YAPIM EKLERİ A İsimden İsim Yapım Ekler

İsim kök ve gövdelerinden yeni isimler yapmak için kullanılan eklerdir.

+lIk / +lUk: Eski Türkçe döneminden beri varlığını sürdüren bu ekin tarihi seyri içerisinde tek hadise bir devrede vokal uyumu dışında kalmış olmasıdır. Eski Türkçede vokali düzlük yuvarlaklık uyumuna tabi olmuş olup ekin bugünkü gibi dört şekli vardır. Sonradan Eski Anadolu Türkçesinde ek vokal uyumu dışında kalmış ve ekin yalnız düz şekilleri kullanılmıştır. Osmanlıca içerisinde tekrar vokal uyumuna bağlanmış, bugüne kadar dört şekilli olarak kullanılmıştır.95

3.3.İsim ve sıfatlardan soyut isimler yapar:

Yāġılıķ 117/2 yıllıķ 24/2 dirlik 130/11 aylıķ 133/8 çoķlıķ 140/11 esānlıg 131/3 hoşlıġından 109/8 birliġüñe 2/8 varlıġı 45/12 açlıķ 52/10

3.4.Belirli bir devreyi gösteren isimler yapar. erlikdendür 31/13

3.5.Meslek isimleri yapar: sulŧānlıġ 106/7

3.6.Yabancı dillerden giren kelimelerden sonra da kullanılmıştır: pehlevānlıķ 102/4 müslemānlıķ 113/13 ġavvaślıķ 17/10 şehlik 18/8 rahzeñġlik 25/6 temāşālıķ 43/1 temerrüdlik 130/8 rûşenlıġı 318/5 dilāverliġ 54/8 sarĥoşluġ 88/12 tufeylügdür 71/10

+cI / +çI: Eski Türkçede bu ekin sadece –çı, -çi şekilleri kullanılmıştır.96 Eski Anadolu Türkçesi döneminde çoğunlukla Eski Türkçede olduğu gibi ç’li şekilleri kullanılmış ancak c’li şekillerinede rastlanmıştır.97

Genellikle meslek isimleri yapar.

elçi 53/3

ŧopçılara 253/5

Bazan bir işi yapan kişiyi gösteren kelimeler yapar. aķıncı 141/7

yalancıdur 104/10

+lU: Eski Türkçede ek –lıġ, -lig, -luġ, -lüg şeklinde kullanılmıştır.98 Eski Anadolu Türkçesinde yalnız yuvarlak olarak –lu, -lü şeklinde kullanılmıştır.99 Ünlüsü yuvarlak olan bu ek isimden sıfat yapmak için kullanılır. Ancak bazan ünlülü şekliyle de karşılaşmaktayız. cirāhatlu 71/13 başlu 74/7 adlu 82/12 aġulu 101/9 ķullu 130/5 ķanlu 137/10 ķazıķlu 137/12 baġlu 321/2 dürlü 3/8 yüzlü 11/3 sac_{ādetlü 28/10 śâĥibli 286/8} eksikli 103/8

+sUz: Eski Türkçede bugünkü gibi dört şekilde kullanılır.100 Eski Anadolu Türkçesinde sadece yuvarlak ünlülü olarak kullanılmıştır.101 İsimden olumsuz sıfat yapar.

a. Yokluk bildiren sıfatlar yapar: dermānsuzlar 70/5

b. Eklendiği ismin yokluğunu bildiren isimler yapar:

96 _{A. Von Gabain, a.g.e., Ankara 1988, s.157.}

97 _{Prof.Dr. Faruk K. Timurtaş, a.g.e., İstanbul 1994, s.77.} 98 _{A. Von Gabain, a.g.e., Ankara 1988, s.44.}

99 _{Prof.Dr. Faruk K. Timurtaş, a.g.e., İstanbul 1994, s.78.} 100 _{A. Von Gabain, a.g.e., Ankara 1988, s.45.}

yolsuza 25/12 cānsuz 45/11

+kI: Eski Türkçede bu ekin –ki, -ķı olarak iki şekli vardır.102 Eski Anadolu Türkçesinde –ķı şekli de görülür. Hatta ekin kalın şeklinin başındaki konsonantın sedalılaşıp yumuşadığı bile olmuştur. Ancak ekin umumiyetle tek şekilli olarak kullanıldığı görülür.103 İlgi ekidir.

içindeki 6/6 şimdiki 114/1

+cIk / +cUk: Eski Türkçede bu ek yoktur. Ekin –cak, -cek ekinden türemiş olduğu anlaşılmaktadır. Eski Anadolu Türkçesinde ekin bazan c’li bazan ç’li yazıldığına bakarak önce yalnız ç’li olduğunu, c’li şekillerin ancak devrenin sonunda ortaya çıktığını söylemek yanlış olmaz.104 _{Bu devrede ekin yuvarlak vokalli şekli kullanılmış}

ancak metnimizde düz vokalli şekli tesbit edilmiştir.

aydıncık 43/1 kâfircuķ 235/10 şirretcük 25/7

+cAk: Eski Türkçede bu ek –çak, -çek şeklinde kullanılmış.105 C’li şekilleri Eski Anadolu Türkçesinden sonra ortaya çıkmıştır.106 Metnimizde –cek’li biçimine rastlanmıştır.

gökcek 11/11 güççek 77/7

+CA: Eski Türkçede sadece ç’li şekliyle kullanılmıştır.107 c’li şekilleri Eski Anadolu Türkçesinden sonra ortaya çıkmıştır.108

