hem de cephe elemanları olarak ele alınmıştır. Kemerler, cephe biçimleniş başlığı altında ayrıntılı bir şekilde ele alındığından burada değinilmeyecektir.Yapı elemanı olarak, duvar, üst örtü, ayna taşı, taşlık, ayak, oturma sekileri,tekne,kitabe bakımından değerlendirmeye alınmıştır.
3.1.5.1. Duvar: İncelenen 40 çeşmeden tanesi bağımsız olduğundan arka veya yan
cepheler duvarla sınırlandırılmıştır. Herhangi bir duvarla sınırı bulunmayan bağımsız tek çeşme Yeşilyurt Köyü’ndeki Ahmed Ağa Çeşmesi’dir. Çeşmelerin bazılarında duvarlar nişin üzerini örten kemeri taşımaktadır24.
3.1.5.2. Ayak: İncelenen 41 çeşmenin nişi kemerle örtülüdür. Bu nedenle de
kemerlerin oturduğu ayaklara ihtiyaç vardır. Hacı Ömer Ağa Çeşmesi, Hacı Şakir Ağa medrese çeşmesi Seyyid Mustafa Ağa Çeşmesi 2, Hacı Dâî Ömer Ağa Çeşmesi, Salkımlı Köyü Çeşmesi, Bekir Ağa Çeşmesi, Zülfikar Ağa Cami Çeşmesi, Yeşilyamaç Köyü İbrahim Ağa Cami Çeşmesi ise düz duvar şeklinde düzenlendikleri için ayaklara ihtiyaç duyulmamıştır. Diğer çeşmelerde kemerler, nişin her iki yanında bulunan dikdörtgen biçimli ayaklara oturmaktadır.
232. Mahmud Çeşmesi, Ahmed Ağa Çeşmesi, Ali Beyzâde Hacı Mahmud Ağa Çeşmesi, Armağan Köyü Cami
Çeşmesi, Bekir Ağa Çeşmesi, Çarşı Çeşmesi, Dörtyolağzı Mahalle Çeşmesi, Dutluca Köyü Camii Çeşmesi, Fatma Hatun Çeşmesi, Hacı Dâî Ömer Ağa Çeşmesi, Hacı Ebubekir Şakir Efendi Çeşmesi, Hacı Hüseyin Efendi Çeşmesi, Hacı Mustafa Ağa Çeşmesi, Hacı Mustafa Efendi Çeşmesi, Hacı Ömer Ağa çeşmesi, Halil Ağa Türkmen Mahalle çeşmesi, İshak Paşa Mahalle Çeşmesi, Molla Mehmed Çeşmesi, Ocak Köyü Çeşmesi, Şamlızâde Hacı Hüseyin Ağa Çeşmesi, Taşdibi Mahalle Çeşmesi, Toybelen Köyü Cami Çeşmesi, Tuğlu Köyü Çeşmesi, Yaka Köyü Çeşmesi, Yeşilyamaç Köyü İbrahim Ağa Cami Çeşmesi, Yeşilyamaç Köyü Çeşmesi, Zülfikar Ağa Cami Çeşmesi.
24Hacı Ömer Ağa Çeşmesi, Hacı Mustafa Ağa Çeşmesi, Hacı Şakir Ağa Çeşmesi, Hacı Dâî Ömer Ağa Çeşmesi,
Salkımlı Köyü Çeşmesi, Bekir Ağa Çeşmesi, Zülfikar Ağa Cami Çeşmesi, Yeşilyamaç Köyü İbrahim Ağa Cami Çeşmesi.
