Dünya Sağlık Örgütü Avrupa Bölgesi tarafından yürütülen COSI çalışmasında veri toplama formları uluslararası karşılaştırma yapılmasına olanak sağlamak için standardize edilmiştir. DSÖ tarafında standart hazırlanmış olan Araştırmacı, Aile ve Okul veri toplama formları zorunlu ve gönüllü olmak üzere 2 bölümden oluşmaktadır. “Türkiye Çocukluk Çağı Şişmanlık Araştırması”
çalışmasında Türkiye çalışma grubu tarafından bu çalışmada veri toplama formlarının zorunlu ve gönüllü kısımlarının birlikte uygulanmasına karar verilmiştir (WHO European Childhood Obesity Surveillance Initiative manual Of Data Collection Procedures, Version October 2012). Veri toplama formları Türkçe’ye çevrilmiş, ön denemeleri yapılarak toplum için uygun hale getirilmiş, veri setinin uluslararası karşılaştırılabilmesi için soru sayılarında ve seçeneklerde değişiklik yapılmamıştır.
Türkiye için hazırlanmış soru formları optik kodlamaya uygun olarak hazırlanmış ve her bir form için veri toplama yönergeleri hazırlanmıştır. Aşağıda yer alan üç adet veri toplama formu optik kodlama formuna bastırılmıştır.
• Araştırıcı Kayıt Formu: Araştırmacı tarafından okulda öğrencilerin anthropometrik ölçümlerinin yapılması ve verilerin işlenmesi için kullanılan formdur. Her öğrenci için ayrı bir form kullanılmaktadır. Eğitim almış il proje ekibi (Hekim, Beslenme Uzmanı/
Diyetisyen, Ebe/Hemşire ve Sağlık Memuru) tarafından araştırma programına uygun olarak planlanan zamanda okullara gidilerek öğrencilerle ilgili formda yer alan bilgiler doldurulmuş, öğrencilerin anthropometrik ölçümleri yapılarak “Araştırıcı Kayıt Formu”na kaydedilmiştir.
• Okul Bilgi Formu: Okullardaki beslenme ve fizik aktivite olanaklarını ve uygulamalarını değerlendirilmesini amaçlayan formdur. Araştırma programına uygun olarak okula ilk görüşmeye gidildiğinde veya anthropometrik ölçümler için gidilen zamanda araştırmacı tarafından okul yöneticisi ve/veya okulun yetkili kişisi ile birlikte doldurulmuştur.
• Aile Kayıt Formu: Örnekleme çıkan öğrencilerin aileleri tarafından doldurulmuştur. Okula ilk görüşmeye gidildiğinde, veri toplama öncesinde aile kayıt formu aileye kapalı bir zarfta anket doldurma yönergesi ile birlikte gönderilmiştir. Zarfın ön yüzünde ailelerin araştırmaya katılıp katılmayacağını bildiren onam formu da yeralmıştır. Form aile tarafından doldurularak öğrencilere verilmiş, araştırmacının okula öğrencilerin anthropometrik ölçümlerini yapmaya gittikleri sırada öğrencilerden teslim alınmıştır.
4.4.2. İl Araştırma Ekipleri
Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Obezite, Diyabet ve Metabolik Hastalıklar Daire Başkanlığı tarafından örnekleme çıkan illerle veri toplamada yer alan il araştırma ekipleri oluşturulmuştur. İllerde örnekleme çıkan okul ve öğrenci sayısına uygun olarak özellikle hekim, beslenme uzmanı/diyetisyen, ebe/hemşire ve/veya sağlık memuru meslek grubu çalışanlarından araştırma ekipleri oluşturulması istenmiştir.
