Ġbn Mâlik‟in el-Elfiyye‟si yazıldığı günden itibaren dikkatleri üzerine çekmiĢ, nahiv ilmini öğrenmek isteyenler bu esere, büyük rağbet göstermiĢler pek çok âlim de bu eser üzerinde çalıĢma yapmıĢtır. Bu bölümde el-Elfiyye üzerinde yapılan çalıĢmalar ve müellifleri tesbit edilmeye çalıĢılacaktır.
Bu konu ile ilgili çalıĢma yapan Abdülbaki Turan, el-Elfiyye üzerinde yapılan çalıĢmalarla ilgili olarak; “el-Elfiyye üzerine sayıları yetmiĢe yaklaĢan Ģerh, hâĢiye, ta„lik, ihtisar, ayrıca bu eserlerde geçen Ģâhidleri açıklayan kitaplar yazılmıĢtır,” demekte ve en meĢhur el-Elfiyye Ģerhlerinden yedi tanesine değinerek bu Ģerhler üzerindeki haĢiyelerden bazılarını zikretmektedir.266
Tabakât kitaplarında yaptığımız taramalar neticesinde el-Elfiyye üzerine yapılan çalıĢmaların Abdülbaki Turan‟ın belirttiği sayının üzerine çıktığını sadece yüze yakın Ģerhinin bulunduğunu, ayrıca bazı Ģerhlerin üzerine de on civarında haĢiyenin kaleme alındığını tesbit ettik. Bu nedenle çalıĢmamızın bu baĢlığı altında tesbit edilen Ģerhler ve hâĢiyeler, müelliflerinin isimleriyle zikredilecektir.
2.9.1. ġerhler ve HâĢiyeler
1- ed-Dürretü’l-mudiyye fî şerhi’l-Elfiyye: Ġbn Mâlik‟in oğlu Bedreddîn Muhammed b. Abdillâh b. Mâlik ed-DımaĢkî eĢ-ġâfiî (ö. 686/1287)‟ye ait olan bu eser, ġerhu Ġbni‟n- nâzım, ġerhu Ġbni‟l-Musannif adlarıyla da meĢhur olmuĢtur.267
Kendisinden sonraki yazılan el-Elfiyye Ģerhlerinde bu esere sürekli atıflar yapılmasının yanısıra ed-Dürretü‟l-mudiyye
265
Ġbn Mâlik, el-Elfiyye, s. 30, 455. beyit.
266
Turan, Abdülbaki, “el-Elfiyye”, DĠA, XI, 29.
267
üzerinde birçok âlim tarafından hâĢiye kaleme alınmıĢtır. Tabakât kitaplarında ed-Dürretü‟l- mudiyye üzerine hâĢiye yazan âlimleri Ģu Ģekilde sıralayabiliriz:
1.1- Ġzzeddin Muhammed b. Ebî Bekr Ġbn Cemâa Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdulaziz b. Muhammed el-Kinânî (ö. 819/1416)268
1.2- Ebû Muhammed (Ebü‟s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsa b. Ahmed el-Aynî (ö. 855/1451)269
1.3- Ġbnu'l-Ġmâd Muhammed b. Ahmed el-Akhesî (ö. 867/1462)270 1.4- ġihâbuddîn Ahmed b. Kâsım el-Ubâdî (ö. 992/1584)271
1.5- Zeynuddîn Ebû Yahya Zekeriyya b. Muhammed b. Ahmed b. Zekeriyya el-Ensâri (ö. 926/1520)272
1.6- Muhammed b. Ali b. Hüseyin el-Behrânî, (ö. 946/1539)273
1.7- Kâdı Takiyyüddîn b. Abdulkâdir et-Temîmî el-Gazzî (ö. 1010/1601)274 1.8- Muhammed Hamza b. Hüseyin b. Muhammed el-Hüseynî (ö. 1085/1674)275 1.9- Abdulkâdir b. Ebî'l-Kâsım b. Ahmed el-Ensârî (ö.880/1475)276
1.10- Abdulkâdir b. Ahmed b. Mustafa (ö. 1346/1927)277
Bununla birlikte Süyûtî'nin babası Ebû Bekr b. Muhammed b. Ebû Bekr Süyûtî (ö. 855/1451) bir hâĢiye kaleme almaya baĢlamıĢ ancak tamamlayamamıĢtır.278 Ayrıca ed- Dürretü‟l-mudiyye üzerinde Dr. Ali b. Huseyn el-Bevvâb tarafından Tahrîcu kırâati'l- Kur'âniyye ve'l-ehâdîsu-Ģ-Ģerîfe adı altında bir de tahric çalıĢması yapılmıĢtır.279
268 Ġbnü‟l-Gazzî, Muhammed b. Abdirrahmân, Dîvân'ul-Ġslam, (thk. Kesravî Hasen), Dâru‟l-kütübi‟l-ilmiyye,
Beyrut, II, 108; Ziriklî, el-A‟lâm, VI, 56; Kâtib Çelebî, KeĢfu‟z-zunûn, I, 152
269 Ziriklî, a.g.e., VII, 163; Kâtib Çelebî, a.g.e., I, 152.
270 Kâtib Çelebî, a.g.e., I, 154; Bağdatlı Ġsmail PaĢa, Îzâhu'l-Meknûn, II, 46. 271 Kehhâle, Mu‟cemu‟l-müellifîn, II, 48.
