“Bâkî kalur sahîfe-i âlemde adumuz” diyerek adının kıyamete kadar yaşaması temennisiyle şiirlerini topladığını dile getiren Yârî, Dîvân’a manzum-mensur karışık bir dibâce ile başlamıştır. Dibâcede, Allah’a hamd, Hz. Peygamber (s. a. v. )’e salâvat, âl ü ashâbına selâm, Hz. Hasan ve Hüseyin’e medh ve Đslâm’ın şiire, şâire bakış açısı çerçevesinde bu konu hakkındaki görüşlerini ifâde etmiştir109.
Gerek Türkiye gerekse yurt dışındaki Türkçe yazma eser barındıran kütüphanelerin kataloglarında yaptığımız araştırmalar neticesinde eserin sadece Ali Emiri Manzum 514’teki nüshasına ulaşabildik.110 Bu kısımda vereceğimiz bilgiler elimizdeki bu tek nüshaya dayanmaktadır. Mecmûalarda tespit ettiğimiz Yârî mahlaslı şiirleri ise dil özelliklerinin farklılığı gibi bazı nedenlerden dolayı ihtiyatlı davranmak için ayrıca zikretmeyi uygun gördük. Dîvân’ın son iki yaprağında farklı hatla yazılmış dört beyti de esere dâhil etmedik. Yârî’nin tespitlerimiz dışında başka şiirlerinin olduğu eserin 195a numaralı sayfasında “varak 198” kaydından anlaşılmaktadır. Bu durumda eserde üç varak kadar bir kopukluk olduğunu söyleyebiliriz.
1. 1. NAZIM ŞEKĐLLERĐ VE TÜRLERĐ 1. 1. 1. Mesnevîler
Dîvân’da mesnevî nazım şekliyle kaleme alınmış; elli altı beyitlik besmele, otuz
beyitlik münâcât, yüz yirmi beş beyitlik naat, yüz elli dokuz beyitlik aşk konulu Türkçe-Farsça mülemmâ bir mesnevî, yüz altmış bir beyitlik hasb-i hâl yer almaktadır.
1. 1. 2. Kasideler
Dîvân’da elli bir kaside mevcuttur. Kasidelerin mahiyeti ve beyit sayıları şöyledir:
1. kaside: Farsça tahmîd, 44 beyit.
109
Dîvân’ın dibâce kısmı Tahir Üzgör tarafından hazırlanan Türkçe Dîvân Dîbâceleri adlı eserde ele alınmıştır. bkz. Tahir Üzgör, Türkçe Dîvân Dîbâceleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990, s. 460-467.
110
Mu’cemü’t-târîhi’t-türâsi’l-Đslâmî fî mektebâti’l-âlem: el-mahtûtât ve’l-matbûât: Dünya Kütüphanelerinde Mevcut
Đslâm Kültür Tarihi Đle Đlgili Eserler Ansiklopedisi adlı eserde de Dîvân’ın tek nüshasına dâir kayıt yer
almaktadır: “Abbas Yârî er-Rûmî el-Osmânî eş-Şâ’ir el-KÀdí el-Mütehallıs bi-Yârî el-müteveffâ fi’l-karn hicri 12
takrîben” “Unzur: Fihrist-i Mahtûtât Alî Emîrî rakam 514 min tesânîfih: Dîvân-ı Yârî-fi’l-edeb (t) Alî Emîrî Manzûm rakam 514 varaka: 193.” bkz. Mu’cemü’t-târîhi’t-türâsi’l-Đslâmî fî mektebâti’l-âlem: el-mahtûtât ve’l-matbûât: Dünya Kütüphanelerinde Mevcut Đslâm Kültür Tarihi Đle Đlgili Eserler Ansiklopedisi, (Haz. Ali Rıza Karabulut, Ahmet Turan Karabulut), 2. cilt, Mektebe Yayınları, Kayseri [t. y], s. 1327/nr. 3677.
