Vergi Karmaşıklığının Göstergeleri

Vergi kanunlarının karmaşıklığını tam olarak ölçen ve evrensel olarak kabul edilen bir endeks henüz geliştirilememiştir. Öte yandan vergi kanunlarının karmaşıklık seviyesini doğrudan veya dolaylı olarak ölçmeye çalışan birçok çalışma vardır. İlgili çalışmalarda okunabilirlik testleri öne çıkmakla beraber, vergi kanunlarının sayısı, kanunların uzunluğu, vergiye uyum maliyetleri, vergi ihtilafları, anketler ve mülakatlar gibi birçok göstergelerden yararlanılmıştır (Tran-Nam ve Evans, 2014: 343).

Çok boyutlu bir kavram olarak ele alınan vergi karmaşıklığı çeşitli yönleriyle ele alınmaktadır. Literatürde dikkate alınan alternatif vergi karmaşıklığı göstergeleri şunlardır (Tran-Nam ve Evans, 2014: 350):

• Bir ülkedeki tüm vergilerin sayısı

• Vergi kanununun kelime ve sayfa cinsinden uzunluğu

• Vergi kanununun okunabilirliği (Çıkartmalı okunabilirlik testi ya da Flesch okunabilirlik endeksi gibi içerik anlamında değil dilsel anlamda ölçen analizler) • Mükelleflerin profesyonel vergi danışmanlarına başvuru düzeyi (uyum

karmaşıklığı)

33

• Vergi işletme maliyetleri (yani vergi idaresi ve uygunluk maliyetlerinin toplamı) • Vergi ihtilaflarının boyutu

Görüldüğü üzere vergi karmaşıklığının ölçülmesinde birçok göstergeden yararlanılmaktadır. Bu göstergelerden biri diğerine göre karmaşıklığı farklı açılardan değerlendirebilmektedir. Örneğin; mükellefin vergi uzmanına başvurma oranına göre karmaşıklığın ölçümünde kanunun içeriksel anlamda karmaşıklığı ölçülürken, okunabilirlik testleri ile karmaşıklığın ölçümünde kanunun dilsel anlamda karmaşıklığı ölçülmektedir. Vergi kanunlarının karmaşıklığının hangi yönden ölçüldüğünü görmek açısından bahsi geçen göstergelerden kısaca bahsetmekte fayda vardır.

Vergi kanunlarının sayısı ve kanunun sayfa uzunluğu önemli bir karmaşıklık göstergesi olarak kabul edilebilir. Ancak bir kanunun karmaşık olması sadece sayfa uzunluğuna bağlı değildir. Bir başka deyişle sayfa uzunluğu fazla olan bir kanun karmaşık olmayabilir (Karabacak, 2013b: 18). Karmaşıklığın nedenlerinde bahsedildiği gibi kanunların sayısı arttıkça mükellefler ve uygulayıcılar açısından detaylı birçok işlem ortaya çıkacağından karmaşıklığa neden olabilir bu yüzden bir gösterge olarak görülebilir.

Vergi kanununun okunabilirliği de karmaşıklık göstergelerinden biri olarak görülebilir. Okunabilirlik testlerinden bazıları sınıf düzeyine göre okunabilirliği ölçerken bazıları da puanlama sistemi ile okunabilirliği ölçmektedir. Okunabilirlik testleri ve uygulanış biçimi çalışmanın üçüncü bölümünde ele alınacaktır. Literatürde vergi kanunlarının karmaşıklığını okunabilirlik testleri ile ölçen çalışmalar bulunmaktadır.8

