Verimlilik

Bir diğer organizasyonel performans kriteri de verimliliktir. Verimlilik, basit bir şekilde çıktının girdiye oranı; eldeki kaynaklarla, en çok çıktıyı elde etmek olarak tarif edilir.42

Đşletmelerde verimliliğe, üretim sürecinde kullanılan ilk madde ve malzeme, işgücü, arazi bina, makine, donatım ve enerji gibi kaynaklarının ne ölçüde etken kullanıldığını belirleyen bir gösterge olarak bakılmaktadır. Bilindiği gibi, üretim sürecinde işgücünün yanı sıra başka üretim girdileri de kullanılmaktadır. Bu girdilerin tek tek ya da topluca üretim düzeyi ile yakın ilişkisi bulunmaktadır. Her girdinin tek başına ya da diğer girdilerle artırılıp azaltılması üretim düzeyi üzerinde etkili olmaktadır. Bu nedenle, işgücünün yanında diğer girdilerin üretimle ilişkilerini belirleyen kendi verimlilik oranlarının bilinmesi ve bunların değişik koşullar altında eğilimlerinin izlenmesi gerektiğinde bir ya da bir kaçının nitelik ve niceliği değiştirip diğerleri yerine konularak en iyi girdi bileşimi ile en yüksek üretim düzeyine ulaşılmasına olanak sağlar. Öte yandan, işletmelerde kaynak kullanımı, özellikle işgücü ihtiyacının belirlenmesinde, üretim girdi kullanım kararlan alınmasında verimlilik oranlan temel bir gösterge olmaktadır. Đşletme yönelimi açısından verimlilik oranlan bir denetim aracı olarak kullanılmaktadır. Bu amaçla bir yandan üretim süreçleri kontrol edilip geliştirilirken; diğer yandan verimlilik oranları işletmeler arası karşılaştırmalarda önemli bir gösterge olmaktadır. Đşletmelerde üretime sokulan girdi verimliliği ile üretim maliyetleri arasında sıkı bir ilişki vardır. Girdi miktarı ne kadar az ve sonuçta elde edilen ürün ne kadar çok olursa verimlilik de o kadar yüksek olacaktır. Başka bir anlatımla, maliyetlerin düşük

41 _{Akgüç, 1998: 67}

olabilmesi, verimliliğin yüksek olmasına bağlıdır. Rekabetçi piyasalarda maliyet – verimlilik ilişkileri diğer işletmelerle rekabet gücünü belirleyen bir göstergedir.43

Đşletmelerde verimlilik artışının, hangi etkenlere bağlı olduğunu, kaynaklarının neler olabileceğini ve verimliliğin nelerden etkilenebileceğini kısaca özetleyebiliriz:

“- Ürün tasarımında ve bileşimindeki değişmeler, verimlilik oranlarının zaman içinde değişmesine yol açar. Bu tür değişmeler, ürünü alıcı için beğenilir ve çekici kılan, imalatı kolaylaştırıcı, maliyeti azaltıcı yönde alınan önlemlerle sağlanabilir ve üretim akışını hızlandırarak verimliliği olumlu yönde etkiler. Üründeki tasarım ve bileşim değişmeleri, teknik bilginin oluşum ve yayılma sürecindeki hıza bağlı olarak üretimi ve verimliliği etkiler.

- Üretim işleminin gerçekleştirildiği üretim sürecinin niteliğindeki gelişmeler verimliliği artırır. Bunlar, bilimsel ve teknolojik gelişmelerin üretime uygulanmasından kaynaklanan gelişmelerdir. Öte yandan, işletmelerin bünyesinde gerçekleştirilebilecek araştırma-geliştirme çalışmaları ve işletme içi teknik ve yönetici personelden sağlanabilecek yaratıcı katkıların da, üretim sürecinde girdi tasarrufu sağlayıcı, üretim akışını hızlandırıcı yeni düzenlemeler getirerek verimliliği artırabileceği bir gerçektir.

- Üretim sürecinin kapsamında meydana gelebilecek değişiklikler verimliliği etkiler. Kimi zaman işletmeler hammadde yerine yarı mamul alıp sadece bunları işleyerek kapsam daraltmasına gidebilirler. Böyle durumlarda, genellikle, riski ve maliyeti fazla olan birimler devreden çıkartılacağından, verimlilik düzeyinde gelişme gözlenir.

- Örgüt ve yönetimdeki değişmeler de verimliliği etkiler. Đşyeri örgütlenmesinde, yerleşme planında, malzeme taşınmasında, üretim planlama ve denetiminde, aktif ve pasif varlıkların yönetiminde sağlanan başarılar, verimliliği artırır.