272
Kehhâle, a.g.e., IV, 182; Kâtib Çelebî, a.g.e., I, 152; Bağdatlı Ġsmail PaĢa, Hediyetü‟l-ârifîn, I, 374.
273 Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., II, 264.
274 Kehhâle, a.g.e., III, 191; Kâtib Çelebî, a.g.e., I, 152; Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., I, 245. 275
Ziriklî, a.g.e., VII, 15; Kehhâle, a.g.e., XI, 163.
276
Ziriklî, a.g.e., IV, 42; Kehhâle, a.g.e., V, 297.
277
Ziriklî, a.g.e., IV, 37.
278
Ziriklî, a.g.e., II, 69.
2- Evdahu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik: Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdillâh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh b. HiĢâm el-Ensârî el-Mısrî (ö. 761/1360)‟nin bu Ģerhini diğer Ģerhlerden ayıran en önemli özelliği el-Elfiyye‟nin beyitlerini zikretmeksizin nahiv konularını iĢlemesidir.280
Evdahu‟l-mesâlik üzerine hâĢiye kaleme alan müellifler Ģunlardır:
2.1- Hâlid b. Abdillah b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Cürcâvi el-Ezherî (ö. 905/1499) et-Tasrîh bi-mazmûni‟t-tavzih alâ Evdahi‟l-mesâlik ilâ Elfiyyeti Ġbn Mâlik adında bir hâĢiye kaleme almıĢ281
ve bu hâĢiye üzerine ayrıca Abdullah b. Abdirrahman ed-DenûĢirî (ö. 1025/1616) tarafından baĢka bir haĢiye daha yazılmıĢtır.282
2.2- Ebu'l-Hasan Kassâre Ali b. Ġdris b. Ali el-Mâlikî (ö. 1259/1843)283 2.3- Muhammed b. Ġbrâhim b. Ali b. Ebi's-Sefâ (ö. 861/1457)284
2.4- Ebu'l-Bekâ Muhammed b. Halîl b. Hilâl el-Hanefî el-Halebî (ö. 824/1346)285 2.5- Ġbnu HiĢâm Ahmed b. Abdirrahman el-Ensârî (ö. 835/1432)286
2.6- Seyfeddîn Muhammed b. Muhammed el-Biktemrî (ö. 870/1466)287
2.7- Ġbnu Kutlûbuğâ, Muhammed b. Muhammed b. Ömer el-Biktemrî (ö. 881/1477)288 2.8- Halid b. Abdillah el-Ezherî (ö. 905/1499)289
2.9- Muslihuddîn Mustafa b. Ahmed Yârhisâri el-Kostantinî (ö. 911/1505)290 2.13- Muhammed b. Muhammed et-Tunusî et-Tablebî (ö. 962/1555)291
2.14- Ebû Berr b. Ġsmâil eĢ-ġinvânî (ö. 1019/1611)292
2.15- Abdullah b. Abdirrahmân b. Ali ed-DenĢûrî (ö. 1025/1616)293
2.16- Yâsin b. Zeyniddîn b. Ebî Bekr el-Hımsî el-Uleymî (ö. 1061/1651)294;
280 Kâtib Çelebî, KeĢfu‟z-zunûn,I, 152; Bağdatlı Ġsmail PaĢa, Hediyetü‟l-ârifîn, I, 465. 281
Ġbnü‟l-Gazzî, Dîvân'ul-Ġslam, II, 208; Bağdatlı Ġsmail PaĢa, Îzâhu'l-meknûn, III, 293; Ziriklî, el-A‟lâm, II, 297.
282
Ziriklî, a.g.e., IV, 97.
283 Ziriklî, a.g.e., IV, 263. 284
Kehhâle, a.g.e., VIII, 210.
285 Ziriklî, a.g.e., VI, 177; Kehhâle, Mu‟cemu‟l-müellifîn, 292; Bağdatlı Ġsmail PaĢa, Hediyetü‟l-ârifîn, II, 184. 286 Kehhâle, a.g.e., I, 266.
287 Kehhâle, a.g.e., XI, 198. 288
Ziriklî, a.g.e., VII, 50, Kehhâle, a.g.e., XI, 255; Kâtib Çelebî, a.g.e., I, 155; Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., II, 210.
289 HaĢiyesinin adı et-Tasrîh bi Madmûni't-Tavdîh‟dir. Bk. Serkis, Yûsuf, Mu‟cemü‟l-matbûâti'l-Arabiyye ve'l-
muarrabe, Mektebetü‟s-sekâfeti‟d-dîniyye, Kâhire, ty., II, 811.
290
Kehhâle, a.g.e., XII, 243; Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e.,II, 433; Bursalı, Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, sad. A. Fikri Yavuz-Ġsmail Özen, Meral yay. Ġstanbul, ty., I, 464.
291 Kehhâle, a.g.e., XI, 202; Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., II, 245. 292 Kehhâle, a.g.e., III, 59.