3.1.5.3. Üst Örtü: Kemaliye’deki çeşmelerinden 15 tanesinin üzeri düz dam
şeklinde örtülü25, 17 tanesinin üzeri iki yana eğimli kırma çatı26
şeklinde düzenlenmiştir. Hac Ömer Ağa Çeşmesi, Hacı Şakir Ağa Çeşmesi, Kozlupınar Köyü Cami Çeşmesi, Zülfikar Ağa Cami Çeşmesi, Yeşilyamaç Köyü İbrahim Ağa Cami Çeşmesi bir yapı duvarı ile birlikte inşa edildiklerinden üst örtüleri yoktur. Hekimhan Sarıkız Çeşmesi (Özkul Fındık, 2006: 112), Karaman (Denktaş 2000), Elazığ (Aktaş, 2009) ve Divriği (Denktaş, 2004) gibi yerlerde iki yana eğimli çatı tipi ile karşılaşabiliriz. Eyvan tipli çeşmelerden olan Adak Köyü Çeşmesi, 2. Mahmud Çeşmesi, Tuğlu Köyü Çeşmesi beşik tonozla örtülüdür. Harput Toptop Çeşmesi (Aktaş, 2009:125) yakın çevreden benzer tiptedir. Ali Beyzâde Hacı Mahmud Ağa Çeşmesi, içten beşik tonoz dıştan iki yana eğimli kırma çatılıdır.
3.1.5.4. Taşlık (Bardaklık): Kemaliye çeşmelerinin 29 tanesinde taşlık nişi
görülmektedir. Bunlardan 17’si kaş kemerli27,7’si kare biçimli28, 4’ü yuvarlak kemerli29, 1’i basık kemerlidir30.
3.1.5.5. Tekne (Su Yalağı): Suyun insanların üzerine sıçramaması hem de
hayvanların da su içebilmesi için çeşmelerde suyun aktığı yere tekne veya yalaklar yapılmıştır (Denktaş, 2000: 199-200). Çeşmelerden 40 tanesinde tekne vardır31
. Tekneler, dikdörtgen planlı, kesme taş malzemeden yapılmıştır. Ekşizade Hacı Osman Efendi
25Ahmet Ağa Çeşmesi, Apçağa Köyü Cami Çeşmesi, Bekir Ağa Çeşmesi, Dörtyolağzı Mahalle Çeşmesi, Hacı Dâî
Ömer Ağa Çeşmesi, Hacı Mustafa Ağa Çeşmesi, Hacı Mustafa Efendi Çeşmesi , Halil Ağa Türkmen Mahalle Çeşmesi, İshak Paşa Mahalle Çeşmesi, Ocak Köyü Çeşmesi, Sandıkbağı Mahalle Çeşmesi, Seyyid Mustafa Ağa Çeşmesi 1, Seyyid Mustafa Ağa Çeşmesi 3,Yaka Köyü Çeşmesi, Yeşilyamaç Köyü Çeşmesi.
26Ali Beyzâde Hacı Mahmud Ağa Çeşmesi, Arif Osman Ağa Çeşmesi, Armağan Köyü Camii Çeşmesi, Çarşı
Çeşmesi, Dutluca Köyü Cami Çeşmesi, Ekşizade Hacı Osman Efendi Çeşmesi, Esertepe Köyü Çeşmesi, Fatma Hatun Çeşmesi, Hacı Ebubekir Şakir Efendi Çeşmesi, Hacı Hüseyin Efendi Çeşmesi, Hüseyin Ağa çeşmesi, Molla Mehmed Çeşmesi Salkımlı Köyü Çeşmesi, Şamlızâde Hacı Hüseyin Ağa Çeşmesi, Taşdibi Mahalle Çeşmesi, Toybelen Köyü Camii Çeşmesi, Usta Yusuf Çeşmesi.
272. Mahmud Çeşmesi, Ahmed Ağa Çeşmesi, Arif Osman Ağa Çeşmesi, Bekir Ağa Çeşmesi, Çarşı Çeşmesi,
Dutluca Köyü Cami Çeşmesi, Esertepe Köyü Çeşmesi, Fatma Hatun Çeşmesi, Hacı Ebubekir Şakir Efendi Çeşmesi, Hacı Hüseyin Efendi Çeşmesi, Hacı Mustafa Efendi Çeşmesi, Hüseyin Ağa Çeşmesi, Salkımlı Köyü Çeşmesi, Sandıkbağı Mahalle Çeşmesi, Usta Yusuf Çeşmesi, Yaka Köyü Çeşmesi, Yeşilyamaç Köyü Çeşmesi.
