Bu baĢlık altında vasıtasız vergilerin farklı açılardan üstün ve eksik yanlarına değinilecektir.
2.6.1. Vasıtasız Vergilerin Üstün Yanları
Vasıtasız vergilerin, vasıtalı vergilere oranla üstün taraflarını madde madde değerlendirmek gerekirse;
Vergi Konusu Açısından
Vasıtasız vergilerde, vergi konusunun belirli bir vergi yükü altında bırakılması halinde, ortaya çıkabilecek davranıĢ biçimlerinin neler olabileceğini kestirmek vasıtalı vergilere göre daha kolaydır. Ayrıca vergiyi doğuran olaya neden olmamak, vergi konusu iktisadi unsuru almamak suretiyle vasıtalı vergilerden kaçınmak olanağı bulunduğu halde, bu olanak vasıtasız vergiler açısından çok sınırlıdır.133
Vergi Mükellefi Açısından
Yansıma ölçüsüne göre, vergi mükellefi ile vergi yüklenicisi aynı ise vergi vasıtasız, mükellef ile vergiyi yüklenenin farklı olması halinde ise vasıtalı vergi uygulaması olduğu ileri sürülmüĢtür. Bu ölçüden hareketle vasıtasız vergilerin mükelleflerinin, nihai yüklenicilerinin kim olduğu vasıtalı vergilere kıyasla daha iyi bir biçimde, önceden bilinebilmektedir. Yapacağı iĢlemler karĢısında ne kadar vergi
132 Atılgan, a.g.e., s.90. 133
46
ödeyeceğini mükellef bilir ise sahip olduğu kaynakları kendi açısından o ölçüde rasyonel kullanmak yoluna gidebilecek, mevcut alternatifleri değerlendirebilecektir.134
Vergi Matrahı Açısından
Vasıtasız vergiler, vergi matrahı itibariyle dayanıklı bir yapı gösterir. Verginin yasaların belirttiği mükelleflerden ada yazılı olarak alınması, yükümlülüğün yerine getirilmemesi halinde yaptırımlar kullanılarak tahsilâtın yapılabilmesi vasıtasız vergilerin en önemli niteliklerindendir.135
EĢitlik ve Adalet Açısından
Az kazanandan az, çok kazanandan çok vergi alınması anlamına gelen eĢitlik ilkesine vasıtasız vergiler uygun bir niteliktedir. Vergilendirmenin ödeme gücüne göre ayarlanması vergi yükünün daha adil dağılacağı düĢüncesini beraberinde getirmektedir.136
Etkinlik Açısından
Burada kullanılan etkinlik kavramı, vergi idaresi yönünden “vergi toplamada etkinlik” anlamında kullanılmaktadır. Ġyi bir vergi sisteminde vergilerin hem devlete, hem de yükümlülere yüklediği maliyetlerin asgari düzeyde olması gerekir.
Vasıtasız vergiler gelirin azalmasına neden olsa da tüketici ve üretici tercihlerinin değiĢmesine neden olacak bir ikame etkisi meydana getirmeyeceğinden ekonomik etkinlik açısından vasıtalı vergilerden daha üstündürler.137
Uygunluk Açısından
Uygunluk mükellef açısından düĢünüldüğünde, onlardan en uygun Ģartlarda ve en uygun zamanlarda vergi almayı gerektirmektedir.138 Çünkü mükellefler
açısından verginin ödeme zamanı ve Ģekli zorlaĢtıkça, verginin ödenmeme olasılığı artar. Vasıtasız vergilerde gelir olduğu müddetçe vergi söz konusu olmakta gelir
134 Akdoğan, a.g.e., s.279.
135Akdoğan, a.g.e., s.279-280.
136Cemil Rakıcı, “Vergi Adaleti ve Asgari Ücretin Vergilendirilmesi”, Vergi Dünyası, Sayı 275, Temmuz, 2004, s.114.
137 Mustafa DurmuĢ, “Vergi Sistemleri ve Temel Belirleyicileri”, Yaklaşım, Sayı 135, Mart, 2004, s.223. 138
47
olmadığı zaman vergi verilmesi söz konusu olmamaktadır. Bunun için vasıtasız vergiler yine vasıtalı vergilere göre daha uygun olmakta ve uygulanmaktadır.139
Belirlilik Açısından
Mükellefler açısından vergiye uyum ve devlet içinde vergi gelirleri açısından, verginin ne zaman, nasıl bir Ģekilde, ne oranda ödeneceği ve ödenecek tutarın nasıl hesaplanacağı açıkça belli edilmesi önemlidir. 140 Mükelleflerin hangi tür gelirlerinin
veya iĢlemlerinin, ne oranda, nasıl bir Ģekilde uygulanacak olması, vergiyi ödeme noktasındaki kararlarını etkileyecektir. Bu bağlamda vasıtalı vergilere kıyasla vasıtasız vergilere bakılacak olursa; tek tek mükelleflerin tanımlanabilmesi, vergi indirimleri ve ödeme zamanlarının önceden belirlenebilmesi ve bunların mükelleflerce de bilinmesi açısından vasıtasız vergiler daha üstündürler.141
Sosyal Etkileri Açısından
Vasıtasız vergilerin vergi adaletine daha uygun olması yanında, artan oranlı vergi tarifelerinin, ayırma ilkesinin, indirimlerin, muaflık ve istisnaların uygulanmasına elveriĢli olması, bu vergileri ekonomik ve sosyal etkileri itibariyle daha çekici hale getirmektedir.142 Fakat vasıtalı vergilerde gelire göre vergi yükü
uygulamasına imkân yoktur.
