılıkta ve ulaşımda gücünden; sütü ile hasılatından faydanılan büyük baş hayvanların 44’ü beygir, 2’si kara manda ineği, 3’ü kara manda öküzü, 8’i kara sığır dügeyi, 34’ü kara sığır ineği,70’i kara sığır öküzü, 17’si kara sığır tosunu, 1’i katır, 11’i kısrak, 7’si manda dügeyi, 53’ü manda ineği, 30’u manda malağı, 15’i manda öküzü, 22’si merkep, 2’si tay, 1’i toy kısrak, 16’sı yoz kara sığır ineği, 11’i yoz manda ineğidir.⁸⁷ Miktarlarını verdiğimiz büyük baş hayvanlardan manda ineği ile kara sığır ineğinin yıllık hasılatları defterde belirtilmiştir. Buna göre sahipleri, manda ineğinden 50 kuruş, kara sığır ineğinden 30 kuruş yıllık gelir temin etmektedirler. Kaza merkezindeki 53 manda ineğinden sağlanan hasılatın toplam miktarı 2650 kuruş, 34 kara sığır ineğinden sağlanan hasılatın toplam miktarı, 1020 kuruştur. Sinanbey mahallesinde diğer iki mahalleden farklı 87 Hayvanların çeşit ve miktarlarına göre mahallelere dağılımları için bkz. Tablo 18

olarak kısrağın yıllık hasılatı belirtilmiş. Kısrağın yıllık hasılatı 30, 40 ,60 kuruş arasında değişmiştir.⁸⁸ Sinanbey mahallesinde toplam 7 kısrağın yıllık hasılatı 290 kuruştur.

Kaza merkezinde bulunan büyükbaş hayvanlar arasında bulunan merkep (22), bargirin (44) olması ulaşım ve taşımacılıkta kullanılan hayvan sayısının fazla olduğunu gösterir.

Kaza merkezinde küçük baş hayvancılığın gelişmediği anlaşılmaktadır. Yine hayvancılığında yaygın bir geçim kaynağı olmadığı görülmektedir. Fakat buna karşın Ulaşım ve taşımacılık hizmetlerinde büyükbaş hayvanların gücünden yararlanılmıştır. İnegöl kazası merkezinde toplam gelir miktarı içinde hayvancılığın payı, % 1.6 gibi çok düşük bir miktarda kalmıştır.

88 Kıptiler, at ve kısrak besleyerek yol kestikleri ve hırsızlık yaptıkları için bu tür olayların önüne geçmek için onların at sahibi olmaları yasaklanmıştır. Altınöz,a.g.m, s.427. İncelemiş olduğumuz Sinanbey mahallesine ait temettuat defterinde kıptilerin kısrak sahibi oldukları fakat bunun için devlete vergi ödediklerini tespit ettik.