293
2.17- Muhammed b. Hamdûn es-Sülemî el-Murâdisî (ö. 1274/1858)295, 2.18- Muhammed Sâlim Ali (ö. 1344/1925)296
2.19- Muhammed Muhyiddîn Abdulhamid (ö. 1393/1973)‟in Evdah'ul-mesâlik üzerinde Ġddetu‟s-sâlik ilâ tahkîki Evdahi‟l-mesâlik, Hidayetü‟s-sâlik ilâ tahkîki Evdah'il- mesâlik, ĠrĢâdu‟s-sâlik ilâ tahkîki Evdahi‟l-mesâlik adlarında üç ayrı hâĢiyesi bulunmaktadır ve bu üç eserde basılmıĢtır.297
2.20- Ezher üniversitesi Ģeyhlerinden Abdulmüteâl es-Saîdî (ö. 1377/1958) hâĢiyesine Buğyetu's-sâlik ilâ evdahi'l-mesâlik adını vermiĢtir. Eser Mısır ve Beyrut‟ta basılmıĢtır.298
2.21- Tekmîlu'l-merâm bi Ģerhi Ģevâhidi tevdîhi Ġbn HiĢâm, Muhammed b. Abdulkâdir el-Fâsî (ö. 1116/1704).299
2.22- Muhammed el-Arabî b. Muhammed el-HâĢimî ez-Zerhûnî (ö. 1260/1844) Ravdâtu‟l-menî ve bulûğu'l-merâm bi cem'i Ģevâhidi'l-Mekûdi ve Ġbn HiĢâm adında bir çalıĢması bulunmaktadır.300
2.23- Muhammed Sâlim Ali (ö. 1344/1925) Tevzîhu‟t-tavdîh adında Mustafa el- Merâğî ile bir hâĢiye kaleme almıĢlardır.301
2.24- Ġbn Kîrân, Muhammed Tayyib b. Abdulmecid (1227/1812)302
2.25- Nazmu Evdahi'l-mesâlik ilâ Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Muhammed b. Hamdûn es- Sülemî (ö. 1274/1858)303
2.26- Dr. Fehmî Kutbeddin Neccâr Zâdu't-tâlib min evdahi'l-Mesâlik adında bir hâĢiye yazmıĢtır.304
3- Şerhu İbni Akîl alâ Elfiyyeti İbn Mâlik: Ebû Muhammed Bahâüddîn Abdullah b.
Abdirrahmân b. Abdillâh b. Akîl el-Hemedânî (ö.769/1367) tarafından kaleme alınan bu eser diğer Ģerhler arasında ibaresinin akıcılığı ve basitliği ile ön plana çıkarak öğrenciler için en faydalı el-Elfiyye Ģerhi olarak görülmüĢtür. Ezher‟de halen ders kitabı olarak okutulan bu
294 Abdulaziz b. Ġbrâhim, ed-Delîl ilâ mutûni'l-ilmiyye, s. 532; Ziriklî, el-A‟lâm, VIII, 130. 295 Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 519; Kehhâle, Mu‟cemu‟l-müellifîn, IX, 270.
296 Kehhâle, a.g.e., X, 17
297 Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 517. 298
Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 517.
299 Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 518.
300 Ziriklî, a.g.e., VI, 265; Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 518. 301
Eser h.1329 yılında Mısırda basılmıĢtır. Bk. Kehhâle, a.g.e., X, 17; Serkis, Mu‟cemü‟l-matbûâti'l-Arabiyye, II, 1661; Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 518.
302
Ziriklî, a.g.e., VI, 178; Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 519.
303 Kehhâle, a.g.e., IX, 270, Serkis, a.g.e., I, 70. 304
eserin diğer bir özelliği de Ġbn Mâlik‟in oğlu Bedreddîn‟in ed-Dürretü‟l-mudiyye‟de babasınına yönelttiği eleĢtirilerin değerlendirilmeye tabi tutulmasıdır.305
Bu Ģerh üzerinde çalıĢma yapan âlimler Ģunlardır:
3.1- Mahmûd b. Ebî Bekr b. Ahmed el-Ensârî (ö. 1067/1657)306 3.2- Ebu's-Suûd Ahmed b. Ömer el-Eskâtî (ö. 1159/1746)307 3.3- Muhammed b. Abdilhay b. Receb ed-Dâvûdî (ö. 1168/1755)308 3.4-Atiyye b. Atiyye el-Echûrî (ö. 1190/1776)309
3.5- Ahmed b. Ahmed b. Muhammed es-Sücâî (ö. 1197/1783)310 3.6- Ahmed b. Mustafa b. Abdilvahhâb el-Mektebî (ö. 1263/1847)311 3.7- Ġbrâhim b. Muhammed er-ReĢîdî (ö. 1265/1829)312
3.8- Abdullah b. Muhammed en-Neberâvî (ö. 1275/1859)313
3.9- Muhammed b. Mustafa ed-Dimyâtî el-Hudarî (ö. 1287/1870)314 3.10- Patris el-Mekerzil (ö. 1305/1888)315
Yine ġerhu Ġbni Akîl‟de kullanılan Ģâhitler hakkında Abdu‟l-mün'im b. Avd el-Circâvî (ö. 1275/1851)316, Muhammed Kutta b. Abdurrahîm el-Adevî (ö. 1281/1864)317, Fâris ġakîr eĢ-ġevfiyâtî (ö. 1326/1908) 318
ve Muhammed Seyyid Keylâni 319 tarafından müstakil çalıĢmalar yapılmıĢtır.
Ayrıca günümüz âlimleri tarafından ġerhu Ġbni Akîl üzerinde çalıĢmalar yapılmaya devam etmektedir. Muhammed Ali Ebu'l-Abbas ve Hüseyin b. Ahmed b Abdullah ġerhu Ġbni
305
Serkis, Mu‟cemü‟l-matbûâti'l-Arabiyye, I, 187.
