Yapılarına Göre Cümleler

Özbek Türkçesi’nde cümleler, “basit cümle” (såddä gäplär),” birleşik cümle” (qoşmä gäp), “bağlı cümle” (båğlåvçili gäp) ve “sıralı cümle” olmak üzere, yapılarıına göre dörde ayrılmaktadır. Bunların içerisinden “birleşik cümle” (qoşmä gäp) kendi içersisinde “şartlı birleşik cümle” (şart ertäş gäpli qoşmä gäp) ve “iç içe birleşik cümle” (båğlävçisiz båğlångän qoşmä gäp) olmak üzere, “bağlı cümle” (båğlåvçili gäp) ise “ki’li bağlı cümle” (ki båğlåvçisili qoşmä gäp) ve “diğer bağlı cümleler” olmak üzere ikiye ayrılırlar.

2.4.1.1.1 Basit Cümle (Såddä Gäplär)

Bir düşünce, bir duygu, bir oluş ve kılışı yargı biçiminde anlatan ve bir çekimli fiil ya da ek fiil ile kurulan, en az bir özne ve bir yüklemden oluşan cümle türüne “basit cümle“ denmektedir. İçinde tek bir olay, düşünce, hüküm bulunan ve bir çekimli fiille kurulan cümleye denir. (Gülensoy 2000: 453)

Årädän bir neçä kün ötdi. (1/55) “Aradan birkaç gün geçti”.

Men uni birinci märtä kinå kässäsi åldidä åçereddä kördim. (4/1) “Ben onu ilk kez sinema bileti sırasında gördüm”.

Oğlining qoligä tört dånä çäçvån (çimmät) tutqazdi. (9/23) “Oğlunun eline dört tane peçe uzattı”.

Men uni cüdä yåş vaqtlärimdän buyån täniymän. (6/1) “Ben onu çok genç yaşlarımdan beri tanıyorum”.

2.4.1.1.2 Birleşik Cümle (Qoşmä Gäp)

Birleşik cümle, içinde esas yargının bulunduğu temel cümle ile bu temel cümleyi anlam ve görev bakımından tamamlayan, yüklemi çekimli olan bir veya daha fazla yardımcı cümleden oluşmuş cümle türüdür. (Korkmaz, 2007: 45)

Özbek Türkçesi’nde birleşik cümleler “şartlı birleşik cümle” (şart ertäş gäpli qoşmä gäp) ve “iç içe birleşik cümle” (båğlåvçisiz båğlångän qoşmä gäp) olmak üzere ikiye ayrılır.

2.4.1.1.2.1 Şartlı Birleşik Cümle (Şart Ertäş Gäpli Qoşmä Gäp)

Şartlı birleşik cümle, yüklemi şart eki ile kurulmuş olan ve cümeledeki yargının gerçekleşmesi şarta bağlı olan birleşik cümle türüdür.

Bäribir, özingni-özing tärbiyäläy ålmäsäng, turmuşimizning åxıri xunük bolädi, deydi. (2/56) “Kendine çeki düzen vermezsen evliliğimizin sonu kötü olur” diyordu”.

-Ägär mümkün bolsä mengä ictimåiy ähvålimning dehqånligi, kämbağal bir kişining qızi ekänligim toğrisidä bir sprävkä yåzdirib bersängiz, - dedi. (4/105b) “- “Eğer mümkünse bana sosyal durumumu gösteren, yoksul bir çiftçi kızı olduğuma dair bir belge verebilir misiniz?” dedi”.

-Xayr, qani äytsäm äytäy,- dedi, lekin qulåklӓringni sålib, cim oltiräsizlär, biråntäläläring qılt etib åqız åçsäläring, hikåyä oşӓ yerdä ädåyi tämåm. (1/9) “-“İyi anlatayım hadi, ama kulaklarınızı açıp sessizce oturun, herhangi bir şey için ağzınızı açarsanız hikâye orada biter”.

-Särvär, ägär bizning üydägilärning hämmäsidän häm qåçä berädigän bolsäng, bizning üygä çıqmä, nähåtki bittäyü bittä Ğanibåyväççädän qåçsäng, xudågä şükür, ü kiçkinä ådäm emäs. (1/62) “- “Särvär eğer bu evdekilerden birinden kaçacak olursan Ğanibåyväç’tan kaçmalısın, Allah’a şükür o öyle ufak tefek bir adam değil”.

Ägär icåzät bersängiz, här ikkåvimiz üçün bilet ålsäm. (4/48) “Eğer iznin olursa her ikimiz için de bilet alayım”.

2.4.1.1.3 Bağlı Cümle (Båğlåvçili Gäp)

Ve, ama, veya, da, fakat, halbuki, meğer, lakin vb. bağlaçlar ile birbirine bağlanan ve aralarında anlam ilişkisi bulunan bağımsız cümlelerden oluşan cümle türüne “bağlı cüme” (båğlåvçili gäp) denir. (Korkmaz, 2007: 36)

2.4.1.1.3.1 Ki’li Bağlı Cümle (Ki Båğlåvçisili Qoşmä Gäp)

“Ki’li birleşik cümle ki veya kim edatıyla kurulan birleşik cümle türüdür. Bu edatlar, kullanıldıkları kelimeye bitişik yazılarak ekleşmişlerdir.” (Coşkun, 2017: 212)

Qızning däydi båqişläri mengä tüşgän ediki, men häm ådämlärgä şipşirtmäy turib, çäp közimni häzilkäşlik bilän qısib qoydim. (4/9) “Kızın bakışları bana çevriliyordu ki ben kimseye belli etmeden gözümü hınzırca kıstım”.

