Araştırma verileri Sağlık Çalışanları İçin Yarı Yapılandırılmış Görüşme Formu, İkincil Travmatik Stres Ölçeği (Bride ve ark.,2004; Yıldırım ve ark.
32
2018), Çalışanlar İçin Yaşam Kalitesi Ölçeği (Stam, 2005, akt. Stam, 2010; Yeşil ve ark., 2010), Genel Sağlık Anketi (Goldberg, 1979; Kılıç, 1996) ve Başa Çıkma Yolları Ölçeği (Folkman ve Lazoruz, 1985; Siva, 1991; Karancı ve ark., 1999) ile toplanmıştır.
2.2.1. Sağlık Çalışanları İçin Yarı Yapılandırılmış Görüşme Formu
Araştırmacı tarafından hazırlanan Sağlık Çalışanları İçin Yarı Yapılandırılmış Görüşme formu dört ana bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde, katılımcının cinsiyeti, yaşı, öğrenim durumu, medeni durumu, çocuk sahibi olma durumu, sosyo- ekonomik düzeyi, maaş- gider durumu, yaşadığı kişiler gibi sosyo-demografik bilgiler yer almaktadır. İkinci bölümde var olan veya geçirilmiş ruhsal rahatsızlık ve geçmiş travma öyküsü gibi bilgiler yer almaktadır. Üçüncü bölümde mesleki deneyim (meslek yılı, görev yeri, mesleğini istekli seçme durumu, kurumda çalışma yılı, birimde çalışma yılı, ortalama çalışma saati, çalışma biçimi, izin kullanma durumu vs.) ve mesleki travmatik olay deneyimi bilgileri yer almaktadır. Mesleki travmatik olay listesi hastanede karşılaşılan travmatik durumlara göre oluşturulmuştur. Dördüncü ve son bölümde sosyal destekte kişinin aile, eş, arkadaş ve çalıştığı kurum gibi çevresinden gördüğü sosyal destek sorgulanmaktadır.
2.2.2. İkincil Travmatik Stres Ölçeği (İTSÖ)
Bride ve arkadaşları (2004) tarafından geliştirilen travmatize olmuş bireylerle çalışan meslek elemanlarının, ikincil olarak geliştirdikleri travma sonrası stres belirtilerini ölçmek amacıyla geliştirilmiş bir öz bildirim ölçeğidir. Katılımcıların ölçekte bulunan belirtilerin son 7 gün içerisinde kendilerini ne derece etkilediğini beşli likert tipi (1=Hiçbir zaman, 2=Çok Az, 3=Bazen, 4=Sık sık, 5= Çok sık) 17 maddede üzerinden değerlendirme yapmaları istenmektedir. Ölçekten alınabilecek en düşük puan 17, en yüksek puan ise 85’dir. Ölçekte
33
bulunan maddelerin her biri DSM-5’te TSSB B ölçütü (yeniden yaşantılama), C ölçütü (kaçıma) ve D ölçütü (aşırı uyarılmışlık) temel alınarak 3 alt boyut şeklinde(duygusal ihlal, kaçınma, uyarılma) oluşturulmuştur. 1, 5, 7, 9, 12, 14, 17. Soruları kaçınma alt boyutu; 4, 8, 11, 15, 16. sorular uyarılma alt boyutu ve 2, 3, 6, 10, 13. sorular duygusal ihlal alt boyutuyla ilgilidir. Bride ve arkadaşları İTSÖ’nün iç tutarlılık katsayısını ölçeğin bütünü için .94; duygusal ihlal için .83; kaçınma için .89 ve uyarılmışlık için .85 olarak bulmuşlardır.
Ölçek, Yıldırım ve ark. (2018), tarafından sağlık çalışanları örneklemiyle Türkçe’ye uyarlanmıştır. Güvenirlik katsayısı ölçeğin tüm maddelerinin toplamı için .91; duygusal ihlal için .84; kaçınma için .78 ve uyarılmışlık için .82 olarak olarak bulunmuştur.