306 Bağdatlı Ġsmail PaĢa, Hediyetü‟l-ârifîn, II, 415; Ziriklî, el-A‟lâm, VII, 167; Kehhâle, Mu‟cemu‟l-müellifîn,
XII, 155.
307
Eserinin adı el-Kavlu‟l-cemîl alâ Ģerhi Ġbn Akîl‟dir. Bk. Ziriklî, a.g.e., I, 188; Kehhâle, a.g.e., II, 29.
308 Ziriklî, a.g.e., VI, 187; Kehhâle, a.g.e., X, 131. 309 Kehhâle, a.g.e., VI, 287.
310
HâĢiyesinin ismi Feth'ul-Celîl alâ ġerhi Ġbn Akîl li Elfiyeti Ġbn Mâlik‟dir. Bk. Bağdatlı Ġsmail PaĢa, Îzâhu'l- Meknûn, II, 160; Ziriklî, a.g.e., I, 93;Kehhâle, a.g.e., I, 90; Serkis, a.g.e., II, 1007; Eserin çeĢitli baskıları için bk. Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., 519.
311 Kehhâle, a.g.e., II, 178. 312
Kehhâle, a.g.e., I, 90.
313 Ziriklî, a.g.e., IV, 132.
314 Ziriklî, a.g.e., VII, 10; Kehhâle, a.g.e., XII, 27; Eserin yapılan baskıları için bk. Abdulaziz b. Ġbrâhim, ed-
Delîl ilâ mutûni'l-ilmiyye, s. 521; Serkis, a.g.e., II, 886.
315
Kehhâle, a.g.e., III, 53.
316 Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., 523; Ziriklî, a.g.e., IV, 168.
317 Ziriklî, a.g.e., VI, 198; Kehhâle, a.g.e., X, 149; Abdulaziz b. Ġbrâhim a.g.e., 523. 318 Kehhâle, a.g.e., VIII, 45.
319
Akîl üzerinde soru ve cevap formatında el-Ecvibet'ul-celiyye limen seele an Ģerhi Ġbn Akîl ale'l-Elfiyye‟yi 320 kaleme almıĢ; Abdulhamid RiĢvâni Delîlu's-sâlik ilâ Elfiyyeti ibn Mâlik 321 Dr. Abdurrahman b. Muhammed Ġsmail ise el-Azbu's-selsebîl bi teysîri Ģerhi Ġbn Akîl322
de ġerhu Ġbni Akîl‟i özetlemeye çalıĢmıĢlardır.
4- Menhecü’s-sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik: Ebu'l-Hasen Nûruddin Ali b. Muhammed
b. Îsa b. Yûsuf el-ÜĢmûnî (918/1513)323 bu eserini Ġbn Ümmi Kâsım el-Murâdî, Ġbrâhim b. Mûsa eĢ-ġâtıbî, Ġbn HiĢâm en-Nahvî ve Süyûtî gibi âlimlerin el-Elfiyye Ģerhlerini inceleyip kaleme almıĢtır.324
Bu eser üzerinde çalıĢma yapan âlimler Ģunlardır: 4.1- Ġbnu'l-Fakî Ahmed b. Muhammed Menfelûtî (ö. 1118/1706)325 4.2- Hısn b. Ali b. Ahmed el-Mintâvî (ö. 1170/1756)326
4.3- Muhammed b. Muhammed et-Tûnisî el-Büleydî (ö. 1176/1763)327 4.4- Yusuf b. Sâlim b. Ahmed el-Hıfnî (ö. 1178/1764)328
4.5- Mustafa b. Muhammed b. Yûsuf et-Tâî (ö. 1192/1778)329
4.6- Ebû Abdillah Muhammed b. Ali b. Saîd et-Tûnisî (ö. 1199/1785)330 4.7- ġemsuddîn Muhammed b. Sâlim b. Ahmed el-Hıfnî (ö. 1181/1767)331
4.8- Ebu'l-Ġrfan Muhammed Ali es-Sabbân el-Mısrî(ö. 1206/1792)‟nin kaleme aldığı bu eserin ismi Menhecü's-sâlik ilâ Elfiyeti Ġbn Mâlik‟dir.332 Bu eser HâĢiyetü‟s-Sabbân diye meĢhur olmuĢtur. Bu eser üzerinde de ayrıca çalıĢmalar yapılmıĢtır. Eser kaleme alan âlimlerin baĢlıcaları Ģunlardır:
a- Ġsmâil b. Mûsa b. Osman el-Hâmidî (ö. 1226/1811)333 b- Mansûr Kisâb el-Adevî (ö. 1280/1863)334
320
Abdulaziz b. Ġbrâhim, ed-Delîl ilâ mutûni'l-ilmiyye, s. 524.
321
Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 524.
322 Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 524.
323 Ġbnü‟l-Gazzî, Dîvân'ul-Ġslam, I, 129; Ziriklî, el-A‟lâm, V, 10; Ġbnü‟l-Ġmâd, ġezerâtü‟z-Zeheb, VIII, 165;
Serkis, Mu‟cemü‟l-matbûâti'l-Arabiyye, II, 451; Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 527.
