1. Deneyin Amacı
Cisimlerin yüklenmesini ve aralarındaki etkileşmeyi incelemek. Kavramlar
Cisimlerin statik yüklenmesi, İçi boş iletken sistemlerin yüklenmesi, Yük taşınımı, Kırılma gerilimi, 2. Deney İçin Gerekli Malzemeler
• Van De Graff Jeneratörü. • Cam Çubuk • Ebonit Çubuk • Elektroskop • Plastik Küre 3. Teorik Bilgi Elektrik yükleri
Her maddenin bütün atomları, pozitif yüklü bir çekirdek ile etrafında belirli yörüngelerde bulunan negatif yüklü elektronlardan meydana gelmiştir. Bir atomun pozitif yükü, çekirdekte yer alan protonların sayısına bağlıdır. Normal haldeki atomlar, elektrik yükü bakımından nötr olduklarından ihtiva ettikleri elektronların sayısı, protonların sayısına eşittir. Eğer bir atom elektron kaybederse pozitif yükle, elektron kazanırsa negatif yükle yüklenmiş olur. Protonların yükü (+) pozitif, elektronların yükü ise (-) eksi olup, bir protonun ve bir elektronun yük miktarları birbirine eşittir. Bir elektron 9,1X10-28 g kütleye ve l,6x10-19 C luk yüke sahiptir. Yük elektrondan ayrılamayacağına göre elektrik yükü tanecikli yapıya sahiptir.
Aynı işaretli yükler birbirlerine itme kuvveti uygularken, zıt işaretli yükler birbirlerine çekme kuvveti uygularlar. İlk kez Coulomb, 1875 yılında burulma terazisi ile yükler arasındaki kuvvetleri ölçmüş ve kendi adı ile anılan, aşağıdaki kanunu bulmuştur.
Coulomb kanunu
Noktasal iki yük arasındaki itme veya çekme kuvveti yüklerin çarpımı ile doğru, aralarındaki uzaklığın (r) karesi ile ters orantılıdır. Bu kanun,
2 2 1
r
q
q
k
F =
şeklinde yazılır. Bu ifadedeki k' ya Culomb sabiti veya orantı katsayısı adı verilir.
Kullanılan birimlere ve yükler arasındaki ortama bağlıdır. MKS birim sisteminde boşluk için bu sabitin değeri, 0
4
1
πε
=
k
= 8,9875x109 Nm2/C2 dir. Hesaplamalarda kolaylık sağlamak amacı ile k = 9x109 Nm2/C2 yaklaşık değeri kullanılmaktadır. Burada ε0 boşluğun dielektrik sabiti olup 8,8542x10-12 C2/Nm2 dir. CGS birim sisteminde boşluk için k=l dir.Elektriklenme şekilleri
Bir cismin üzerinde yük birikmesine elektriklenme denir. Üzerinde yük fazlalığı bulunan cisimler elektriklenmiş ifadesi ile de tanımlanır. Bir cisimde yük fazlalığı yoksa nötrdür denir. Nötr bir cismin taşıdığı pozitif yüklerin sayısı, negatif yüklerinin sayısına eşittir.
Protonlar, atom çekirdeğinde çekirdeğe çok sıkı bağlarla bağlı olduklarından, yer değiştirmeleri mümkün değildir. Bu durumda elektriklenme olayı doğrudan doğruya kaybedilen veya kazanılan elektronlar ile ilişkilendirilmelidir. Cisimleri farklı üç şekilde elektrik yükü ile yükleyebiliriz.
• Sürtünme ile elektriklenme
Birbirine sürtülen cisimlerde temas sonrası oluşan ayrılmada ortaya çıkan yük paylaşımı sonucunda cisimlerden biri pozitif elektrik yükü kazanırken, diğeri eşit miktarda negatif elektrik yükü kazanır. Bu tür elektriklenmeye sürtünme ile elektriklenme denir. Bir kabullenmeye uyarak, bir kumaş parçasına sürtülen cam veya ebonit çubukların yüklerinin cinsi için cam çubuk ve onun gibi davranan cisimlere pozitif yüklü, ebonit çubuk ve onun gibi davranan cisimlere de negatif yüklü cisimler diyeceğiz. Sürtülen cisimlerin dışardan yük almaları söz konusu değildir. Sadece sürtülen cisimlerden birinden diğerine elektron geçişi olmaktadır.
• Dokunma ile elektriklenme
Yüklü bir cisim, yüksüz bir elektroskopun topuzuna dokundurulursa, yapraklarının açıldığı ve yüklü cisim topuzdan uzaklaştırıldığında elektroskopun yapraklarının açık kaldığı görülür. Daha önceden yüksüz olan elektroskopun, topuzuna dokundurulan yüklü cisim, elektron vererek veya elektron alarak elektroskopun yüklenmesine sebep olur. Yüklü bir küre, yüksüz bir küreye dokundurulduğunda, yüklü küreden yüksüz küreye yük geçişi olur, yük miktarı yarı çaplarla orantılı olarak bölüşülür, böylece ikinci yüksüz kürede dokunma ile elektriklenmiş olur.
