YaĢam döngü değerlendirmesi, YDD (Life Cycle Assessment, LCA), bir ürün veya hizmet üretiminde kullanılan maddelerin elde edilmesinden baĢlayarak, ilgili tüm üretim, sevkiyat, tüketici kullanımı ve kullanım sonrası atık olarak bertarafı da kapsayan yaĢam döngüsünün farklı aĢamalarındaki çevresel etkilerini belirlemek, raporlamak ve yönetmek için kullanılan bir yöntemdir (Demirer 2011).
Bu yöntemin hem yaĢam döngüsü değerlendirmesi hem de analizi olarak kullanılması YDD‟yi oluĢturan bileĢenlerin hem envanter analizini hem de etki değerlendirmesini içermesi anlamına gelmektedir (GülĢen ve ark. 2014a).
Artan çevre duyarlılığına paralel olarak teknoloji ve yaĢam düzeylerindeki geliĢmeler sonucunda her tür projenin toplum maliyeti, performansı gibi parametrelerin yanı sıra doğal kaynakların kullanımı ve küresel çevre sorunlarına yol açma olasılığı gibi faktörler de karar verme süreçlerinde gün geçtikçe göz önünde bulundurulmaya baĢlanmıĢtır.
YDD, 90‟lı yılların baĢından bu yana daha sık baĢvurulan ve sürekli geliĢtirilen bir yöntemdir. Sürdürülebilir tasarım kapsamında çevresel performans tabanlı sonucun, bir malzemenin özelliğine ya da sürecine dayanmak yerine malzemelerin çevresel etkilerinin tüm yaĢam döngü değerlendirmesi kapsamında tanımlanıyor olmasıdır (Özdemir, 2012b).
Bu tanımlara göre YDD, bir ürünün veya hizmetin çevresel performansının yaĢam döngüsü boyunca (malzeme çıkarma, iĢletme, üretim, sevkiyat, kullanım, tamir, bakım, yok etme, geri dönüĢtürme) değerlendirildiği bir yöntemdir. YDD ile:
Doğal kaynakların korunması, Çevresel kirliliğin önlenmesi, Çevresel eĢitliğin sağlanması,
30
Çevre ile ilgili yasa ve yönetmeliklerin geliĢtirilmesi,
Çevre yönetim sistemlerinde çevresel performans değerlendirmesinin geliĢmesi, Çevreye duyarlı üretimin sağlanması,
Ürün geliĢimi ve kullanımı sonucu çevresel etkilerin azaltılması amaçlanmaktadır (Taygun 2005).
YaĢam Döngü Değerlendirmesinin uygulama sürecinde; Fosil yakıt tüketimi,
Yenilenebilir olmayan kaynakların kullanımı, Su tüketimi,
Küresel ısınma potansiyeli,
Stratosferik ozon tabakasının incelenmesi, Yeryüzü seviyesinde oluĢan hava kirliliği,
Su kütlelerindeki aĢırı besin öğeleri (nütrifikasyon) ve oksijen eksikliği (ötrofikasyon),
Asidifikasyon (asitlenme) ve asit birikimi (ıslak/kuru),
Hava, su ve toprağa toksit salınım faktörleri geniĢ bir yelpazede ölçülmektedir. Bu göstergelerin tümünün doğrudan doğruya insan sağlığına ve ekosisteme etkisi olmamakla birlikte, geniĢ zamanda olumsuz sonuçlar doğuracağı düĢünülerek, etkilerin azaltılması yönünde çevresel performansın sağlanmasında önlem alınmaktadır. YDD‟nin önemli bir özelliği, üreticilerin tasarımdan bertarafa kadar ürünlerinden kaynaklanan kirliliğin sorumluluğunu almalarıdır. Bu özellik YDD‟yi, “Sorumluluk, hammadde elde edilmesiyle baĢlar, tamamlanmıĢ ürünün satıĢıyla biter.” Ģeklindeki geleneksel düĢünceden ayıran ana etmendir (GülĢen vd. 2014a). Bir YDD çalıĢmasında yer alan döngüler ġekil 4.1‟de belirtilmiĢtir.
31 ġekil 4.1. YDD aĢamaları (UESPA, 2006)
YDD yöntemi için teknik çerçeve; Uluslararası Standartlar Organizasyonu (ISO- International Standard Organization) tarafından standartlaĢtırılmıĢtır. Bunun yanı sıra Çevresel Toksikoloji ve Kimya Birliği - SETAC (Society of Environmental Toxicologyand Chemistry), BirleĢmiĢ Milletler Çevre Programı - UNEP (United Nations Environment Programme), BRE (Building Research Establishment) gibi kurum ve kuruluĢlar YDD yönteminin geliĢtirilmesi ve güvenilir bir tabana oturtulması için standart ve prosedürler hazırlamıĢlardır. ISO 14040‟a göre YDD yöntemi 4 aĢamada gerçekleĢmektedir (Özdemir 2012c, Edwards vd. 2003).