324 Zevalsiz, Halit, “ÜĢmûnî”, DĠA, XXXXII, 399. 325 Kehhâle, Mu‟cemu‟l-müellifîn, II, 162.
326 Ziriklî, a.g.e., II, 245; Kehhâle, a.g.e., III, 248. 327
Kehhâle, a.g.e., XI, 275.
328 el-Murâdî, Halîl b.Ali, Ebu‟l-Fadl Muhammed, Silkü'd-dürer fî a‟yâni‟l-karni‟s-sânî aĢer, Dâru‟l-kütübi‟l-
ilmiyye, Beyrut, 1998, IV, 251.
329 Ziriklî, a.g.e., VII, 241; Kehhâle, a.g.e., XII, 296. 330
Eserinin ismi Zevâhirü‟l-Kevâkib li-bevâhiri‟l-Mevâkib‟dir. Bk.Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 527; Bağdatlı Ġsmail PaĢa, Îzâhu'l-Meknûn, III, 615; Ziriklî, a.g.e., VI, 296; Serkis, a.g.e., I, 117.
331 Bağdatlı Ġsmail PaĢa, Hediyetü‟l-ârifîn, II, 337; Ziriklî, a.g.e., VII, 135; Kehhâle, a.g.e., X, 15. 332 Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., 527; Serkis, a.g.e., I, 1195.
333
c- Ahmed b. Mahbûb el-Feyyûmî er-Rifâi (ö. 1325/1907)335 d- Ġsmâil b. Mûsa el-Hâmidî el-Ezherî (ö. 1316/1898)336
e- Muhammed b. Muhammed b. Huseyn el-Enbâbî (ö. 1313/1896)337
4.9- Menhecü‟s-sâlik‟e hâĢiye yazan diğer âlim Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Kâsım (ö. 1277/1860)‟dır.338
4.10- Ġbn ÂĢûr Muhammed Tahir b. Muhammed eĢ-ġâzelî (ö. 1284/1868)339 4.11- Ebû'l-Vefâ Nasr Ġbni‟Ģ-ġeyh Nasr el-Vefâi, el-Hûrînî (ö. 1291/1874)340 4.12- Ali b. Muhammed b. Amir en-Neccâr el-Mısrî (ö. 1351/1932)341
Ayrıca Abdusselam b. Abdurrahman b. Muhammed el-Cezâirî Fethu'l-Mâlik fi Ģerhi Ģevâhidi menheci's-sâlik adını verdiği eserinde el-ÜĢmûnî‟nin Ģerhindeki Ģâhitleri incelemiĢtir.342
5- Şerhu’l-Mekûdî: Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Ali b. Sâlih el-Mekûdî (ö.
807/1404)343 tarafından kaleme alınmıĢtır. Kendisinin giriĢ bölümünde de ifade ettiği gibi bu eser el-Elfiyye üzerine yazılmıĢ, özet niteliğindeki bir Ģerhtir. 344 el-Elfiyye‟nin bu Ģerhi üzerinde de tıpkı yukarıda zikrettiğimiz diğer Ģerhler gibi bir birçok çalıĢma yapılmıĢtır. Yapılan çalıĢmalardan biri de Abdurrahman b. Muhammed et-Tetvânî (ö. 1237/1822)‟ye aittir. et-Tetvânî bu çalıĢmasında ġerhu‟l-Mekûdî‟de geçen Ģahidleri açıklamaktadır.345 ġerhu‟l-Mekûdî üzerinde hâĢiyesi bulunan âlimler Ģunlardır:
5.1- Abdulkâdir b. Ebi'l-Kâsım el-Ensârî el-Ubâdî (ö. 880/1475)346 5.2- Ebû Tayyib Hasan b. Yûsuf ez-Zebbânî (ö. 1023/1614)347
5.3- Abdulkerîm b. Muhammed b. Abdulkerîm el-Fekkûnî (ö. 1073/1663)348
334
Bağdatlı Ġsmail PaĢa, Hediyetü‟l-ârifîn, II, 476; Kehhâle, Mu‟cemu‟l-müellifîn, XIII, 19.
335
Abdulaziz b. Ġbrâhim, ed-Delîl ilâ mutûni'l-ilmiyye, s. 528; Ziriklî, el-A‟lâm, II, 202; Kehhâle, Mu‟cemu‟l- müellifîn, II, 57.
336 Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 528, Kehhâle, a.g.e., II, 298. 337
Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 519 ve 528; Ziriklî, a.g.e., VII, 75; Kehhâle, a.g.e., XI, 209.
338 Kehhâle, a.g.e., VIII, 309. 339 Ziriklî, a.g.e., VI, 173.
340 Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 529. 341
Kehhâle, a.g.e., VII, 205.
342 Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 529.
343 Ġbnü‟l-Gazzî, Dîvân'ul-Ġslam, IV, 87; Ziriklî, a.g.e., III, 318; Kâtib Çelebî, KeĢfu‟z-zunûn, I, 152; Serkis,
Mu‟cemü‟l-matbûâti'l-Arabiyye, II, 1787.
344
Bk. el-Mekûdî, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Alî b. Sâlih, ġerhu‟l-Mekûdî alâ‟l-Elfiyye, el-Mektebetü‟l-asriyye, Beyrut, 2005, s. 5.