İllerde belirlenen “İl Araştırma Ekipleri”, kendi eğitimlerinin sonrasında illerinde araştırmanın veri toplama aşamalarında çalışabilecek özellikle olan bir sağlık personeline aldıkları eğitimi aktarmışlar ve onların “Yardımcı Araştırmacı” olmalarını sağlamışlardır. Araştırmanın tamamı ve anthropometrik ölçümler danışmanlar tarafından “Eğitilmiş Araştırma Ekibi” tarafından gerçekleştirilmiştir. Yardımcı araştırmacı ise öğrencilerin ölçüm için sınıfa alınması, kıyafetlerin çıkarılması ve tekrar giydirilmesi gibi ölçüm yapan araştırmanın çalışma ortamında kolaylık sağlamıştır.
İl Araştırma Ekibinde yer alan sağlık personelinin mesleklerine göre dağılımı şu şekildedir:
• Hekim-Uzman Hekim 6
• Beslenme Uzmanı-Diyetisyen 46
• Hemşire-Ebe 20
• Sağlık çalışanı 6
Danışmanlar tarafından toplam 78 kişi, araştırma ekibinde yer alması için eğitilmiştir.
4.5. Standardizasyon
4.5.1. İl Araştırma Ekiplerin Eğitimi ve Veri Toplama Standardizasyonu
İllerden seçilen Araştırmacılar 28-30 Nisan 2013 tarihleri arasında Ankara’da düzenlenen eğitim toplantısı ile hizmet içi eğitimi almışlardır.
Araştırmacıların eğitimi Dünya Sağlık Örgütü tarafından belirlenen formatta, DSÖ temsilcisinin gözetim ve desteği ile danışmanlar tarafından gerçekleştirilmiş, standardizasyon pratikleri gözetim altında yaptırılarak eğitim üç tam günde tamamlanmıştır.
Danışmanlar tarafından illerde oluşturulan ekipler veri toplama formları ve yöntemleri konusunda eğitilmişler. Formların doldurulmasına yönelik hazırlanan yönergeler ile eğitim desteklenmiştir. Proje ekibi vücut ağırlığı ve boy uzunluğu ölçüm tekniği konusunda teorik ve pratik olarak eğitilmişlerdir.
Araştırmacılara veri toplama formları uygulama ve kodlama çalışması yaptırılmış, doldurulan soru formları eğitimci tarafından kontrol edilmiş, hata kaynakları bulunmuş, düzeltilmiş, tekrar uygulama yaptırılmıştır.
Araştırma süresince öğrencilerin anthropometrik ölçümlerinin yapılacağı ölçüm aletlerinin tanıtımı yapılmış, kalibrasyon yöntemi öğretilmiş ve uygulama sırasında kullanılacak ölçüm aletlerinin ve kalibrasyon materyallerinin tüm araştırma grubunda aynı olması sağlanmıştır.
Eğitim sırasında boy uzunluğu ve vücut ağırlığı ölçümleri için erişkinler ve çocuklar ile ön çalışma yapılmış, standartlaştırılmış ölçümlerin doğru ve hassas olarak yapılması konusunda eğitim verilmiştir.
4.5.2. Ölçüm Uygulamaları ve Standardizasyonun Sağlanması
Her araştırmacı teorik anthropometrik ölçüm eğitimi sonrasında pratik anthropometrik ölçüm yapmış, aynı kişinin ölçümü uzman kişi tarafından yapılarak, araştırıcı ile uzman arasında anthropometrik ölçümler arasında fark olup olmadığı değerlendirilmiş, eğer fark varsa farkın kaynağı saptanmış ve ölçümler uzman ile araştırmacı arasında fark olmadığı duruma kadar uygulama yaptırılmıştır.
Anthropometrik ölçümün tüm araştırmacılar tarafından en azami düzeyde hassas ve doğru yapılmasını sağlamak için araştırma grubundaki öğrenci yaş grubundan öğrencilerin bulunduğu okullarda boy uzunluğu ve vücut ağırlığı ölçüm pratiklerinin yapılması sağlanmıştır. Sağlık Bakanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığı işbirliği ile gerçekleştirilen ön çalışma örnekleme çıkmayan iki okulda yapılmıştır.
Her araştırmacı uzman kişi denetiminde 7-8 yaş grubunda beş öğrencinin ölçümünü ikişer kez tekrarlamışlardır.