Kämçilik – båtinkämning xıräligidä ediki, men büning åldini ålib, çötkälätmåqdä edim. (11/20) “Tek eksiğim, botumun sönük oluşuydu ki ben bunun da bir yolunu bulmuştum, fırçalatıyordum”.

Biråq kålxåzçilär ortäsidä mehnätni taqsimläş şundäy özgärdiki, här ikki tåmån bir-biråvlärini kämsitmäy båşlädilär. (10/126)

Kolhozdakilerin arasında herkes emeğini öyle çok savunur hale geldi ki, her iki taraf birbirlerini aşağılamaya başladılar.

2.4.1.1.3.2 Diğer Bağlı Cümleler

“Bu tür bağlı cümlelerde, bağlı cümleyi meydana getiren cümleler arasındaki anlam ilişkisini bağlaçlar sağlar. Bağlı cümleyi oluşturan cümlelerin unsurlarının bir veya birkaçı ortak olabildiği gibi, hiçbiri de ortak olmayabilir.“ (Coşkun, 2017: 213)

Håvli täräfdägi eşik åçilib, åqsåç çıqdi vä içkärigä çaqırdi. (3/25) “Birden avlu tarafındaki kapı açıldı hizmetçi girdi ve içeriye çağırdı”.

Ne mıqdår ezib, mülayimlik bilän uni uqaläb qoydim vä väzifämni bitkäzib täşqarigä, öz işimgä çıqıb ketdim. (9/48) “Bir süre masaj yaptım ve vazifemi tamamlayıp dışarıya, kendi işime çıkıp gittim”.

Dädäsi sälåmgä älik åldi vä meni båşdän-åyåq közdän keçirib, yölidä dävåm qıldi. (11/28) “Babası selamımı aldı ve beni baştan aşağı süzüp yoluna devam etti”.

Yå mühäbbät – yå küräş, songgisi meni yengdi, men müştümzörning sinf bolib tügätilüv täräfdåri bölib qåldim vä bu toğrisidägi mülåhäzämni bäyån qıliş üçün qızgä äylänib qarädim. (11/102) “Ya aşk ya savaş, sonunda beni yendi, ben zorbanın yanında yer aldım ve bu doğrultudaki fikrimi söylemek için kıza bakmaya gittim”.

2.4.1.1.4 Sıralı Cümle

“Yalnız başlarına kullanıldıklarında da müstakil birer anlam taşıyan cümlelerin, bir anlam bütünlüğü içinde bir araya gelerek sıralanmasıyla oluşan cümlelere sıralı cümle denir.” (Coşkun, 2017: 213) Korkmaz (2007:192) ise sıralı cümleyi, “tek başına yargı bildiren ve bir anlam bütünlüğü içindeki cümleler arasında ortak kip, şahıs ve diğer ortak cümle öğeleriyle iki veya daha fazla cümlenin oluşturduğu cümle” olarak tanımlar.

Ånäm köpinçä qoni-qoşnilärimizning toy, mä’räkä üy-rözğårläridägi yumuşlӓrigä qaräşib, ulӓrdän nån, åş ålib kelib tirikçilikkä qaräşär edi, men bolsäm endi on yettidän on säkkizgä qadäm qoygän nävqırån qız edim. (1/16) “Annem konu komşuların düğün, ev işlerine yardım edip onlardan ekmek, aş alıp gelerek geçim sağlardı, bense on yedisinden on sekizine adım atmakta olan genç bir kızdım”.

Sålih Polätcångä qaräb külär, tälpinär, ällänimälärni ğuvilläb söylämåqçi bolär edi. (2/100) “Salih, Polatcan’a bakıp gülüyor, çırpınıyor, bir şeyler mırıldanıyordu”.

Uning közläri mengä cüdä müläyim termilär, gåhå mendän äräzlägändäy işvä bilän sözilib ketär edi. (4/3) “Onun gözleri bana oldukça mülayim bakıyor, bazen de bakışları mahzun bir işveyle benden süzülüp geçiyordu”.

…Kättä bir mescid emiş, uning bäländ minåräsi emiş, peştåqıgä kättä bir såät ilingän emiş, bu såät märhüm Nişånbåy äkädän mäscidgä vaqf qılıngän emiş. (39) “…Büyük bir mescitmiş, minaresi yüksekmiş, ana kapısında büyük bir saat takılı imiş, bu saat merhum Nişanbay abi tarafından mescide bağışlanmış”.

Qız bilän yånidägi kişini bir-biråvlärigä taqqås qılib türib, åtä-bålä ekänlärigä zehnim yetdi. (11/25) “Kız ve yanındaki kişiye söyle bir bakıp, baba kız olduklarını anladım”.