345 Ziriklî, a.g.e., III, 333.
346 Ziriklî, a.g.e., IV, 42; Kâtib Çelebî, a.g.e., I, 156; Bağdatlı Ġsmail PaĢa, Hediyetü‟l-ârifîn, I, 597. 347
5.4- Ali b. Muhammed b. Muhammed et-Tetvânî (ö. 1120/1709)349 5.5- Ebû Abdullah Muhammed b. Cellûn (ö. 1136/1723)350
5.6- Muhammed b. Hamdûn el-Benânî el-Mahbûb (ö. 1140/1728)351
5.7- ġihâbuddîn Ahmed b. Abdulfettâh b. Yûsuf b. Ömer el-Mücîrî el-Ezherî (ö. 1181/1767)352
5.8- Ahmed b. Muhammed et-Tâvedî (ö. 1229/1814);353
5.9- Muhammed b. Ahmed b. Abdulkadir el-Muaskerî (ö. 1238/1824)354 5.10- Muhammed b. Ahmed b. Nâsır er-RâĢidî (ö. 1238/1823)355
5.12- Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Mürînî (ö. 1277/1860)356
5.13- Muhammed Mehdî b. Muhammed b. Hıdır b. Kâsım el-Vezzânî (ö. 1342/1923)357
5.14- Ġbnu'l-Hâc, Ahmed b. Muhammed b. Hamdûn es-Sülemî (ö. 1269/1853)358
6- el-Behcetü’l-mardiyye fî şerhi’l-Elfiyye: Ġbn Akîl‟in el-Elfiyye Ģerhi üzerine es-
Seyfü‟s-sakîl alâ Ģerhi ĠbnAkîl adında haĢiyesi bulunan Süyûtî (ö. 911/1505), bu çalıĢmasına ilavelerde bulunurak el-Behcetü‟l-mardiyye‟yi359 kaleme almıĢtır.
Süyûtî'nin bu Ģerhi üzerine, Mirza Ebû Tâlib el-Ġsfehânî tarafından yazılan ve Ebû Tâlib adıyla meĢhur olan hâĢiye günümüze dek medreselerde ders kitabı olarak okutulmaktadır. 360
Ayrıca eser üzerinde Ġbrâhim b. Sıbgatullah b. Es'ad el-Hayderî (1299/1881)'nin de bir haĢiyesi vardır.361
348 Kehhâle, Mu‟cemu‟l-müellifîn, VI, 4.
349 Ziriklî, el-A‟lâm, V, 15; Kehhâle, a.g.e., VII, 186. 350
Kehhâle, a.g.e., VIII, 248.
351 Kehhâle, a.g.e., IX, 270 .
352 Abdulaziz b. Ġbrâhim, ed-Delîl ilâ mutûni'l-ilmiyye, s. 525; Ziriklî, a.g.e., I, 152; Kehhâle, a.g.e., I, 278. 353 Ziriklî, a.g.e., IV, 223.
354Nüveyhid, Âdil, Mu'cemu a'lâmi'l-Cezâir min sadri‟l-Ġslâm hatte‟l-asri‟l-hâdir, Müessesetü nüveyhi‟s-
sekâfiyye, Beyrut, 1980, I, 307; Ziriklî, a.g.e., VI, 18.
355 Kehhâle, a.g.e., IX, 25. 356 Kehhâle, a.g.e., II, 135. 357
Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 525; Ziriklî, a.g.e., VII, 114; Kehhâle, a.g.e., XII, 60.
358
Eserinin ismi el-Fethu'l-vedûdî ale'l-Mekûdî‟dir. Bk. Abdulaziz b. Ġbrâhim b. Kâsım, a.g.e., s. 525.
359 Bağdatlı Ġsmail PaĢa, Hediyetü‟l-ârifîn, I, 534; Serkis, Mu‟cemü‟l-matbûâti'l-Arabiyye, II, 1076. 360 Turan, Abdülbaki, “el-Elfiyye”, DĠA, XI, 29.
7- Menhecü’s-sâlik fi’l-kelâm alâ Elfiyyeti İbn Mâlik: Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Ali b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî (ö. 745/1344) tarafındna kaleme alınmıĢtır.362
el-Elfiyye üzerine kaleme alınan diğer Ģerhler ve müellifleri Ģunlardır:
1- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbrahim b. Hibetullah b. Ali el-Ġsnevî (ö. 721/1321)363
2- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, ġemseddîn, Muhammed b. Ebi'l-Feth b. Ebi'l-Fadl el-Ba'lî (ö. 709/1309)364
3- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbnu'l-Ferkâh, Ġbrahim b. Abdirrahmân b. Ġbrahim el-Fezârî (ö. 729/1329)365
4- Tahrîrü‟l-hasâsa fî teysîri‟l-hülâsa, Ġbnu'l-Verdî, Ömer b. Muzaffer b. Ömer el-Verdî el-Kindî (ö. 749/1349)366
5- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbnu'l-HaĢĢâĢ, Muhammed b. Yûsuf b. Abdullah el-Cezerî (ö. 711/1312)367
6- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, ġemseddîn Ġbnu'l-Lebbân Ebu Abdillâh, Muhammed b. Ahmed el-Us'urdî (ö. 749/1348)368
7- Tevdîhu'l-makâsid ve'l-mesâlik bi Ģerhi Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Hasan b. Kâsım b. Abdullah el-Murâdî el-Mısrî (ö. 749/1348)369 Bu Ģerh üzerine Abdurrahman b. Ġdrîs b. Muhammed et-Tilimsânî (ö. 1179/1783)370 ve Yahya b. Muhammed b. Muhammed eĢ-ġâvî (ö. 1096/1685)'nin birer haĢiyeleri vardır.371
Ayrıca Dr. Ali Ubûd es-Sâhi tarafından el-Murâdî ve kitâbuhu Tavdîh-ul-Mekâsıd adlı bir çalıĢma yapılmıĢtır. 8- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Muhammed b. Yûsuf b. Abdullah el-EĢterkûnî (ö.
