Bu çeşit hukuk kaynakları, hukuk kuralı koymaya yetkili kişi ya da makam tarafından (yasama organı, bakanlar kurulu, yetkili yönetim birimleri vb.) düzenlenir ve yazılı metinler içinde, öteki hukuk kuralları ile bir arada yer alacak biçimde konulur. Vazedilmiş olan bu çeşit kuralları yazılı ve yayınlanmış oldukları için belli; herkes hakkında uygulanabildikleri için genel ve objektiftirler. Hukuk kurallarının soyutluğu ilkesinin bir gereği olarak da zaman içinde benzer olaylara uygulanmak üzere çıkarılmış bulunmaları nedeniyle de sürekli nitelik taşırlar. Bunun sonucu olarak da usulüne uygun bir biçimde değiştirilmedikleri sürece uygulanmaları zorunludur. 80
Yazılı hukuk kurallarının aralarındaki öncelik ve sonralık ilişkisine göre, sırasıyla Anayasa, kanun, kanun hükmünde kararname, tüzük, yönetmelik, genelge gibi çeşitleri vardır.81 Bu çeşitleri kısaca tarif edelim:
1. Anayasa : Devletin temel yapısını, yani kuruluşunu, yönetim biçimini, devletin temel organlarını, bunların birbirleriyle olan ilişkilerini, kişilerin devlete karşı olan temel haklarını ve ödevlerini düzenleyen kanun, “Anayasa” adını alır. İngiltere gibi Anayasası geleneklere dayanan ülkeler dışında, hemen bütün devletlerin Anayasaları yazılıdır.82 Kanunlar; Anayasa ve diğer yasalar şeklinde ikiye ayrılır. Dolayısıyla Anayasa, bir ülkede bulunan bütün mevzuatın üstünde yer alan bir kanundur ve kanunların hiçbiri Anayasaya aykırı olamaz. Buna “Anayasa’nın üstünlüğü prensibi” denir.83
2. Kanun : Buradaki “kanun” kelimesi geniş anlama göre değil, dar ve teknik anlama göredir. Bu kanun, Anayasa’nın yetkili kıldığı organ tarafından yazılı bir şekilde ve bu ad adı altında tespit edilmiş bulunan genel, sürekli ve soyut hukuk kurallarından ibarettir. Kanunların genel nitelikte ve sürekli olmaları, soyut ifade taşımaları, hukuk güvenliğinin sağlanması bakımından çok önemlidir. Kanun yapan kuruluşa, yasama organı veya teşrî kuvveti adı verilir. Bu kuvvet, devletin rejimine göre bir tek kişide veya bir mecliste toplanır. Mesela; Türk Anayasa’sına göre, yasama organı TBMM’dir. Bu halde yalnız TBMM’den çıkan hukuk kuralları “kanun” adını alabilir.84
