Katılımcılara uygulanan anket formunun birinci bölümünde; sosyo demografik özellikler (yaş, medeni durum, çocuk sayısı, eğitim düzeyi, aylık gelir), beslenme alışkanlıkları (ana ve ara öğün sayısı, su tüketimi, yemeklerde kullanılan pişirme yöntemleri ve yağ türü), vitamin ve mineral kullanma durumu, sağlık durumu (tanı konulmuş hastalıklar (kendisi ve ailesi için)) ve yaşam biçimi alışkanlıkları (düzenli fiziksel aktivite yapma durumu, sigara ve alkol alışkanlığı) bilgileri ile antropometrik ölçümleri (vücut ağırlığı, boy uzunluğu, bel ve kalça ölçümleri, vücut yağ yüzdesi), biyokimyasal bulguları (glikoz (açlık), total kolesterol, HDL kolesterol, LDL kolesterol, trigliserid, fibrinojen ve C-reaktif protein) ve kan basıncı ölçümleri yer almaktadır (Ek 1).
Anket formunun ikinci bölümünde katılımcıların beslenme durumlarının değerlendirilmesi için 24 saatlik besin tüketim kayıtları alınmıştır (Ek 2). 24 saatlik besin tüketim kaydı, bireylerin son 24 saatte yedikleri ve içtikleri tüm besinlerin hatırlatma yöntemi ile kaydedilmesini içermektedir. Günlük diyetle alınan enerji ve besin öğeleri, Türkiye için geliştirilen “Bilgisayar Destekli
Beslenme Programı, Beslenme Bilgi Sistemi (BEBİS)” kullanılarak analiz edilmiştir.
Anket formunun üçüncü bölümünde katılımcıların beslenme ile ilişkili kardiyovasküler risk faktörlerinin belirlenmesi amacıyla 35 besin çeşidini içeren kardiyovasküler hastalıklar için beslenme risk testi (Ek 3) uygulanmıştır. Beslenme risk testi, KVH açısından riskli olan besinlerin tüketim sıklığını ve miktarını saptamaya yönelik bir testtir. ABD’de kullanılan testler örnek alınarak ülkemiz beslenme alışkanlıklarına uygun olarak modifiye edilmiştir (163). Bu testin geçerliliği ve güvenilirliği Başkent Üniversitesi idari personelinden seçilen bir örneklemde test edilmiştir. Bu test, KVH yönünden riskli beslenme alışkanlıklarının, riskin olmaması veya yüksekliğine göre teorik bilgiler doğrultusunda sırası ile 0’dan 2’ye kadar puanlanması ile değerlendirilmiştir (0= Risk Yok, 1= Risk, 2= Yüksek Risk).
Anket formu, 24 saatlik besin tüketim kaydı ve beslenme risk testi, araştırmacı tarafından eğitim verildikten sonra araştırmaya katılanların kendileri tarafından doldurulmuştur.
3.3.1 Antropometrik ölçümler
Araştırma kapsamına alınan bireylerin hafif giysi ile vücut ağırlığı ve boy uzunlukları (frankfurt düzlemi pozisyonunda Seca marka boy ölçüm aparatı ile) ölçülmüş, BKİ (kg/m2) hesaplamaları yapılmıştır. Biyoelektriksel impedans (BİA)
yöntemi kullanılarak yapılan vücut bileşimi analizleri ile vücut yağ kütlesi (kg) ve yüzdesi, yağsız vücut kütlesi (kg) ve yüzdesi, vücut su miktarı (kg), bazal metabolizma hızı (BMH) (kkal) saptanmıştır. BİA ölçümünde Tanita Body Composition Analyzer BC-418 kullanılmıştır. Yöntem; yağsız doku kitlesi ile yağın elektriksel geçirgenlik farkına dayalıdır. Her katılımcıda BİA ölçümü için gereken koşullar sağlanmıştır.
Bu koşullar (164) :
• 24 saat öncesinde ağır fiziksel aktivite yapılmaması, • 24 saat öncesi alkol kullanılmaması,
• En az 2 saat önce yemek yenilmiş olması, • Test öncesi çok su içilmemiş olması,
• Testten 4 saat öncesi çay,kahve içilmemiş olması’dır.
Antropometrik ölçümler araştırmacının kendisi tarafından yapılmıştır. Bireylerin bel çevresi ölçümü alınırken alt kaburga kemiği ile kristailiyak arası bulunup orta noktasından geçen çevre esnek olmayan mezür ile ölçülmüştür. Kalça çevresi ölçümünde ise, bireyin yan tarafında durulup en yüksek noktadan çevre ölçümü yapılarak cm olarak Ek 1’deki forma kaydedilmiştir.