756/1355)372
9- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbnu'n-NakkâĢ, Muhammed b. Ali b. Abdulvâhid ed- Dükkâlî (ö. 763/1362)373
362 Ziriklî, el-A‟lâm, VII, 152.
363 Ġbn Hacer el-Askalânî, ed-Dürerü‟l-kâmine, I, 76; Ziriklî, a.g.e., I, 78, Kehhâle, Mu‟cemu‟l-müellifîn, I, 123;
Safedî, Selahaddin Halil b. Aybeg, A'yân'ul-asr ve a‟vânu'n-nasr, (nĢr. Mâzin Abdülkâdir el-Mübârek.), Dâru‟l-fikr, DımaĢk, 1998, I, 134.
364 Ziriklî, a.g.e., VI, 326.
365 Bağdatlı Ġsmail PaĢa, Hediyetü‟l-ârifîn, I, 14.
366 Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., I, 789; Ziriklî, a.g.e., V, 67; Safedî, a.g.e., III, 685; Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e.,
s. 533.
367
Ziriklî, a.g.e., VII, 151; Safedî, A'yân'ul-asr, V, 318.
368 Kehhâle, a.g.e., VIII, 286, Ziriklî, a.g.e., V, 327.
369 Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., I, 286; Ziriklî, a.g.e., II, 211. Bu eser Riyad ve Kâhire‟de tahkikli olarak
neĢredilmiĢtir. Bk. Abdulaziz b. Ġbrâhim, ed-Delîl ilâ mutûni'l-ilmiyye, s. 515.
370
Kehhâle, a.g.e., V, 123; Ziriklî, a.g.e., III, 298; Nüveyhid, Mu'cemu a'lâmi'l-Cezâir, I, 70.
371
Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., II, 523.
372 Kehhâle, a.g.e., XII, 129. 373
10- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, ġemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Ali el-Ġsnevî (ö. 763/1362)374
11- ĠrĢâdu‟s-sâlik ilâ halli Elfiyyeti Ġbn Mâlik, ĠbnTeymiyye‟nin talebesi Ġbn Kayyim Ġbrâhim b. Muhammed el-Cevziyye (ö. 765/1363)375
12- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Abdurrahîm b. Hasan b. Ali el-Ġsnevî (ö. 772/1307)376
13- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbnu's-Sâiğ Muhammed b. Abdurrahman b. Ali (ö. 776/1375)377
14- Temhîdu'l-mesâlik ilâ Ģerhi Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbnu Câbir, Muhammed b. Ahmed b. Ali el-Endelûsî el-Hevârî (ö. 780/1378)378
15- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbrâhim b. Abdullah el-Hukrî (ö. 780/1378)379
16- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbn Cezî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Kelbî, el- Ğırnâtî (ö. 785/1383)380
17- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbnü'l-Mülakkin, Ömer b. Ali b. Ahmed el-Endelûsî (ö. 804/1401)381
18- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Bihrâm b. Abdullah b. Abdulaziz ed-Demîrî (ö. 805/1402)382
19- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Mahmûd b. Muhammed el-Kirmânî (ö. 807/1404)383 20- Bülğazi‟l-hasâsa bi halli‟l-Hulâsa: ġemsüddîn el-Ayzerî (ö. 808/1405)
21- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Mahmûd b. Muhammed el-Esfehîdî (ö. 807/1404)384
22- Hediyyetü‟s-sâlik fî beyâni Elfiyyeti‟bn-i Mâlik, Ġbn Kunfuz, Ahmed b. Hasan b. Ali el-Kostantînî (ö. 809/1406)385
23- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbnu'l-Hatîb Ahmed b. Huseyn b. Ali el-Kastamûnî (ö. 810/1407)386
24- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbnu'l-Kattân Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ömer es- Semhûdî (ö. 813/1410)387
374 Ġbn Hacer el-Askalânî, ed-Dürerü‟l-kâmine, III, 432; Kehhâle, Mu‟cemu‟l-müellifîn, VIII, 297. 375 Bağdatlı Ġsmail PaĢa, Hediyetü‟l-ârifîn,I, 16; Kehhâle, a.g.e., I, 88.
376
Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., I, 561; Kehhâle, a.g.e., V, 203.
377 Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., II, 99.
378 Ziriklî, el-A‟lâm, V, 328; Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., II, 170; Kehhâle, a.g.e., VIII, 294; Serkis, Mu‟cemü‟l-
matbûâti'l-Arabiyye, I, 61; Abdulaziz b. Ġbrâhim, ed-Delîl ilâ mutûni'l-Ġlmiyye, s. 533.
379 Ġbnü‟l-Gazzî, Dîvân'ul-Ġslam, II, 179;; Ziriklî, a.g.e., I, 49; Kehhâle, a.g.e., I, 52. 380
Ġbnü‟l-Gazzî, a.g.e., II, 102; Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., I, 115; Kehhâle, a.g.e., II, 72.
381 Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e.,I, 791; Kehhâle, a.g.e., VII, 297.
