2.1.1. Örneklem
Çalışmanın örneklemini, Hacettepe Üniversitesi’nin farklı bölümlerinde okuyan ve araştırmaya gönüllü olarak katılmayı kabul eden öğrenciler oluşturmaktadır.
Araştırmanın bu kısmında bağımsız değişken katılımcılara uygulanan ilk görevin benlik tüketimi içermesi ya da içermemesi, bağımlı değişken ise katılımcıların kendilerine uygulanan ikinci görevdeki performanslarıdır. Çalışma, 47 kişi ile yürütülmüş ve metin yazma görevini uygun şekilde tamamlamayanlar ve uç değerler çıkarıldıktan sonra, analizler kontrol koşulunda 17, deney koşulunda 19 kişi olmak üzere 36 katılımcı ile yürütülmüştür. Katılımcılara ilişkin kişisel bilgiler araştırmacı tarafından kaydedilmemiş, katılım öncesi bilgi formuna kendini bildirim yoluyla alınan bilgiler değerlendirmeye alınmıştır. Buna göre katılımcılardan 11’i doldurmuş olduğu formlarda cinsiyetini belirtmezken, kalanların %60’ı kadın ve %40’ı erkektir.
2.1.2.Veri Toplama Araçları
2.1.2.1. Katılım Öncesi Bilgi Formu
Deneyde bireysel farklılıklardan kaynaklanabilecek olası etkilerin anlaşılabilmesi amacıyla, araştırmacı tarafından oluşturulan bir soru formu aracılığıyla deneysel işlemin öncesinde katılımcıların cinsiyeti ve bölümüne ilişkin bilgiler alınmıştır.
Ayrıca katılımcılara yorgun, üzgün ve uykusuz olup olmadıkları sözel olarak sorulmuş ve bu özellikler açısından uygun olmayan katılımcılar deneye alınmamıştır. Katılım öncesi bilgi formu EK 1’de sunulmuştur.
2.1.2.2. Benlik Kontrolü Kapasitesi Ölçeği
Benlik Kontrolü Ölçeği (Trait Self-Control Scale), bir kişilik özelliği olarak benlik kontrolü kapasitesini belirlemek amacıyla Tangney, Baumeister ve Boone (2004) tarafından geliştirilen kendini bildirim türünde bir ölçektir. Ölçek, düşüncelerin, duyguların, dürtülerin, performansın düzenlenmesi ve kötü alışkanlıkların bırakılması boyutlarını ölçmeyi amaçlayan Likert tipi 36 maddeden oluşmaktadır.
Ölçeğin, orijinal çalışmasında belirlenen 13 maddeden oluşan bir de kısa formu bulunmaktadır. Orijinal ölçeğin uzun formunun iç tutarlılık değeri .89 olarak belirlenmişken, kısa formunun iç tutarlılık değeri .87, test-tekrar test güvenirlik değeri .85 olarak gözlenmiştir. Ölçek puanları genellikle tek boyutlu olarak değerlendirilmektedir. Ölçeğin her iki formunun Türkçe’ye çevirisi ve psikometrik özelliklerinin belirlenmesi çalışması Coşkan (2010) tarafından gerçekleştirilmiştir ve iç tutarlılık değerinin .79 olduğu belirlenmiştir. Birinci çalışmada ölçeğin uzun formu kullanılmıştır. Bu formun birinci çalışmanın örnekleminde elde edilen iç tutarlılık katsayısı ise .85’tir. Ölçek formu EK 2’de sunulmuştur.
2.1.2.3.. Duygu Formu
Araştırmada kullanılan Duygu Formu, Özbayrak’ın (2006) oluşturduğu duygu listelerinden araştırma için uygun olduğu düşünülerek seçilen duygu ifadelerinden oluşmaktadır. Söz konusu duygu ifadeleri “stresli”, “sıkılmış” ve
“tükenmiş” ifadeleri analizlerde kullanılmıştır. Kullanılan duygu formunun amacı, deneysel koşullar arasındaki farkların belirlenmesi yoluyla değişimlemenin kontrol edilebilmesinin sağlanmasıdır. Duygu formu EK 4’te sunulmuştur.
2.1.2.4. Araştırmada Kullanılan Görevler
Araştırmada veri toplamak amacıyla ikili görev paradigmasına uygun olarak bir bağımsız ve bir bağımlı görev kullanılmıştır. Bu görevlerin alanyazındaki çeşitli çalışmalarda kullanılan birçok farklı görev arasından seçilebilmesi amacıyla,
öncelikle alanyazında sıklıkla kullanılan bağımsız ve bağımlı görevler incelenmiştir (Hagger ve ark., 2010). Bu görevler arasından sık kullanılma ve ana çalışmanın yürütüleceği ortama uygun olma kriterlerine göre seçilen görevler için deneme uygulamaları yapılmıştır. Bağımsız görev olarak “beyaz ayı”yı düşünmeden metin yazma, belirli harfleri kullanmadan metin yazma, önüne koyulan çikolatayı yememeye çalışma ve video izlerken dikkatini odaklama görevleri; bağımlı görev olarak ise iki farklı çözülmez labirenti çözmeye çalışma, mantık yürütme soruları çözme (ALES), elini havada tutma ve el yayı sıkma görevleri uygulanmıştır. Bu görevlerle ilgili gözlemler ve katılımcılarla görüşmeler yapılmıştır. Bağımsız görevlerden “beyaz ayı”yı düşünmeden metin yazmagörevivevideo izlerken dikkatini odaklama görevi,katılımcılartarafından zorlayıcı algılanmamış hatta bazılarında eğlenceli olarak nitelendirilmiştir.