• Tesirle (Etki) elektriklenme
Yüklü bir cisim, yüksüz bir elektroskopun topuzuna yaklaştırıldığında, zıt işaretli yükleri topuza doğru çekerken, aynı işaretli yükleri de yapraklara doğru iter. İtilen yükler yapraklarda toplanıp birbirlerini iterek yaprakların açılmasına sebep olur. Bu da tesirle yaprakların yüklendiğini gösterir. Cisim topuzdan uzaklaştırılınca elektroskop kısa bir sürede nötrleşerek, yapraklar kapanır.
Elektrostatik yükler
Elektrik yükleri bir cisim üzerinde toplanmış ve hareketsiz iseler bu yüklere denir. Elektroskop
Bir cismin elektrikle yüklü olup olmadığını veya hangi cins elektrik yüküyle yüklü olduğunu anlamaya yarayan araçlara denir.
Van der Graff Jeneretörü
Yük toplama fırçası
İçi boş iletken küre
Yük taşıma bandı
Yük transfer fır Bandın Hareket y
çası önü
Van der Graff jeneratörünün kesiti
4. Deneyin Yapılışı
DİKKAT
Bu deney esnasında statik elektrikle yüklenmeniz söz konusu olduğundan deney süresince laboratuar içinde deneyiniz haricinde hiçbir cihaza dokunmamanız gerekmektedir.
Yapılacak uyarılara riayet etmeniz laboratuar güvenliği açısından önceliklidir.
• Van der Graff Jeneratörünün yapısını Fizik II ders kitabında verilen bilgileri de göz önüne alarak çalışmasını irdeleyiniz.
• Yük taşıma bandını harekete geçirmek için sürücü motorun besleme fişini 220V AC ile besleyiniz.
• Hız pedalına yavaşça basarak yük taşıma bandının harekete geçiriniz.
• Sistem normal çalışıyorsa yük taşıma bandının hareketini durdurup elektroskopu jeneratörün küresine bir ara kablo ile bağlayınız.
• Sistemi tekrar çalıştırdığınızda kürenin dış yüzüne elektriksel olarak bağlı olana elektroskopun tepkisini gözlemleyiniz. Elektroskopun göstergesinin sapmaya başlaması sizce neyin ispatıdır.
• Yük taşıma bandını durdurun ve elektroskopun davranışını takip ederek not alınız. • Elektroskop bağlantısını sökünüz
• Yük taşıma bandını tekrar harekete geçiriniz. Şişirilmiş bir balonu küreye yaklaştırın gözlemlerinizi açıklamak üzere not alınız.
çalışın ilk yük boşalımın olduğu mesafeyi tespit ederek küre civarında oluşan elektrik alan şiddetini tahmin etmeye çalışın. (Kuru havanın kırılma gerilimi 3.000.000 V/m)
• Bulduğunuz gerilim değerini göz önüne aldığınızda bu deneyde bir tehlikenin olmamasının sebebi sizce nedir.
• Elektroskopu jeneratörden yükleyerek, cam ve ebonit çubuğu kullanarak yüklenmenin işaretini nasıl tespit edersiniz.
5. Değerlendirme Soruları 1-Yük hakkında bilgi veriniz. 2-Coulomb kanununu açıklayınız.
3-Yüklü bir cisim, küçük nötr bir cismi çeker mi? Neden? 4-Yüklenmeyi açıklayınız.
5-Yüklenme şekillerini izah ediniz. 6-Bir cismin yükünü nasıl tayin edersiniz.
7-Van De Graff jeneratörünün çalışma prensibini izah ediniz. 8-Yükler cismin neresinde toplanır? Neden?
9-Farklı yüklerin etkileşmesinde, kuvvet çizgilerinin durumunu çizerek gösteriniz. 10-Topraklama neye denir? Niçin yapılır?
11-Yüklü bir kürenin, merkezinden itibaren elektrik alanının ve 12-potansiyelinin değişimini gösteren grafikler çizerek, açıklayınız. 13-Yüklü bir cismin, herhangi bir noktadaki elektrik alanı neye eşittir. 14-Eş potansiyelli yüzeyler neye denir? Açıklayınız.
15-Düzgün kutuplanmış bir kürenin, içinde ve dışındaki alanı çizerek, gösteriniz.
16-Yüklü bir levhanın elektrik alan ve eş potansiyelli yüzey çizgilerini çizerek karşılaştırınız. 17-Yük yoğunluğu neye denir? Açıklayınız.
18-Nötr bir cismi, etki (tesirle) ile nasıl yüklersiniz. 19-Yıldırım, şimşek ve gök gürlemesi nasıl meydana gelir?