382 Ġbnü‟l-Gazzî, a.g.e., I, 203; Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., I,244; Ziriklî, a.g.e., I, 76; Kehhâle, a.g.e., III, 80. 383
Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., II, 410; Kehhâle, a.g.e., XII, 194.
384
Ziriklî, a.g.e., VII, 183
385
Nüveyhid, Mu'cemu a'lâmi'l-Cezâir, I, 269.
386 Kehhâle, a.g.e., I, 52. 387
25- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, ġihâbuddîn Ahmed b. Ġsmâil b. Halîfe en-Nâblûsî (ö. 815/1412)388
26- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ahmed b. Abdullah b. Müferric el-Gazzî (ö. 822/1419)389 27- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, ġa'bân b. Muhammed b. Dâvud el-Âsârî (ö. 828/1425)390 28- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Yûsuf b. Hâlid b. Nuaym (ö. 829/1426)391
29- Temhîdü‟l-mesâlik ilâ Ģerhi Elfiyyeti Ġbn Mâlik: Ġbn Merzûk Muhammed b. Ahmed b. Muhammed et-Tilimsânî (ö. 842/1432)392
30- ġerhu Manzûmeti Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbnu'z-Zeyn Muhammed b. Zeyn b. Muhammed en-Nahrârî (ö. 845/1441)393
31- et-Tuhfetu'l-Mekkiyye Ģerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ahmed b. Muhammed (ö. 847/1443)394
32- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Muhammed b. Ġsmâil el-Endelûsî er-Râî (ö. 853/1449)395 33- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbrâhim b. Mûsa b. Bilal b. Ġmrân el-Kerekî (ö. 853/1449)396 34- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbrâhim b. Fâid b. Mûsâ ez-Zevâvî (ö. 857/1453)397
35- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ebu'l-Hasen Ali b. Muhammed el-Kâbûnî (ö. 858/1454)398 36- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Yahya b. Abdurrahmân b. Muhammed el-Acîsî el-Ukaylî
(ö. 862/1458)399
37- el-Makâsıdü‟n-nahviyye fî Ģerhi Ģevâhidi Ģurûhi‟l-Elfiyye: Ebû Muhammed Bedruddîn el-Aynî (ö. 855/1451) ġevâhidu'l-Kübrâ400 diye meĢhur olan bu eseri aynî daha sonra özetleyerek eserine Ferâidu'l-kalâid fî muhtasaru Ģerhi'Ģ-Ģevâhid ismini vermiĢtir bu eserde ġevâhidu's-Suğrâ diye meĢhur olmuĢtur.401 Ebu'l-Abbâs Ahmed b. Yûsuf b. Muhammed el-Hallûcî (ö. 862/1457)402 Aynî'nin Ģevahidleri üzerine Muhtasaru Ģevâhidi‟l-Elfiyye li‟l-Aynî adlı ayrı bir çalıĢma yapmıĢtır.
388 Kehhâle, Mu‟cemu‟l-müellifîn, I, 164.
389 Bağdatlı Ġsmail PaĢa, Hediyetü‟l-ârifîn, I, 122. 390
Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., I, 417; Kehhâle, a.g.e., IV, 300.
391 Kehhâle, a.g.e., XIII, 296.
392 Ġbnü‟l-Gazzî, Dîvân'ul-Ġslam, IV, 277; Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., II, 192.
393 Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., II, 195; Ziriklî, el-A‟lâm, VI, 133; Kehhâle, a.g.e., X, 14. 394
Nüveyhid, Mu'cemu a'lâmi'l-Cezâir, I, 309; Ziriklî, a.g.e., I, 227.
395 Ġbnü‟l-Gazzî, a.g.e., II, 332; Kehhâle, a.g.e., IX, 54. 396 Ziriklî, a.g.e., I, 75.
397 Nüveyhid, a.g.e., I, 160; Ziriklî, a.g.e., I, 57; Kehhâle, a.g.e., I, 73. 398
Bağdatlı Ġsmail PaĢa, a.g.e., I, 733; Kehhâle, a.g.e., VII, 226.
399 Nüveyhid, a.g.e., I, 230; Ziriklî, a.g.e., VIII, 153; Kehhâle, a.g.e., XIII, 206 400 Abdulaziz b. Ġbrâhim, ed-Delîl ilâ mutûni'l-Ġlmiyye, s. 517.
401 Abdulaziz b. Ġbrâhim, a.g.e., s. 515, 518. 402
38- Menhecu's-Sâlik ilâ Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ebû'l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Kostantinî eĢ-ġümnî (ö. 872/1468)403
39- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ebû'l-Berekât Ahmed b. Ġbrâhim b. Nasrullah el-Askalânî (ö. 876/1471)404
40- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Saîd b. Süleyman el-Kerrâmî (ö. 882/1477)405 41- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Süleyman b. Abdinnâsır el-EbĢîtî (ö. 887/1482)406
42- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbnu'l-Aynî, Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed es- Sâlihî (ö. 893/1488)407
43- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Abdurrahman b. Muhammed b. Hacı es-Sintâvî (ö. 893/1491)408
44- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbnu's-Sayrafî Ali b. Dâvud b. Ġbrâhim el-Cevherî (ö. 900/1150)409
45- ġerhu Elfiyyeti Ġbn Mâlik, Ġbrâhim b. Muhammed b. Halîl el-Kabâkıbî (ö. 900/1495)410