Ardınca 48/3 nice 33/2

muc_{cibince 70/12}

102 _{A. Von Gabain, a.g.e., Ankara 1988, s.47.}

103 _{Prof. Dr. Muharrem Ergin, a.g.e., İstanbul 1998, s.163.} 104 _{Prof. Dr. Muharrem Ergin, a.g.e., İstanbul 1998, s.164.} 105 _{A. Von Gabain, a.g.e., Ankara 1988, s.43.}

106 _{Prof. Dr. Muharrem Ergin, a.g.e., İstanbul 1998, s.165.} 107 _{A. Von Gabain, a.g.e., Ankara 1988, s.43.}

+dAş: Eski Türkçede +daş, +deş; +taş, +teş şekli kullanılmıştır.109 Eski Anadolu Türkçesinde +daş, +deş şekilleri kullanılmıştır.110

yoldaşlar 58/11 kardeşı 54/1

+(I)ncI: Eski Türkçede –nç şeklinde olan ek sonradan –nçi şeklini almış. Eski Anadolu Türkçesinde yeni şeklinin yanında bir müddet eski şeklide kullanılmış, daha sonra ç’nin iki sedalı arasında sedalılaşması ile –nci şekline geçmiştir.111

yidinci 20/12 yigirminci 55/11 altmışıncı 89/11 birinci 99/2 onıncı 107/9

+şAr: Eski Türkçede bu ek +ar, +er; +rar, +rer şeklindedir. Batı Türkçesinde ek +ar, +er; +şar, +şer şeklinde kullanılmıştır.112

yidişer 44/5

+sI (<+sıġ / +sig): Eski Türkçede mana ve şekil bakımından buna benzeyen bir –sıġ, , -sig eki vardır. Batı Türkçesindeki –sı ekinin ġ ve g’nin düşmesiyle bu –sıġ, sig’den gelmiş olduğu anlaşılıyor. Ayruķ-sı Eski Anadolu Türkçesinde ekin yalnız düz şekli olduğunu gösteriyor.113

ayruķsı 130/8

+cIlAyIn: Eski Anadolu Türkçesinde bir müddet ek ç’li olarak kullanılmış. Sonradan c’li olmuştur. Ekin –layın, -leyin ile ilgisi açıkça görülmektedir. Baştaki –cı, - ci önceleri –çı, -çi Eski Türkçe döneminde ise Ançulayu örneğinde olduğu gibi –çu, -çü şeklindedir. Bununda –ça, -çe eki ile ilgili olduğu anlaşılmaktadır.114

ancılayın 62/10 buncılayın 62/11

109 _{A. Von Gabain, a.g.e., Ankara 1988, s.46.}

110 _{Prof.Dr. Faruk K. Timurtaş, a.g.e., İstanbul 1994, s.77.} 111 _{Prof. Dr. Muharrem Ergin, a.g.e., İstanbul 1998, s.168-169.} 112 _{Prof. Dr. Muharrem Ergin, a.g.e., İstanbul 1998, s.170.} 113 _{Prof. Dr. Muharrem Ergin, a.g.e., İstanbul 1998, s.170.} 114 _{Prof. Dr. Muharrem Ergin, a.g.e., İstanbul 1998, s.174.}

+An: Eski Türkçede115, Eski Anadolu Türkçesinde ve daha sonraları hep aynıdır.116

oġlanlar 85/2 erenler 89/7

+gA: Bu kelimede ekin kökün dışındakini ifade fonksiyonu olduğu görülmektedir.117

özge 11/4

+mAn: İşlek olmayan bir ektir. Mübalağa ve benzerlik ifade eder. ķaraman 26/2

+l: İşlek olmayan bi ektir. Bu -l eki –sıl, -sil’ den gelmektedir.118

ķızıl 125/13 ķız-ı-l yeşil 194/3

+ln:İsimlerden zarf yapar ünlü uyumuna girer.119 yaķın 112/9

uzun 19/10

+Aru: İstikamet bildiren kelimeler türetir. yuķaru 37/11

dışaru 99/13

+dA: Aslında bulunma hâl ekidir. Zaman bildiren isimlere eklenerek zaman zarfı yapar.120

günde 67/7 zamānda 44/12

anda 66/11

115 _{A. Von Gabain, a.g.e., Ankara 1988, s.44.}

116 _{Prof.Dr. Mustafa Özkan, a.g.e., İstanbul 2000, s.118.} 117 _{Prof. Dr. Muharrem Ergin, a.g.e., İstanbul 1998, s.175.} 118 _{Prof. Dr. Muharrem Ergin, a.g.e., İstanbul 1998, s.177.} 119 _{Prof. Dr. Gürer Gülsevin, a.g.e., Ankara 1997, s.117.} 120 _{Prof. Dr. Gürer Gülsevin, a.g.e., Ankara 1997, s.116.}

+ķ: İlgi anlamı verir. acıķ 52/1

+dın:

a. İsim yapar: aydıncıkda 43/1

b. Aslında ayrılma hâli şeklidir. Bazı kelimeleri zarflaştırır. öñdin 29/7

+düz: Zaman zarfı yapar. gündüz 55/3, 215/4

+kek: Kuvvetlendirme görevinde kullanılır. erkek 163/13

+mIş: Altı ve yedi sayı isimleri üzerinde kalıplaşmış olarak görülür. Çok eskiden ‘on’ anlamını taşıyordu.121

altmış 44/3 yitmiş 44/5

+rA: Yön gösteren zarflar ile zaman zarfları yapar. sonra 47/10 daşra 74/2 üzre 119/8

+sul:

yoġsul 284/12