80 Ayan, 14; Bilge, 59-61.
81 Bkz., Zevkliler, 17-18; Bilge, 62-66; Ayan, 14-15; Fendoğlu, 91-93; İmre, 133. 82 Bilge, 62.
83 Fendoğlu, 91. 84 Bilge, 58-59.
Kanunlar, kapsamlarından hareketle “genel kanun” ve “özel kanun” şeklinde ikiye ayrılabilirler. Genel kanunlar, benzer hukuki ilişkilerin ana hatlarıyla düzenleme amacına yönelik geniş kapsamlı kanunlardır. Medeni Kanun ve Borçlar Kanunu bu çeşit kanunlara örnek verilebilir. Özel kanunlar ise, çoğu zaman genel konuların kapsamında yer alan belirli bir kısım ilişkileri ayrıca ve özel şekilde düzenlemeyi amaçlar. Gayri Menkul Kiraları Hakkında Kanun, Finanssal Kiralama Kanunu gibi kanunlar da özel kanunlara örnek verilebilir.85
Anayasa’nın 90. maddesinin 5. fıkrasına göre, usulüne uygun şekilde yürürlüğe konulmuş milletler arası anlaşmalar da kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasa’ya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesi’ne başvurulamaz.86
3. Kanun Hükmünde Kararname: Kanun hükmünde kararnameler, yasama organının yavaş işlemesinden kaynaklanacak sakıncaları bertaraf etmek için Bakanlar Kurulu’nun acele hallerde kanun gücünde düzenlemeler yapabilmesi amacıyla kabul edilmiştir.87 Kanun kuvvetinde olan kararnameler, yürütme organı olan Bakanlar Kurulu tarafından çıkarıldığı halde yasama organı tarafından çıkarılan yasalar düzeyinde ve gücündedir. Fakat; yürütme organı, kanun kuvvetinde kararname çıkarma yetkisini yine yasama organından almaktadır. Anayasa’nın 91. maddesine göre belirli konularda sınırlı olmak üzere TBMM’nin verdiği yetkiye dayanarak (yetki kanunu) bakanlar, kanun kuvvetinde kararnameler çıkarabilirler. Yetki kanununda, çıkarılacak kanun hükmünde kararnamenin amacı, kapsamı, ilkeleri, yetki yasasının kullanma süresi belirtilir.88
Bu kararnamelerin, gücünü ve geçerliliğini sürdürmesi için, Resmi Gazete’de yayınlandıkları gün, TBMM’nin onayına sunulmalıdır. Aksi halde yayınlandığı gün yürürlükten kalkmış sayılır. Yayınlandığı gün TBMM’nin onayına sunulan kararname, onay alırsa yayınlandığı tarihten itibaren geçerli olmak üzere kesinlik kazanır. Onaylanmama durumunda, onaylamama kararının Resmi Gazete’de yayınlandığı gün yürürlükten kalkar.89 Fakat, o güne kadar, kanun hükmündeki kararnameye dayanarak yapılmış işlemler geçerli kalır. Kanun hükmünde kararnameler tümüyle yasa niteliğinde
85 Bkz., Edis, 67; Ayan, 15.
86 Bkz., Türkiye Cumhuriyeti Anayasası 1982, Madde 90, Kocaoluk Yay., İst.-1985, s. 68-69. 87 Ayan, 16.
88 Bkz., T.C. Anayasası 1982, Madde 91, s. 69-70-71. 89 Bkz., TC. Anayasası 1982, Madde 91, s. 71.
olmamakla birlikte, birçok yönden yasaların özelliklerini taşıdığından, hiyerarşide yasadan sonra fakat tüzükten önce gelir.90
4. Tüzük (Nizamname): Nizamname de denilen tüzük, bir kanuna dayanır. Dayanak kanun yoksa tüzük çıkarılamaz. Genellikle bir kanun, hangi alanda tüzük çıkarılacağını belirtir. Tüzüğü Bakanlar Kurulu çıkarır. Anayasa’nın 115. maddesine göre bir yasanın uygulanmasını göstermek ya da emrettiği işleri belirtmek üzere o yasaya bağlı olarak çıkarılır. Tüzükler yasaya aykırı olamaz ve Danıştay’ın denetiminden geçirilir. Cumhurbaşkanı tarafından imzalanarak, yasalar gibi Resmi Gazete’de yayınlanır.91
5. Yönetmelik (Talimatname): Anayasa’nın 124. maddesine göre, Başbakanlık, Bakanlıklar ve kamu tüzel kişileri kendi görev alanlarını ilgilendiren kanun ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara aykırı olmamak şartıyla, yönetmelikler çıkarılabilir. Bu yönetmeliklerde yer alan kurallar, yazılı kurallardan olmakla birlikte kendinden önce gelen yasa ve tüzük kurallarına aykırı olmazlar. Yönetmeliklerin hepsi Resmi Gazete’de yayınlanmaz. Hangilerinin Resmi Gazete’de yayınlanacağı yasayla belirtilir.92
6. Diğer Yazılı Hukuk Kaynakları : Yukarıda belirtilenler dışında, Bakanlar Kurulu ve Bakanlıklarca çıkarılan Kararname, Genelge, Tebliğ, Karar gibi yazılı düzenlemelerde kurallar da yazılı hukuk kaynakları içinde yer alırlar. Ancak bunlar, yukarıda belirtilen kaynaklara nazaran genellikle daha dar kapsamdaki özel durum ve ilişkilere yöneliktir. 93