1- Amaç ve Kapsam Tanımı: ÇalıĢmanın amacı, kapsamı, sınırları, detayları ve ürün hizmetleri tanımlanır. KarĢılaĢtırma için fonksiyonel birim seçilir ve gerekli detay bilgi tanımlanır.
2- Envanter Analizinin Yapılması: Kullanılan enerji türü, su, ham madde girdileri ve hava, su, toprağa salınımları ve bunlara bağlı çevresel emisyonlar belirlenir.
HAM MADDE ENERJĠ
HAM MADDE TEMĠNĠ
ÜRETĠM KULLANIM/YENĠDEN KULLANIM/BAKIM GERĠ DÖNÜġÜM/ATIK YÖNETĠMĠ ATMOSFERĠK SALINIMLAR SU KAYNAKLI KĠRLETĠCĠLER KATI ATIKLAR BERABERĠNDE OLUġAN ÜRÜNLER DĠĞERLERĠ SĠSTEM SINIRI
32
3- Etki Değerlendirmesi: Envanter ve analiz aĢamasında belirlenen enerji, su, ham madde kullanımı ile çevresel emisyonların insan sağlığı ve çevresel değerler üzerindeki etkileri önemine göre gruplandırılır ve sayısallaĢtırılarak sınırlı sayıda etki kategorisine ayrılır.
4- Yorumlama: Sonuçlar mümkün olan en bilgilendirici Ģekilde sunulur. KarĢılaĢtırılanlar arasında tercih edilecek ürün, süreç ya da hizmet seçilir. Seçilen ürün veya hizmetin çevre üzerindeki etkisini azaltmak için ihtiyaçlar ve olanaklar sistematik olarak değerlendirilir. YDD‟nin aĢamaları ve birbirleriyle olan iliĢkileri ġekil 4.2‟ de verilmiĢtir.
ġekil 4.2. YDD aĢamaları ve birbirleriyle olan iliĢkileri (Özdemir 2012d)
YDD; son aĢamadaki sonuçlarına göre ilk aĢamada değiĢikliklere neden olabilecek ve detay düzeyinin artmasına bağlı olarak tekrarlanan bir süreçtir. YaĢam Döngü Değerlendirmesi standartları kapsamı ISO tarafından ISO 14040 ve ISO 14020 serileri ile belirlenmektedir.
ISO14040 serisi: YDD; ürün ve hizmetlerin ham madde çıkarımından geri dönüĢüme kadar (cradle-to-grave/beĢikten mezara) olan süreçte çevresel performanslarının değerlendirilmesini sağlayan bir araçtır. Bu amaçla ISO 14040 serisi; YDD çalıĢmalarının yürütülmesine iliĢkin ürün ve hizmetlerin çevresel etkilerinin nasıl en aza indirgeneceği konusunda temel ilke ve kurallardan oluĢmaktadır.
Doğrudan Uygulamalar Ürün geliĢtirme & ĠyileĢtirme Stratejik planlama
Kamu politikalarının belirlenmesi Pazarlama
Kıyaslama
33
ISO14020 serisi: Eko-etiketler ve beyanlarının geliĢtirilmesi için kılavuz prensiplerini kapsar. Eko-etiketler (çevre etiketleri) ürünlere yönelik bir çeĢit çevresel performans ölçütü olarak tanımladığı gibi sürdürülebilirlik ölçütü olarak da kullanılabilir (Özdemir 2012e, TS EN ISO 14040,2006).
YDD‟nin baĢlıca kullanım alanları;
Belirli bir ürünle ilgili problemin analiz edilmesi,
Ürün geliĢtirmesi için yapılacak bir çalıĢmayı etkileyen önemli parametrelerin belirlenmesi,
Yeni ürün tasarımı,
Birbiri ile benzeĢen ürünler, prosesler ve hizmetler arasında seçim yapılması olarak özetlenebilir.
YDD‟nin özellikle kullanıldığı alanlardan birisi de yeĢil satın alma uygulamalarıdır. Gerek kamu gerekse özel sektörlerdeki bu tür satın alma uygulamalarında doğal kaynak kullanımı ve çevresel etkiler göz önünde bulundurularak gerçekleĢtirilmesi var olan alternatiflere yönelik bir YDA çalıĢması yapılarak mümkün olabilir.
Eko-etiketler, tüketicilerin satın alacakları ürünleri tercih etmekle birlikte doğal kaynak kullanımı ve çevresel etkilerin göz önünde bulundurulması imkanlarını da sunmaktadır. Bu etiketleme de yine YDA tarafından gerçekleĢtirilmektedir (Demirer,2011).
4.2. Sürdürülebilir Kalkınma Kapsamında Ölçütlere Dayalı Değerlendirme ve