Bel çevresi ölçüm sonuçları şu kriterlere göre değerlendirilmiştir:
Risk Yüksek risk
Erkek ≥ 94 cm ≥ 102 cm
Kadın ≥ 80 cm ≥ 88 cm
Kaynak: Hans TS, et al. Waist circumference action levels in the identification of cardiovascular risk factors: Prevalence study in a random sample. BMJ 1995; 311:1401-1405.
Bel/Kalça oranı (BKO) Bel Çevresi (cm) / Kalça Çevresi (cm) formülü ile hesaplanmıştır.
BKO’nı değerlendirmede kullanılan kriterler:
Sınıflama Kadın Erkek
Normal değerler < 0.85 < 1
Obezite tanısı için değerler ≥ 0.85 ≥ 1
Kaynak: WHO. Obesity: preventing and Managing the Global Epidemic. Report on a WHO Consultation. Technical Report Series No:829. 2000, WHO, Geneva.
Vücut yağ yüzdesi aşağıdaki sınıflamaya göre değerlendirilmiştir:
Sınıflama Erkek Kadın
Zayıf ≤ 6 ≤ 8
Normal (alt sınır) 6 – 15 9 – 23
Normal (üst sınır) 16 – 24 24 – 31
Şişman ≥ 25 ≥ 32
Kaynak: Lee RD, Nieman DC. Anthropometry. Nutritional Assessment. McGraw Hill, Boston, 2003.
Obezitenin değerlendirilmesi için temel olarak Beden Kütle İndeksi (BKİ) değerleri alınmıştır. BKİ değerinin hesaplanmasında şu formül kullanılmıştır: BKİ = Vücut Ağırlığı (kg) / Boy 2 (m)
BKİ değerleri Dünya Sağlık Örgütü (WHO) sınıflamasına göre değerlendirilmiştir. Buna göre:
BKİ (kg/m 2) WHO Sınıflandırması 18.5 - 24.9 Normal 25.0 - 29.9 Kilolu ≥ 30.0 Şişman
Kaynak: WHO. Use and Interpretation of Anthropometry. WHO Technical Report Series No:854.Geneva. 1995, pp:329.
3.3.2. Laboratuar Bulguları
Çalışmaya alınan tüm bireylerin akşam yemeğini takiben bir gecelik (10-12 saatlik) açlık sonrası sabah kan örnekleri hastane tarafından görevlendirilen bir hemşire tarafından alınmıştır. Alınan kan örneklerinde glikoz (açlık), total kolesterol, yüksek yoğunluklu lipoprotein (HDL) kolesterol, düşük yoğunluklu lipoprotein (LDL) kolesterol, trigliserit, fibrinojen, C-Reaktif Protein (CRP) düzeyleri ölçülmüş ve Ek 1’deki forma kaydedilmiştir.
Biyokimyasal testler, Ankara Güven Hastanesi Biyokimya laboratuarında yapılmıştır. Açlık kan glikozu, total kolesterol, HDL kolesterol, LDL kolesterol ve trigliserid enzimatik kolorimetrik yöntem ile hesaplanmıştır. Fibrinojen koagulometrik yöntem kullanılarak, CRP ise immunoturbidimetrik yöntem ile çalışılmıştır.
Biyokimyasal sonuçların kardiyovasküler risk faktörü olarak tanımlanmasında Ulusal Kolesterol Eğitim Programı’nın (NCEP) III. Yetişkin tedavi paneli (ATP III) ve Türk Kardiyoloji Derneği’nin yayınladığı Koroner Kalp Hastalığı Korunma ve Tedavi Kılavuzu esas alınmıştır (11,19). Bu kılavuzlar eşliğinde :
• Diyabet varlığı; daha önceden diyabet tanısı konulmuş ve tedavi alıyor olmak.
• Hiperkolesterolemi; serum LDL-K değerinin ≥ 130 mg/dL olması ve/veya total kolesterolün ≥ 200 mg/dL olması ve/veya antihiperlipidemik tedavi görüyor olmak.
• Trigliserid yüksekliği; serum trigliserid düzeylerinin ≥150 mg/dL olması. • HDL-K düşüklüğü; serum HDL-K düzeylerinin erkek bireylerde < 40
mg/dL, kadın bireylerde < 50 mg/dL olması.
tanımlanmıştır.