55 2. kaside: Tevhîd, 66 beyit
3. kaside Tevhîd 22 beyit 4. kaside: Münâcât, 63 beyit 5. kaside: Münâcât, 51 beyit. 6. kaside: Farsça münâcât, 14 beyit 7. kaside: Münâcât, 13 beyit 8. kaside: Naat, 103 beyit 9. kaside: Naat, 30 beyit 10. kaside: Naat, 43 beyit 11. kaside: Naat, 61 beyit 12. kaside: Naat, 33 beyit 13. kaside: Naat, 58 beyit 14. kaside: Naat, 56 beyit
15. kaside: Naat-Fahriye, 70 beyit 16. kaside: Naat, 102 beyit
17. kaside: Naat, 24 beyit 18. kaside: Naat, 13 beyit 19. kaside: Naat, 47 beyit 20. kaside: Naat, 18 beyit 21. kaside: Naat, 29 beyit
22. kaside: Türkçe-Arapça-Farsça, Mi’racnâme, 166 beyit 23. kaside: Hz. Mevlânâ methiyesi, 39 beyit
24. kaside: Yazıcı-zâde Ahmed Bicân methiyesi , 80 beyit 25. kaside: Hz. Mehmed-i Dâgî methiyesi, 53 beyit
26. kaside: Şeyhülislâm Yahyâ methiyesi, 62 beyit 27. kaside Hoca-zâde Abdullah methiyesi, 50 beyit 28. kaside: Hoca-zâde Abdullah methiyesi, 61 beyit
56 29. kaside: Hoca-zâde Abdullah methiyesi, 68 beyit,
30. kaside: Hoca-zâde Abdullah methiyesi, 65 beyit 31. kaside: Hoca-zâde Abdullah methiyesi, 53 beyit 32. kaside: Molla Ahmed-zâde methiyesi, 41 beyit
33. kaside: “În Kasîde-i Âfiyet-yâb-ı Nakîbü’l-Eşref-est” başlıklı kaside, 65 beyit
34. kaside: “În Şikâyet Mî-Firistâdem Be-Dergâh-ı Nakîb” başlıklı kaside, 30 beyit
35. kaside: Aziz Efendi methiyesi, 42 beyit 36. kaside: Reftârî-zâde methiyesi, 16 beyit
37. kaside: Sûrnâme (II. Mustafa Hân (ö. 1115/1703)’ın sünnet düğünü), 34 beyit
38. kaside: “În Hem Be-Tarîk-i Aşk Goftem” başlıklı kaside, 31 beyit 39. kaside: Nasihatnâme (tahkîk ve mecâz hakkında), 58 beyit
40. kaside: Hasbihâl, 70 beyit
41. kaside: Şeyhülislam Yahya’nın bahâriyyesine nazîre, 32 beyit
42. kaside: IV. Mehmed’in annesi Valide Hatice Turhan tarafından 1070/1659 yılında Kumkale Kalesi ile karşılıklı olarak inşa edilen Seddülbahr Kalesi’nin yapımı için kaleme alınmış tarih kasidesi, 25 beyit
43. kaside: fahriye, 120 beyit 44. kaside: fahriye, 16 beyit 45. kaside: fahriye, 18 beyit
46. kaside: “Der-Menkabe-i Hikmet-i Hafiyye-i Avâlim-i Ezelî” başlıklı kaside, 22 beyit
47. kaside: “Der-Menkabet-i Âlem-i Aşk-ı Ezelî” başlıklı kaside, 27 beyit
48. kaside: “Âzmâyiş Kerden-i Tab’-ı Sühan-âmûz-ı Mâ” başlıklı kaside, 82 beyit
57 50. kaside: Sâkînâme, 46 beyit
51. kaside: Hasbihâl, 28 beyit
Yukarıda da görüldüğü üzere bir tahmid, iki tevhid, dört münâcât, on dört naat ki biri hem naat hem fahriye özelliğinde, bir mi’râcnâme, on iki methiye, nakîbüleşrâfa hitâben iki kaside, bir sûrnâme, bir nasihatnâme, farklı konularda kaleme alınmış beş kaside, iki hasbihâl, bir bahâriyye, bir tarih kasidesi, üç fahriye, bir sâkînâme kaleme alınmıştır. Kasideler arasında “gül” redifli naat niteliği taşıyan kaside ve Molla Ahmedzâde için kaleme alınan “kerem” redifli kaside ayrıca zikredilmeye değerdir. Zirâ “gül” ve “kerem” kasideleri klâsik edebiyatta nazîre geleneğinin en dikkate değer manzûmeleridir. 15. yüzyıl şâirlerinden Necâtî’nin “gül”111, Ahmed Paşa’nın “kerem”112 redifli kasideleri kendilerinden sonra gelenler için zemin (model) şiir olmuştur. Yârî’nin de sözkonusu kasideleri vezin, kafiye ve mânâdaki birliğe bakarak bu zemin (model) şiirlerden etkilenerek kaleme aldığını söyleyebiliriz.