- Üretimde kullanılan sabit sermaye kapasitesi (makine ve donatı) ancak yeni yatırım ve genişleme projeleri ile artırılabilir. Bu nedenle, söz konusu girdinin kısa dönemde sabit olduğunu kabul etmek yanlış olmaz. Öte yandan, benzer biçimde ve kısa dönemde, sendikalaşmanın da işgücü girdisini sabitleştirdiği (en azından bu girdideki azaltmaları engellediği ya da güçleştirdiği) bir başka gerçektir. Bu durumda, kurulu sermaye kapasitesinin

43 _{Abdullah Doğan ve Alper Aydın, (1991): Đmalatçı Kamu Kuruluşlarında Maliyet ve Verimlilik}

ve işgücü girdisinin mümkün olduğunca eksiksiz kullanımı, verimliliği artırıcı yönde etki yapar. Kurulu kapasitenin tamamının kullanılmasını önleyici piyasa koşulları, konjonktürel dalgalanmalar, ekonominin yapısal bozuklukları, darboğazlar (ithalat güçlükleri, enerji kısıtlamaları, grevler vb.) kapasite kullanımını, dolayısıyla verimliliği olumsuz yönde etkileyen faktörlerdir.

- Verimliliği etkileyen en önemli faktörlerden biri de girdilerin kalitesidir. Girdilerin kalitesindeki artış, birim çıktı başına gerekli girdi miktarında azaltma yapma olanağı sağladığı için, verimliliği artırıcı bir etki yapar. Sözgelimi, işgücü girdisinin niteliğinin yükselmesi, işçilerin kapasite ve ustalıklarının, zihinsel yeteneklerinin, öğrenim ve eğitim düzeylerinin, iş tecrübelerinin, işyerindeki tutum ve davranışlarının, beslenme ve sağlık koşullarının geliştirilmesine bağlıdır. Bunun için işgücünün sürekli olarak eğitilmesi, işçi-işveren ilişkilerinin uygar demokratik ölçüler içinde yürütülmesi, çalışanların yeterli beslenmelerinin sağlanması ve iş kazaları ve meslek hastalıklarını azaltıcı önlemlerin alınması, işgücü girdisinin niteliğini yükseltici, dolayısıyla verimliliği artırıcı nitelik taşır.“44

Verimlilik düzeyini ortaya koyan oranlar, yapılacak verimlilik analizinin amacına göre değişmektedir. Özelleştirmenin verimliliğe olan etkisini ortaya koymak için daha önce yapılmış ampirik çalışmalarda ve bu çalışmada kullanılan temel oranları şöyle özetleyebiliriz: Đşgücü Verimliliği: Üretimin en önemli girdilerinden olan işgücünün verimliliği işletmelerin performansı açısından kritiktir. Đşgücü verimliliği kriterine göre, işgücü sayısının aynı olduğu varsayımı altında daha fazla üretimi olan kuruluşun daha verimli çalıştığı kabul edilir. 45

Đşgücü verimliliği = Net Katma Değer (Üretim) Çalışanların Sayısı

Operasyonel Verimlilik: Đşletmelerdeki en önemli faaliyet göstergelerinden olan satışların, çalışan sayısına oranlanmasıyla elde edilen orandır. Çalışan başına

44 _{Murat Atan, (2005): Üretim ve Verimlilik Arttırma Teknikleri, Ekonometri Bölümü Eğitim Notları, s.7} 45 _{Süleyman Özmucur ve S.Berna Beyazıtoğlu, (1999): “500 Büyük Kuruluş’ta Mali ve Ekonomik Göstergeler”,}

gerçekleştirilen satış miktarı önemli bir verimlilik göstergesidir. 46 Operasyonel Verimlilik = Net Satışlar __ Çalışanların Sayısı

Brüt Kar Marjı: Brüt kar marjı bir kârlılık göstergesi olmasının yanında aynı zamanda bir verimlilik göstergesidir. Brüt kar marjı satışlardan satışların maliyetinin düşülmesi ile elde edilen karın satışlara oranlanmasıyla bulunur.

Dolayısı ile, verimliliğin artışı bir anlamda satılan malların maliyetinin düşmesine ve brüt kar marjının artmasına sebep olacaktır.

Brüt Kar Marjı = Net Satışlar - Satılan Malların Maliyeti Net Satışlar

Sermaye Verimliliği: Đşletme varlıklarının faaliyetlerde verimli ve etkin kullanılıp kullanılmadığı işletmelerin performansı açısından önemli bir göstergedir. Sermaye verimliliği kriterine göre, toplam net aktiflerin aynı olduğu varsayımı altında daha fazla üretimi olan kuruluşun daha verimli çalıştığı kabul edilir. 47

Sermaye verimliliği = Net Katma Değer _ Toplam Net Aktifler