Çikolata yememe görevinde, çikolatayı sevip sevmeme ya da beklerken başka şeylerle ilgilenerek vakit geçirebilme gibi karıştırıcı faktörlerin söz konusu olduğu görülmüştür. Bağımlı görev olarak ise, çözülmez labirent olarak katılımcılara sunulan labirentin ilk denemede çözülmezliğinin hızlı bir şekilde anlaşıldığı görülmüştür. Bu nedenle ikinci bir çözülmez labirent oluşturulmuştur ancak bu sefer de öğrencilerin labirenti çözmek için her koşulda çok uzun süre çaba sarf ettikleri gözlenmiştir. Bu deneyimlerden hareketle, çözülmez labirent görevinin performans ölçümü alabilmek için beklendiği kadar uygun olmadığı sonucuna varılmıştır. Mantık yürütme soruları (ALES) çözme görevi ise öğrencilere sıklıkla girmekte oldukları sınavlar nedeniyle çok tanıdık geldiği için yeterli bir benlik kontrolü performans ölçümü olmamıştır. Daha fiziksel olan elini havada tutma süresinin performans ölçümü olarak alınması düşünüldüğünde ise öğrencilerin yine çok uzun süre ellerini havada tutabildikleri gözlenmiştir, bu nedenle bu görevin de kullanışlı bir performans ölçümü olmadığı sonucuna varılmıştır. Son olarak katılımcılarla yapılan gözlem ve görüşmelere dayanarak en başarılı bulunan bağımsız görev olarak belirli harfleri yazmadan metin yazma; bağımlı görev olarak el yayı sıkma görevi tercih edilmiştir.
Bağımsız Görev
Çalışmada bağımsız görev olarak kullanılan bazı harfleri yazmadan bir metni yazma görevi alanyazında sıklıkla kullanılan bu görev olup (Örn. Schmeichel ve Vohs, 2009; Mead ve ark., 2010), nötr içerikli bir metni yazarken alışık olunanın aksine sık kullanılan harflerin yazılmamasını içermektedir. Türkiye’de yapılan bir benlik kontrolü çalışmasında da (Coşkan, 2010) ön çalışmaları yapılarak kullanılan bu görev, bu araştırmada da söz konusu çalışmada oluşturulan haliyle kullanılmıştır. Dürtüsel alanda tanımlanan bu görev, iki paragraf uzuluğunda nötr içerikli bir metnin yeniden yazılmasını, bu yapılırken “A” ve “L” harflerinin kullanılmamasını içermektedir. Kontrol koşulunda ise bağımsız görevin daha kolay bir biçimi olan, aynı metnin herhangi bir kısıtlama olmaksızın yazılması görevi kullanılmıştır. Bağımsız görevin kontrol koşulunda ve deney koşulunda kullanılan formları EK 5 ve EK 6’da sunulmuştur.
Bağımlı Görev
Bağımlı görev olarak kullanılan bir el yayını sıkarak mümkün olduğunca bu şekilde tutmak da alanyazında sıklıkla kullanılan bir benlik kontrolü görevidir (Örn, Seeley ve Gardner, 2003). Söz konusu görev, katılımcılar için fiziksel olarak da bir miktar sıkıntı yaratabilecek nitelikte olduğu için varsayım, ilk görevde benlik kaynakları tükenmiş olan bireylerin bu duruma diğerlerine göre daha az katlanabileceğidir. Ölçümün bireysel farklılıklardan arındırılarak daha sağlıklı olabilmesi için bağımsız görevin öncesinde ve sonrasında katılımcılardan el yayını sıkmaları istenmiş ve her iki süre de saniye cinsinden kaydedilerek analizlerde bu iki zamanın farkı kullanılmıştır. İlk ölçümdeki süreden ikinci ölçümdeki süre çıkarıldığında bulunan sonuca göre, fark pozitif yönde arttıkça performans düşüyor anlamına gelmektedir.
2.1.3. İşlem
Çalışmada daha önce de söz edildiği gibi Benlik Kontrolünde Dayanma Gücü Modeliçerçevesinde yürütülen deneysel çalışmalarda kullanılan ikili görev paradigması kullanılmıştır. Bu bağlamda araştırmaya katılan her bireye benlik kontrolü içeren bir görev verilmiş (bağımsız görev) ve ardından verilen benlik kontrolü görevinde (bağımlı görev) gösterdiği performans ölçülmüştür. Çalışmada deney oturumları katılımcılara H.Ü. Sosyal Psikoloji Laboratuvarı’nda iki farklı deney olarak sunulmuştur. Deney oturumuna gelen katılımcılara öncelikle bir araştırmanın ön çalışması olarak sunulan el yayı sıkma görevi verilmiş ve söz konusu yayın sıkılmış olarak tutulduğu süre ön-test kaydı olarak not edilmiştir.
Daha sonra katılımcılardan bir başka çalışmaya daha katılmaları istenmiş, kabul edenlere katılım öncesi bilgi formunun uygulanmasının ardından bağımsız görev olan metin yazma görevi verilmiş ve bu bölüm Duygu Formu ve Benlik Kontrolü Kapasitesi Ölçeği’nin uygulanması ile sona erdirilmiştir. Son olarak katılımcılar laboratuvardan ayrılmadan önce kendilerine başlangıçtaki ön çalışmanın devamı olarak el yayını yeniden sıkmalarının gerektiği söylenmiştir ve böylelikle son-test kaydı alınmıştır. Deneyin sonlandırılması aşamasında katılımcılara çalışmanın amacı ve prosedürü açıklanmış, kendilerinden deneye ilişkin bilgileri içeren bilgilendirilmiş onam formlarını okumaları ve araştırmaya gönüllü olarak katılmayı onaylamaları durumunda formları imzalamaları istenmiştir.