Yeradbilimin Bilim Dalları Arasındaki Yeri

Yeradbilim, çalışma alanı itibariyle birçok bilim dalı ile ilişki içindedir. Bu bilim

dallarının başında tarih ve coğrafya gelmektedir. Tarih boyunca gittikleri her coğrafyada

kendilerinden sonrakilere bir iz bırakan topluluklar, yer adları vasıtasıyla

bulunduğumuz zaman ile aramızda bir köprü olmuştur. Bu nedenle tarih ve coğrafya

bilimleri içerisindeki çalışmalar yer adlarından faydalanmadığı sürece fikrimizce eksik

kalacaktır.

Yer adlarının temelini insan ve doğa oluşturur. Tarihin en büyük parçası olan

insan, tarihi süreç içerisinde etrafını algılayabilmek, benzer yerleri birbirinden

ayırabilmek ihtiyacı hissetmiş ve bu sebeple çeşitli adlandırmalar yaparak bu ihtiyacını

karşılamıştır. Tarih bilimi de bu noktada yaptığı araştırmalarda, yer adlarından ayrı bir

yol izlememelidir.

Coğrafyanın insan üzerindeki etkileri

_{yer yer hala tartışılan bir konu olsa da bu}

durumu tamamen yok saymak yanlış olur. Bireyin ruhsal yapısını ve davranış

özelliklerini etkileyen coğrafyası yine bireyin yaşadığı yerle bağlantısını kurma

eyleminin sonucu olan yer adı verme olayını da fikrimizce etkilemiştir. Coğrafya

87

_{“Toponymy” www.britannica.com (ET: 10.02.2019)}

88

_{H. Reşit Tankut, Güneş-Dil Teorisine Göre Toponomik Tetkikler, İstanbul 1936, s. 4. Tankut, Türkçe}

tepe kelimesi ile tôpos kelimesi arasında bir bağlantı kurmuştur. Tepe kelimesinin Eski Türkçede töpü,

töpi, depe, tübe, tebe, töbö gibi şekilleri de görülür. Bk. A. Von Gabain, Eski Türkçenin Grameri, (çev.

Mehmet Akalın), Ankara 1988, s. 301.; Hasan Eren, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1999, s.

402.

89

_{N. Kadmon, age., s. 3.}

_{L. Kurgun, age., s. 4-5.}

biliminde yer, yani nerede sorusunun cevabı ilmin temelini oluşturmaktadır.

Bu

bilimin en önemli gereci olan haritalarda bulunan yer adları da coğrafya bilimi ile

yeradbilimin ve aynı zamanda tarih biliminin de ne kadar iç içe olduğunu

göstermektedir.

Yeradbilimin tarih ve coğrafya bilimlerinden sonra dilbilim ile olan yakın

ilişkisine de değinmek gerekmektedir. Dilbilim, dilin bütün genel ve özel niteliklerini,

yani herhangi bir dile, bir dil öbeğine özgü ya da bütün dillerde görülen özellikleri, dil

olaylarını araştırma konusu edinen, dilin ortak ya da tek özelliklerini inceleyen, konuları

birçok bilim dalları ile ilişkili ve geçişme halinde bulunan, geniş çerçeveli bir bilimdir.

Yer adları da bulundukları dilin kelime varlığına dahil olduklarından doğal olarak

dilbilimin inceleme alanına da girmekte ve yer adlarının yapısı konusundaki sorulara

dilbilim aracılığıyla yanıt alınabilmektedir.

_{Yine de yalnızca coğrafya ve tarih bilimi}

yeterli olmayacağı gibi yer adlarını yalnızca dilbilim ile açıklamak da doğru

olmayacaktır.

Yeradbilim her ne kadar bahsi geçen bilimlerle ilişki içerisinde olsa da onu

özünde müstakil olarak değerlendirmemiz için bazı özellikler barındırmaktadır.

İlk olarak üzerinde durulması gereken özelliği, yer adlarının birer özel ad

olmasıdır. Yer adları yalnızca bir yeri işaret eder ve diğer leksik birimler

_{gibi birden}

fazla anlam barındırmaz, sözlüklerde yer almazlar. Yapısı bakımından bakıldığında ise

tüm yer adları, geçici tamamlayıcı, asıl ad ve coğrafi terimden

_{oluşmakta ve bu, yer}

adlarının dil bilgisel bağlamda kelime gruplarından oluştuğunu göstermektedir. Diller

arası tercümelerinde de özel ad olarak işletilmelerinden dolayı yer adındaki asıl ad

parçası aynı kalacak şekilde yalnızca geçici tamamlayıcı ve coğrafi terimin tercümesi

yapılabilmektedir. Bir diğer özelliği olarak da yer adlarının insanlar tarafından

öğreniminin farkına varılmadan olması durumudur. İnsanlar yer adlarını ihtiyaç halinde

öğrenmektedirler. Bu durum yer adlarının hafızalarda kalma süresini kısaltmıştır. Yer

adlarının kullanılmaya başlandıktan sonraki süreçte fonetik değişikliklere kolayca

92

_{H. Doğanay, age., s. 97.}

_{D. Aksan, age., s. 24.}

_{L. Kurgun, age., s.6.}

95

_{Leksik birimlerden kasıt sözlük birimleridir. Sözlük birimleri kavram yani cins ad belirtirler ve}

belirttikleri kavramın bütününü kapsarlar. Yer adları ise tek bir yeri işaret ederler. Yani özel adlardır. Bk.

Levent Kurgun, “Özel Adlar ve Sözlük Birimleri Üzerine”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, İzmir

2011, s. 293-307.

uğruyor olması da başka bir özelliğidir. Değişiklikler, adın ilk halinin belirlenebilmesini

olumsuz yönde etkilemektedir.

Yer adlarının oluşturulmasında içinde bulunulan toplumun da önemli bir etkisi

vardır. Yer adı verilirken de bu durum göz önünde bulundurulduğunda yeradbilimin

halkbilim ile olan ilişkisine değinmek gerekmektedir.

Yer adlarına bakıldığında insanların yaşadıkları yerleşim mekanlarıyla ilgili

yarattığı ve dilden dile aktardığı anlatılarla, inançlarla, söylemlerle yaşadıkları

mekanlara kendilerinden bir şeyler katarak onları içselleştirdikleri söylenebilir.

Toplumların ortak geçmişinde ad verme geleneğinin görüldüğü destanlar, yer adları

etrafında oluşan halk şiirleri ve halk hikayeleri yer adlarının nasıl oluştuğu konusunda

önemli veriler sunmaktadır. Basit bir adlandırma olarak nitelendirilemeyecek kadar

toplum ürünü olan yer adları bu bağlamda geçmişi aydınlatmamızda bizlere büyük katkı

sağlamaktadır.

İnsanlığın ortak mirası olan yer adlarının tesadüfi oluşumlar olmadığı, bilinçli

izler taşıdıkları açık bir şekilde görülmektedir. Bu nedenle üzerinde önemle durulması

gereken bir konu olan yer adlarını derleyip incelerken de bu önem göz ardı

edilmemelidir. İncelemelerde konu edilen bilim dallarıyla birlikte yine yeradbilimin

ilişki içerisinde olduğu sosyoloji, psikoloji gibi bilim dallarından da yararlanmak yer

adlarının kavranmasında yol gösterici olmaktadır. Bu bilim dallarından faydalanılırken

yer adlarını diğer kelimelerden ayıran noktaları da göz önünde tutarak yeradbilimin

yöntemleri doğrultusunda bir inceleme gerçekleştirilmelidir.