Şâirin ayrıca aşk, hakikat ve mecâz, ârif-i billâh, ezelî âlemlerin gizli hikmetleri
(sudur teorisi) gibi kavramlar çerçevesinde kaside kaleme almasını da onun tasavvufî
kimliğinin ve beslendiği tasavvuf felsefesinin bir tezâhürü olarak değerlendirmek gerekir.
1. 1. 3. Musammatlar
Dîvân’da iki terkîb-bend, iki muhammes, üç tahmis, iki müseddes, bir tesdis
bulunmaktadır.
Terkîb-bend: Dîvân’da yer alan iki terkîb-bendden ilki Hocazâde Abdullah
Efendi için yazıldığı düşünülen altı bendlik bir terkîb-bend olup birinci bendi sekiz, diğer bendleri yedi beyitten müteşekkildir. Diğer terkîb-bend ise sâkînâme türünde kaleme alınmış olup on bir bendden oluşmaktadır. Birinci, dördüncü, altıncı, yedinci ve onuncu bendler dokuz; diğer bendler ise sekiz beyittir.
111
bkz. Abdulmuttalip Đpek, Klâsik Türk Şiirinde Gül Redifli Kasideler, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Elazığ 2008, s. 1-160;Tahir Üzgör, “Edebiyatımızda Gül Redifli Şiirler", Yûnus’tan Fuzûlî’ye, MVT Yayıncılık, Đstanbul 2011, s. 75-90; Mehmet Çavuşoğlu, Dîvanlar Arasında, Umran Yayınları, Ankara 1981, s. 6-13.
112
Nazirecilik geleneği içinde önemli bir yere sahip olan “kerem” redifli kasidelerin ilki, nazire mecmualarına göre XV. yüzyılın büyük şâiri Şeyhî tarafından yazılmıştır. Onu tanzir eden ilk şâir Ahmed Paşa’dır. “Kerem” kasidesi denilince akla ilk gelen isim de Ahmed Paşa’dır. Yârî’nin “kerem” redifli kasidesi de Ahmed Paşa’ya nazire niteliğindedir. Mehmet Irkılatı, Nazire Geleneği Đçerisinde Kerem Kasideleri, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Adana 2007, s. 58-219; Zehra Göre, “Kerem Kasidelerine Dair”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, ( Prof. Dr. Hüseyin Ayan Özel Sayısı), Erzurum 2009, S. 39, s. 919-956.
58
Muhammesler: Dîvân’da yer alan iki muhammes de mütekerrir muhammes olup
tevhîd türünde kaleme alınmıştır. Birincisi beş bend, ikincisi altı bendden müteşekkildir.
Tahmis: Dîvân’da yer alan üç tahmisin içeriği şöyledir:
1. tahmis beş bendden müteşekkil olup Şeyhülislâm Yahyâ (ö. 1053/1644)’nın,