28Armağan Köyü Cami Çeşmesi, Dörtyolağzı Mahalle Çeşmesi, Halil Ağa Türkmen Mahalle Çeşmesi, Kozlupınar
Köyü Cami Çeşmesi, Şamlızâde Hacı Hüseyin Ağa Çeşmesi, Taşdibi Mahalle Çeşmesi, Tuğlu Köyü Çeşmesi
29Ali Beyzâde Hacı Mahmud Ağa Çeşmesi, Hacı Şakir Ağa çeşmesi, İshak Paşa Mahalle Çeşmesi, Molla Mehmed
Çeşmesi
30Ocak Köyü Çeşmesi
312. Mahmud Çeşmesi, Adak Köyü Çeşmesi, Ahmed Ağa Çeşmesi, Ali Beyzâde Hacı Mahmud Ağa Çeşmesi,
Apçağa Köyü Cami Çeşmesi, Arif Osman Ağa Çeşmesi, Armağan Köyü Cami Çeşmesi, Bekir Ağa Çeşmesi, Çarşı Çeşmesi, Dörtyolağzı Mahalle Çeşmesi, Dutluca Köyü Cami Çeşmesi, Ekşizade Hacı Osman Efendi Çeşmesi, Esertepe Köyü Çeşmesi, Fatma Hatun Çeşmesi, Hacı Dâî Ömer Ağa Çeşmesi, Hacı Ebubekir Şakir Efendi Çeşmesi, Hacı Hüseyin Efendi Çeşmesi, Hacı Mustafa Ağa Çeşmesi, Hacı Mustafa Efendi Çeşmesi, Hacı Ömer Ağa Çeşmesi, Hacı Şakir Ağa Medrese Çeşmesi, Halil Ağa Türkmen Mah. Çeşmesi, Hüseyin Ağa Çeşmesi, İshak Paşa Mahalle Çeşmesi, Kozlupınar Köyü Cami Çeşmesi, Molla Mehmed Çeşmesi, Ocak Köyü Çeşmesi, Salkımlı Köyü Çeşmesi, Sandıkbağı Mahalle Çeşmesi, Seyyid Mustafa Ağa Çeşmesi 1, Seyyid Mustafa Ağa Çeşmesi 2, Seyyid Mustafa Ağa Çeşmesi 3, Şamlızâde Hacı Hüseyin Ağa Çeşmesi, Taşdibi Mahalle Çeşmesi, Toybelen Köyü Cami Çeşmesi, Tuğlu Köyü Çeşmesi, Usta Yusuf Çeşmesi, Yaka Köyü Çeşmesi, Yeşilyamaç Köyü İbrahim Ağa Cami Çeşmesi, Yeşilyamaç Köyü Çeşmesi, Zülfikar Ağa Cami Çeşmesi.
Çeşmesi tekne tespit edilememiş, zamanla oluşan toprak birikintisinden ve arazi eğiminden zeminin altında kalmış olmalıdır.
3.1.5.6. Oturma Sekisi: Çeşmelerde su içmeye gelenlerin oturup dinlenebilmeleri
için çeşme nişinin içine sekiler yapılmıştır. 15 çeşmede teknenin her iki yanında olan oturma sekisi32, Bekir Ağa Çeşmesinde batı duvarına bitişik şekilde, Adak Köyü çeşmesinde eyvan batı duvarı boyunca görülür.
3.1.6. Kitabeler: İncelenen 41 çeşmeden 27 tanesinde kitabe vardır33. Kitabelerin