• Fibrinojen değeri için bu kılavuzların önerdiği herhangi bir değere ulaşılamamıştır. Bu nedenle fibrinojenin referans değeri için araştırma yapılan hastanenin laboratuar değerleri (fibrinojen:175-400 mg/dL) alınmıştır.
3.3.3. Kan basıncı
Bireylerin kan basıncı ölçümleri hastane tarafından sağlanan bir hemşire tarafından 10 dk’lık istirahati takiben iki kez, manuel bir sfigmomanometre ile yapılmış, ard arda yapılan iki ölçümün ortalaması alınarak sistolik ve diyastolik kan basınçları Ek 1’deki forma kaydedilmiştir.
İstirahat halinde yapılan ölçümde sistolik kan basıncının ≥ 140 mmHg ve/veya diyastolik kan basıncının ≥ 90 mmHg olması ve/veya antihipertansif tedavi alıyor olması hipertansiyon olarak tanımlanmıştır (19).
3.3.4. Kardiyovasküler risk faktörlerinin değerlendirilmesi
Bu çalışmada kardiyovasküler risk faktörü olarak değerlendirilen değişkenler:
• Yaş; erkeklerde ≥ 45 yaşında olma, kadınlarda ≥ 55 yaşında veya bu yaşın altında olsa dahi menopoz gelişmiş olması.
• Ailede erken kardiyovasküler hastalık öyküsü; baba veya diğer birinci derece erkek akrabalarda 55 yaşından önce, anne veya diğer birinci derece kadın akrabalarda 65 yaşından önce erken kardiyovasküler hastalık gelişiminin olması.
• Hipertansiyon; istirahat halinde yapılan ölçümde sistolik kan basıncının ≥ 140 mmHg ve/veya diyastolik kan basıncının ≥ 90 mmHg olması ve/veya antihipertansif tedavi alıyor olması.
• Beden Kütle İndeksi; BKİ ≥ 30 kg/m² olması.
• Bel çevresi; erkeklerde ≥ 94 cm, kadınlarda ≥ 80 cm olması. • Bel/kalça oranı erkeklerde ≥ 1 cm, kadınlarda ≥ 0.85 cm olması.
• Diyabet varlığı; daha önceden diyabet tanısı konulmuş ve tedavi alıyor olmak.
• Hiperkolesterolemi; serum LDL-K değerinin ≥ 130 mg/dL olması ve/veya total kolesterolün ≥ 200 mg/dL olması ve/veya antihiperlipidemik tedavi görüyor olmak.
• Trigliserid yüksekliği; serum trigliserid düzeylerinin ≥ 150 mg/dL olması.
• HDL-K düşüklüğü; serum HDL-K düzeylerinin erkek bireylerde < 40 mg/dL, kadın bireylerde < 50 mg/dL olması.
• Total kolesterol /HDL kolesterol oranının ≥ 5 olması • CRP düzeyinin > 3 mg/L olması
• Fibrinojen değerinin; > 400 mg/dL olması.
Risk değerlendirme analizinde yukarıdaki sıralanan her bir faktör için 1 risk puanı verilmiş ve bu puanlar toplanarak her birey için toplam risk ortalaması hesaplanmıştır. Sıralanan bu riskler arasında BKİ, bel çevresi, BKO, hipertansiyon, diyabet, hiperkolesterolemi, hipertrigliseridemi, HDL-K düşüklüğü, TK /HDL-K oranı ve CRP beslenme ile ilgili risk faktörleri olarak belirlenmiş ve analizlerde toplam kardiyovasküler risk dışında, beslenme riskleri toplanarak beslenme risk puanları da hesaplanmıştır.
3.3.5. Metabolik sendrom tanı kriterleri
MS tanısında, IDF kriterleri kullanılmıştır. Buna göre; santral obezite ile birlikte (bel çevresinin erkeklerde ≥ 94 cm, kadınlarda ≥ 80 cm olması), yüksek trigliserid değeri (TG ≥ 150 mg/dL), düşük HDL-K değeri (erkekte HDL-K < 40mg/dL, kadında HDL-K < 50mg/dL), yüksek kan basıncı (SKB ≥ 130 mmHg, DKB ≥ 85 mmHg) ve yüksek açlık kan glikozu (AKG > 100 mg/dL) değerlerinden en az ikisinin bulunması koşulu kriter olarakkabul edilmiştir (74).