Bu araştırmada kullanılan ikincil travmatik stres maddeleri, araştırmanın amacına ve örneklemine uygun olarak sağlık çalışanlarına göre uyarlanmıştır (bkz. Ek 2)
2.2.3. Çalışanlar İçin Yaşam Kalitesi Ölçeği (ÇİYKÖ)
Stam (2005) (akt. Stam, 2010) tarafından geliştirilen ölçek 30 sorudan oluşan bir öz bildirim ölçeğidir. Ölçeğin tükenmişlik, mesleki tatmin ve eş duyum yorgunluğu olmak üzere üç alt boyutu bulunmaktadır. Katılımcıların ölçekte bulunan durumları son 30 gün içerisinde kendilerini ne sıklıkta gördüklerini altılı likert tipi (0=Hiçbir zaman, 1=Nadiren, 2=Bazı zamanlar, 3=Sıkça, 4= Sık sık, 5=Çok sık) üzerinden değerlendirme yapmaları istenmektedir. Mesleki tatmin (compassion satisfaction) alt ölçeğinde, çalışanların kendi mesleğiyle ilgili bir alanda yardıma ihtiyacı olanlara yaptığı yardım ve hizmet sonucunda duyduğu tatmin ve memnuniyeti ifade eder. Ölçekteki 3, 2, 12, 16, 18, 20, 22, 24, 27, 30. maddeler mesleki tatmin ile ilgilidir. Mesleği tatmin alt ölçeğini alpha güvenirlik değeri .87’dir. Diğer bir alt ölçeği olan tükenmişlik (burnout), iş yaşamında ortaya çıkan sorunlarla başa çıkmada zorluk, umutsuzluk ve tükenmişlik duygusunu ölçer. Ölçeğin 1, 4, 8, 10, 15, 17, 19, 21, 26, 29. maddeleri tükenmişlik ile
34
ilgilidir. Tükenmişlik boyutunun alpha güvenirlik değeri .72’dir. Son alt ölçek olan eş duyum yorgunluğu (compassion fatigue) alt ölçeği, stres verici olayla karşılaşılan durumda ortaya çıkan belirtileri ölçer. Ölçekteki 2,5, 7, 9, 11, 13, 14, 23, 25, 28. maddeler merhamet yorgunluğu alt ölçeklerini gösterir. Ölçeğin alpha güvenirlik değeri .80 olarak belirlenmiştir. Ölçeğin 1. 4. 15. 17. ve 29. maddeleri ters kodlanmıştır.
Türkçe’ye Yeşil ve arkadaşları (2010) tarafından sağlık alanında çalışan örneklem grubu ile geçerlik güvenirlik çalışması yapılmıştır. Ölçeğin bütünün alpha güvenirlik değeri 0,848 olarak hesaplanmıştır. Mesleği tatmin alt ölçeği alpha güvenirlik değeri .819, tükenmişlik alpha değeri .622 ve eş duyum yorgunluğu alpha değeri .835 olarak bulunmuştur.
2.2.4. Genel Sağlık Anketi 12 (GSA-12)
Goldberg ve Williams (1988), tarafından geliştirilen ölçek ruhsal hastalıklar tarama testi olarak kullanılmakta olup özellikle birinci basamak kaygı ve depresyon gibi birincil basamak ruhsal belirtileri ölçmektedir. Ölçeğin değişik formları bulunmakla birlikte bu araştırmada 12 soruluk formu kullanılacaktır. Katılımcıların ölçekte bulunan durumlarda son 15 gün içerisinde kendilerini ne sıklıkta gördüklerini dörtle likert tipi (0=Hiç, 1=her zamanki kadar s, 2=her zamankinden sık, 3=çok sık) üzerinden değerlendirme yapmaları istenmektedir. GSA 12 için kesme puanı 1/2 olarak hesaplanmıştır.
Ölçeğin Türkçe geçerlilik ve güvenirlik çalışması Ankara’da sağlık ocaklarına başvurmuş hastalarla, Kılıç (1997), tarafından yapılmış ve test güvenirliği alpha katsayısı 0,78 olarak bulunmuştur.
35 2.2.5. Başa Çıkma Yolları Ölçeği (BÇYÖ)
Folkman ve Lazarus (1985), tarafından geliştirilen ölçek, insanların stresli durumlar karşısında nasıl baş ettiklerini ve hangi stratejileri kullandıklarını belirlemek amacıyla oluşturulmuştur. Kişinin stresli durumlarda bilişsel ve davranışçı stratejileri bulunduran ölçek 66 maddeden oluşmaktadır. Ölçek problem odaklı, sosyal destek arama, mesafe koyma, kuruntu yapma, kendini izole etme, kendini suçlama, pozitiflik, gerilim azaltma şeklinde 8 alt ölçekten oluşmaktadır. İç tutarlılık katsayısı .91 olarak bulunmuştur.
Ölçeğin Türkçe uyarlaması Siva (1991) tarafından yapılmış ve kültüre göre kaderciliğin kullanımından dolayı 8 madde eklenerek 74 madde haline getirilmiştir. Ölçeğin iç tutarlılık katsayısı .91 olarak bulunmuştur.
Karancı ve ark. (1999) tarafından Dinar depremi sonrası yapılan çalışma ile ölçek kısaltılarak 42 madde haline getirilmiştir. 3 alt boyutu olan ölçek Kesimci’nin (2003), meme kanseri hastaları ile yaptığı çalışmanın sonuçlarına göre problem odaklı, kadercilik, iyimser/sosyal destek arayıcı ve çaresizlik olmak üzere dört alt boyut oluşturulmuştur. 5, 19, 22, 25, 28, 31, 38, 39, 41. maddeler poblem çözme odaklı; 1, 2, 9, 10, 14, 15, 16, 20, 24, 29, 30, 33, 34, 37. maddeler kaderci; 12, 17, 26, 35, 36, 40. maddeler çaresizlik ve 3, 4, 6, 7, 8, 21, 23, 27, 42. maddeler iyimser/sosyal destek arayıcı olarak belirlenmiştir. 11, 13, 18 ve 32. maddeler alt ölçeklere dahil edilmemiştir. Ölçek 3’lü likert (1=Hiçbir zaman, 2=Bazen, 3=Her zaman) tipindedir.