Pratikler sırasında yapılan 1. ve 2. ölçümler farklı formlara kaydedilmiş, tüm uygulama pratikleri tamamlandıktan sonra ölçümler, Danışman tarafından değerlendirilmiş ve ölçümler arası korelasyon katsayısı hesaplanmıştır. Araştırmacıların ilk ve ikinci ölçümleri arasındaki korelasyon katsayısı 98 olarak bulunmuştur. Araştırmacıların aynı kişiyi farklı zamanlarda aynı değerlerle ölçme olasılıkları 0,98-1 olarak saptanmıştır.
Vücut ağırlığını ölçen tartılar ve boy uzunluğunu ölçen aletler sıklıkla kontrol edilmiş, araştırmacılara kalibrasyon tekniği konusunda eğitim verilmiştir. Araştırmacılar tarafından tartıların tüm kontrolleri-kalibrasyonun yapıldığı tarih kalibrasyon formuna yazılmış, kalibrasyon yapıldığı işaretlenerek uygulama da yaptırılmıştır.
• Vücut ağırlığı tartısının kalibrasyonu; Vücut ağırlığı tartısının solar ekranında açıldıktan en geç 1 dakika sonra solar ekranda 0,0 değeri okunmuş ve kalibrasyon formunu işaretlenmiştir.
Vücut ağırlığı tartısının kalibrasyonu tüm çalışma grubu tarafından aynı marka 5 litrelik su dolu şişe kullanılarak yapılmıştır. Kalibrasyon her ölçüm öncesinde tekrarlanmış ve sonuçlar kalibrasyon formuna yazılmıştır.
• Boy ölçerin kalibrasyonu; Boy ölçerin; baş ve ayak tahtası minimum değere getirildiğinde ölçer üzerindeki minimum değeri işaret ettiğini kontrol edilmiştir. Uzunluğunu bilinen terzi (100 cm) metresi yukarıdan aşağıya doğru yerleştirilmiş, baş tahtası metreye değecek şekilde ayarlanmış ve uzunluk değeri okunarak kalibrasyon formuna yazılmıştır.
Kalibrasyon Formu
Aletler Tarih
Ağırlık Tartısı Sıfır
5 kg Boy Ölçer Minimum Değer 100 cm
4.5.3. Koşulların Standardizasyonu
Bu çalışma 15 Mayıs- 11 Haziran 2013 tarihleri arasında tamamlanmıştır. Ölçümler için tüm okullarda boş bir sınıf veya özel bir odada yapılmıştır. Mümkün olduğunca ölçümler sabah-öğlen arasında yapılmış, ancak örneğe çıkan sınıf öğleden sonra eğitim alan grupta yer aldıysa ölçümler ilk dersten sonra yapılmıştır.
Vücut ağırlığı kilogram olarak ölçülmüş ve 100 gram duyarlılıkla kaydedilmiştir. Tartı yatay, düz ve sert bir zemine konmuş, çocukların vücut ağırlık ölçümlerinden önce üzerlerindeki ağır (ceket, hırka, palto gb) giysileri ve cüzdan, cep telefonu, anahtarlık, kemer veya ağırlık yapabilecek hertürlü obje
çıkarılmış, çocukların hassasiyeti göz önüne alınmış, ölçüm sürecini çocuğa açıklanmış, çocuğun tartının ortasında düz bir şekilde ayakta durması sağlanmış ve ölçüm yapılmıştır.
Boy uzunluğu ölçümü için boy ölçüm tahtası düz bir zemin ve dikey bir yüzeyin birleştiği (keşistiği) dik açı üçgen olacak şekilde monte edimiş, dik yüzey kullanılmıştır. Dikey ve yatay parçalar doğru açı yapacak şekilde bağlantıları yapılmış, hareketli parça baş tahtası olarak kullanılmış ve boy uzunluğu santimetre olarak 0,1 cm yakınlıkta ölçülerek kaydedilmiştir.