Vergi mükelleflerinin vergi uzmanına başvurma oranları da vergi kanunlarının karmaşıklık göstergesi olarak kabul edilebilir. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), 2005 yılında yaptığı çalışmada vergi mükelleflerinin farklı ülkelerde vergi uzmanına başvuru düzeylerini araştırmıştır. Çalışmada sadece gelir vergisi beyannamesinin hazırlanmasında vergi uzmanına yapılan başvurular incelenmiştir. Araştırılan ülkeler arasında vergi uzmanına en çok başvurulan ülke İtalya’dır. Çalışmada diğer ülkeler sırasıyla Avustralya, İrlanda, Avusturya ve Türkiye olarak bulunmuştur. İlgili çalışmada vergi uzmanına başvuru oranı her ne kadar bir gösterge olarak kabul edilebilse de zayıf bir göstergedir. Zira ülkemizde olduğu gibi gelir unsurlarının bazıları için gelir vergisi beyannamesinin yetkili mali müşavir tarafından

34

doldurulup imzalanması zorunlu yapılmış olabilir. Bu da göstergenin doğruluğunu etkileyecektir (Karabacak, 2013a: 43).

Vergi işletme maliyetleri ya da diğer bir deyişle devletin vergi kanunlarını uygulamak için yaptığı harcamalar da karmaşıklık göstergesi olarak kabul edilebilir. Vergi idaresi, ilgili vergiyi toplama, denetleme gibi görevlere sahiptir. Vergiyi toplarken ve denetlerken kanunların karmaşık olması sebebiyle daha fazla personel, araç-gereç ve donanım kullanılır. Öte yandan karmaşıklığın olmadığı bir duruma göre vergi kanunlarının uygulanmasında daha fazla emek ve zaman ihtiyacı ortaya çıkar (Karabacak, 2013a: 42). Uygunluk maliyetleri de mükelleflerin vergi ödevlerini yerine getirirken harcadıkları zamana göre artmaktadır. Mükelleflerin kanundaki ödevlerini yerine getirirken fazla zaman harcamaları karmaşıklığın fazla olduğunu gösterebilir. Dünya bankası da vergi uyumu için harcanan süreleri ülkeler bazında tespit edip yayınlamaktadır. Ancak sadece bu ölçüte göre karmaşıklık tespitinde bulunmak doğru değildir.

Bir göstergenin anlamlılık düzeyi ile o göstergenin ölçülebilirliği arasında ters ilişki olduğu söylenebilir. Örneğin; vergi sayısı, vergi karmaşıklığının çok anlamlı bir göstergesi değildir fakat tam olarak ölçülebilir. Buna karşılık, vergi işletme maliyetleri belki de vergi karmaşıklığının en anlamlı göstergesidir fakat tam olarak ölçülememektedir. Öte yandan vergi uyum maliyetlerinin tanımlanmasında da birçok kavramsal problemler ortaya çıkabilir. Psikolojik maliyetler, muhasebe ve vergi örtüşmesi, vergi planlamasına göre vergi hesaplaması ve verimlilik maliyetleri gibi kavramlar ilgili kavramsal problemler arasında sayılabilir. Bunun için vergi işletme maliyetlerinin büyük bir bileşeni olan vergi uyum maliyetleri kesin ampirik metodolojiler kullanılarak tahmin edilmelidir (Tran-Nam ve Evans, 2014: 350).

Kanunların karmaşıklığının tespit edilmesinde yardımcı olan göstergelerden bahsedilmiştir. Fakat yine de bu göstergelere göre karmaşıklık seviyesini tespit etmek zordur.

35

Karmaşıklığın tespitinin zor olmasının sebeplerini şu şekilde sıralayabiliriz (Slemrod 1996, Akt. Budak ve James 2018: 31):

• Sabit maliyetler ile geçici maliyetlerin farklı olması

• Ödenecek herhangi bir vergi borcu olmasa dahi mükelleflerin tespit edilemeyen maliyetlere katlanmaları

• Hükümet politikasından dolayı her bir mevzuat uygulamasının karmaşıklığı artırması

Tüm bu sebeplerden dolayı vergi kanunlarının karmaşıklığını tespit etmek zor olsa da hem kurumsal olarak hem de bireysel olarak karmaşıklığın tespitine yönelik çalışmalar artmaya başlamıştır.9

36

BÖLÜM 2: GELİR ÜZERİNDEN ALINAN VERGİLERİN TEORİK