WTO Anlaşmaları’nda Yer Alan

Çeşitli WTO Anlaşmaları parça parça olmakla beraber, rekabet politikası kavramları ve unsurları içermektedir (Vautier ve Lloyd, 1997; ICPAC Raporu, 2000). Önemli örnekler aşağıda verilmiştir:

* Hizmetler Üzerine Genel Anlaşma (GATS) da rekabet politikasına ilişkin hükümler içermektedir. Anlaşmanın 8. maddesine göre, tekel durumundaki bir hizmet sağlayıcı, yasal tekel durumunda olduğu alan dışındaki hizmetlerle rekabet ederken tekel durumunu kötüye kullanmadığını garanti etmelidir. Anlaşmanın 9/I. maddesi; “üyeler, hizmet sağlayıcıların 8. madde içine girmeyen bazı ticari faaliyetlerinin rekabeti ve bunun sonucunda hizmetlerdeki ticareti kısıtlayabileceğini kabul ederler” şeklindedir. Aynı maddenin II. fıkrasında, “üye ülkeler bir başka ülkeden yukarıdaki eylemleri ortadan kaldırmaya yönelik bilgi alış-verişini kabul etmek zorundadırlar.” denilmektedir.

* Temel Telekomünikasyon Anlaşması rekabeti geliştirici bağlantıları ve amaçları kolaylaştıran, yabancı tekellerin objektif düzenlemesini, bazı rekabete aykırı uygulamaları önleyecek önlemlerin alınmasına yönelik rekabeti koruyucu

hükümler içermektedir10_{. GATS Anlaşması’nın IV. Protokolü’nün 1.1 bölümüne}

göre, ya pazar pozisyonu ya da zorunlu unsur haklarını kontrol eden, (arz ve fiyata bakarak) katılım koşullarını etkileme gücüne sahip olan taraf büyük sağlayıcıdır. Bu anlaşma rekabete aykırı eylemleri üç maddede tanımlamıştır: Çapraz sübvansiyon, rakiplerden elde edilen bilginin kullanımı ve zorunlu unsurlar hakkındaki teknik ve ticari bilgiyi bulundurmak. Tüm bu terimler detaylı bir biçimde tanımlanmamıştır, bu temel terimlerin tanımlanması anlaşmazlıkların halli paneliyle sağlanacaktır.

* Ticaretle İlgili Yatırım Kuralları Anlaşması (TRIMS)11_{’nda rekabet}

politikası hükümleri dolaylı bir biçimde yer almaktadır. TRIMS’ın 9. maddesinde, Mal Ticareti Konseyi TRIMS’ın faaliyetlerini denetler ve 1999 sonuna kadar gerekli değişiklikleri önerir.” şeklindedir. Konsey, bu değişikliklerin rekabet politikası hükümlerini içermesi gerekip gerekmediğini ele almaktadır.

* WTO içinde yer alan, Ticaretle İlgili Fikri Mülkiyet (TRIPS)12 Anlaşması WTO içinde rekabet politikası alanında minimal fakat genelde farklı hükümler içermesi sebebiyle farklı bir model oluşturmuştur. TRIPS anlaşması

10 _{Telekomünikasyon, hakim durumda olan devlet tekelleri ve devlet imtiyazlı firmalar} tarafından yönetilen ve eskiden beri yoğun bir şekilde düzenlenen bir sektör olduğu için, devletlerin telekom pazarına girişe izin vermeleri anlamsız olabilmektedir, çünkü bu yerel firmaların yerel pazarlar üzerindeki hakimiyetini kırmaya yönelik hükümler uluslararası taahütlerinde yer almamaktadır.