Ġstikrar Sağlaması Açısından
Ekonomide istikrarı sağlama konusunda vasıtasız vergilerin olumlu etkileri vardır. Vergi sistemi ekonominin ve ülkenin yapısına uygun bir Ģekilde oluĢturulursa veya yapıya uygun vergilere ağırlık verilirse istikrar sağlanabilir. Vergi sisteminde hangi vergilere ağırlık verildiği konusu bu noktada önemlidir. GeliĢmiĢ ülkelerde vasıtasız vergilerin daha ağırlıkta olduğu görülecektir. Özellikle gelir vergisi sahip olduğu artan oranlı tarife yapısıyla ekonomik koĢullardaki değiĢikliklere karĢı otomatik bir istikrar sağlama iĢlevi görmektedir. Örneğin enflasyonun hızlandığı durumda gelir artıĢı ile beraber vergi de herhangi bir ayarlamaya gerek kalmaksızın artacağından talep artıĢı otomatik olarak törpülenmiĢ olacaktır. Bu nedenle de artan oranlı gelir vergisinin önemli bir payının olduğu vergi sistemleri esnek vergi sistemleri olarak adlandırılırlar.143
139 Garip Ayaz, “Ġyi Bir Vergi Sistemi Ġçin On Kılavuz Ġlke”, Vergi Dünyası, Sayı 289, Eylül, 2005, s.63. 140 Ayaz, a.g.m., s.64. 141 DurmuĢ, a.g.m., s.223. 142 Akdoğan, a.g.e., s.281. 143 DurmuĢ, a.g.m., s.223.
48
2.6.2. Vasıtasız Vergilerin Eksik Yanları
Vasıtasız vergilerin, vasıtalı vergilere oranla eksik taraflarını madde madde değerlendirmek gerekirse;
Tasarruflar Üzerine Etkileri Açısından
Vasıtasız vergilerin özel tasarrufları vasıtalı vergilere kıyasla daha fazla etkilediği düĢüncesi yaygındır. Bireylerin gelirleri üzerinden alınan vergilerin özellikle tasarruf eğilimi yüksek olan üst gelir grubunun tasarruflarını azalttığı, kurumsal gelirleri üzerinden alınan vergilerin de esasen kurum tasarruflarından ödendiği ifade edilmektedir. Gelir üzerinden alınan vergiler ile mal ve hizmetlerden alınan vasıtalı vergilerin özel tasarruflar üzerindeki etkilerinin farklılığı, tasarrufların faiz esnekliğinin iĢaretine ve büyüklüğüne bağlıdır. Eğer tasarrufların faiz esnekliği pozitif ise, tasarruf gelirini de kapsayan gelir vergisi, mal ve hizmetler üzerine uygulanan vasıtalı vergilere kıyasla tasarrufları daha fazla azaltacaktır.144
Kayıt DıĢı Açısından
Vasıtasız vergilerin daha adil oldukları düĢüncesi belirtilirken bu vergilerin yükümlüleri tarafından vergi kanunlarına uygun olarak ödendikleri varsayılmaktadır. Hâlbuki uygulamada vasıtasız vergilere karĢı büyük bir direniĢ vardır. Az ya da çok bu vergilerden kaçınmanın veya vergi kaçırmanın yolları bulunabilmektedir. Bu hal ise vasıtasız vergilerin kayıt dıĢını dolaylı olarak artırması noktasında etki etmesiyle sonuçlanabilir.145
Yükümlü Psikolojisi Üzerine Etkileri Açısından
Adil oldukları için vasıtasız vergilemenin mükelleflerin psikolojisine daha uygun oldukları düĢünülse de uygulama da durum öyle değildir. Çünkü vasıtasız vergilerde yükümlü, vergi alacaklısı olan idare ile karĢı karĢıya gelmekte ve bu hal kendiliğinden olumsuz bir hava olmasına imkân verebilmekte ve bazı tepkilerin doğmasına sebep olmaktadır.146 Vasıtasız vergilerde vergi yükü vasıtalı vergilere
oranla daha çok hissedilmektedir.
144 Atılgan, a.g.e., s.87.
145 Nadaroğlu, a.g.e., s.330. 146
49