11 _{WTO Anlaşması’nın Ek 1 A Kısımında düzenlenen Ticaretle Bağlantılı Yatırım Kuralları} Anlaşması –“Agreement on Trade Related Investment Measures” ile hiçbir ülkenin GATT Kuralları ile çelişen ticaretle bağlantılı yatırım önlemlerini uygulamaması karara bağlanmıştır. Bu konudaki tüm çelişkili önlemlerin GATT’a bildirilmesi zorunludur. Bu önlemler gelişmiş ülkelerde 2 yıl, gelişmekte olan ülkelerde 7 yıl içinde yürürlükten kaldırılacaktır. Bu taahütlerin uygulanmasını izlemek için bir komite kurulmuştur. Ayrıca GATT kuralları ile çeliştiği saptanan bu tür yatırım önlemlerini gösteren ve yerli girdi kullama zorunluluğu ile bir işletmenin satın alabileceği ya da ihracat için kullanabileceği ithal malların miktar ve değerini gösteren liste Nihai Senet’e eklenmiştir (Şahin,1998).

12 _{WTO Anlaşması’nın Ek 1C kısmında yer alan, Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları} Anlaşması ile fikri mülkiyet hakları konusundaki ülkeler arasındaki iç düzenleme farklılıklarının giderilmesi, kapsam, koruma süresi, tannan haklar ve hakkın kazanılmasındaki ortak norm ve asgari standartların şekil yönünden sağlanması amaçlanmıştır. Yalnız bu haklar korunurken, bu hakların uluslararası ticarete engel oluşturmaması da belirtilmiştir. Anlaşma ile edebiyat ve güzel sanatlardan bitki türlerine, sinemacılıktan bilgisayarcılığa kadar birçok alanda fikri mülkiyet hakları konusunda düzenleme yapılmıştır. Yalnız buluşların ticari kullanımı kamu düzenini bozacak nitelikte ise veya ahlaki sebeplerle yasaklanmış ise, bu buluşları fikri mülkiyet hakları kapsamına almamıştır. Anlaşma hangi markaların korunacağı, hangi markaların hizmet markaları olduğu ve bu markaların sahiplerine verilecek hakların ne olacağını tanımadığı gibi, ticari markaların kulanımı koruma koşulları, lisans ve yetki verilmesi gibi bazı konularda yükümlülükler getirmektedir. Anlaşmaya göre tüm teknolojik alanlarda tüm buluşların patentleri 20 yıl süreyle, sınai tasarımların patentleri 10 yıl süreyle, telif haklarının patentleri 50 yıl süreyle yarı iletken dizaynların patentleri 10 yıl süreyle korunacaktır (Şahin, 1998).

rekabet politikası içindeki modele en yakın modeli sunmuştur. Geleneksel olarak, GATT devletlerce yürürlüğe konan kısıtlamaları sınırlandırmak üzerine yoğunlaşmıştır, bu limitler devletlere neler yapmaları gerektiğine ilişkin olumlu yükümlülükler içermesi yerine neler yapmamaları gerektiğini düzenlemiştir. TRIPS anlaşması ülkeleri fikri mülkiyet kanunları kabul etmeye zorlayacak farklı bir yapı oluşturmuş ve WTO üyelerine ayrımcılık yapmama, şeffaflık, ayrıcalıklı ülke hükümlerine göre hareket etmelerini istemiştir.

* TRIPS özel ve devlet uygulamaları için etkin önlemlerin alınabileceği kesin bir yapı ve sistemi oluşturmalarını ve ulusal uygulama sistemlerini yürürlüğe koymalarını istemiştir. Anlaşma özel olarak ülkelerden herhangi bir ihlale karşı etkin tavır alabilecek prosedürleri oluşturmasını ister. Sonuç olarak TRIPS uygulama hükümleri büyük ölçüde test edilmemiş ancak ICPAC raporunca WTO çatısı altında oluşturulacak bir Rekabet Politikası Anlaşması için bir model olabileceğine işaret edilmiştir.

* 1947 GATT Anlaşması rekabet politikasına açıkça değinmese de, uluslararası rekabet politikalarına ilişkin birçok hüküm bulundurmaktadır. Bunların en önemlileri Uruguay Turu anlaşmalarında yer alan antidamping, iç piyasaya ve ihracata yönelik sübvansiyonlar, karşılıklı önlemler, kamu harcamaları ve kamu iktisadi teşebbüslerine ilişkin hükümlerdir.13