Uygur Abeceleri

Uygur Türkleri farkı tarihlerde kendine özgü abeceler üretmiş ve başka topluluklarda bu abeceleri kullanılmıştır. Aynı anda Uygurlar da başka toplumların abecelerini kullanmıştır. Bu bölümde Uygurların şimdiye kadar kullandıkları abeceler hakkında kısa bilgiler verilmiştir.

3.1.1 Orhun – Yenisey abecesi

Orhun-Yenisey abecesi 6–7‟inci yüzyıllarda, Ordus, Orhun, Selenge civarında ve 840 – yıllarında sonra şimdiki Doğu Türkistan‟da kullanılmıştı [42].

Bu yazı 1889 senesinde Orhun ve Yenisey civarında yapılan arkeolojik çalışmalarda keşfedilmiştir. Bu yazıtların bulunuşu ve Göktürk abecesinin çözülüşünden sonra, bu yazılarda kullanılan sistemlere “Runik Türk Abecesi” adı verilmiştir. Bu abecede yazılar, yukarında aşağıya ve soldan sağa olmak üzere farklı iki yöntem ile yazılmıştır. Şekil 3.1‟de Orhun – Yenisey abecesi ile yazılmış yazıtlardan bir örnek verilmiştir.

36

ġekil 3.1 : Orhun-Yenisey yazıtları [42]. 3.1.2 Eski Uygur abecesi

Eksi Uygur Abecesi, Uygurlar Doğu Türkistan‟a yerleştikten sonra 17. yüzyıla kadar kullanılmıştır.

ġekil 3.2 : Eski Uygur yazıtları [42].

Şekil 3.2‟de eski Uygur abecesi ile yazılan bir yazıt verilmiştir. Bu abece tarihte Moğollar ve Mançular tarafından da kullanılmıştır. Cengiz İmparatorluğunun resmi yazışmaları bu abece ile yazılmıştır [42].

Eksi Uygur abecesinin temel özellikleri aşağıdaki gibi özetlenebilinir:

 Yazılar sağdan sola doğru yazılmıştır.

 4 ünlü ve 19 ünsüz olarak toplam 23 harften oluşmuştur.

 Bu abecede, b, p ve f gibi birbirine yakın sesler için aynı harf kullanılırken, t- d, s-z için de aynı harf kullanılmıştı [42].

3.1.3 Çağatay abecesi

Uygurlar 932‟da İslamiyeti kabul ettikten sonra Arap abecesini kullanmaya başlamıştır. Özellikle İslam dininin yayılmasıyla 10. yüzyılın sonları ve 11. yüzyılın başlarından itibaren Eksi Uygur abecesinin yerine kullanılmaya başlanmıştır. Bu abece özellikle Cengiz hanın oğullarından Çağatay‟ın Uygurları yönettiği zamanlarda daha çok geliştiğinden Çağatay abecesi adını almaktadır. Bu abecede Arap abecesinden alınmış 20-32‟ye kadar harf kullanılmıştır. Şekil 3.3‟de Çağatay abecesi ile yazılan bir yazıt verilmiştir.

ġekil 3.3 : Çağatay abecesi ile yazılan yazıt [42].

Günümüzde bu abece ile yazılan çok sayıda kitap bulunmaktadır. Bu abece ile yazılan belgeler üzerinde araştırma yapabilmek için Çağatay dili araştırma birimleri kurulmuştur.

3.1.4 Latin abecesi

Latin abecesi 1957–1983 yılları arasında kullanılmıştır. Bu abecenin kullanılmasında, o tarihlerdeki siyasi durumlar çok belirgin olmuştur. Özelikle, Uygurların Çin egemenliğine girmesi ve Çindeki komünizm rejiminden dolayı Çağatay abecesinin terk edilmesi için baskı yapılmıştır. Şekil 3.4‟te Latin abecesini temel alan Uygur abecesi ile yazılan yazıt verilmiştir.

3.1.5 Uygur Arap abecesi

Bu abece 1983 yılından Çin yönetiminin izin vermesi sonucu günümüze kadar kullanılmıştır. Bu abece Çağatay abecesinden daha farklı ve daha kolay bir şekilde yazılacak şekilde geliştirilmiştir. Şekil 3.5‟te Uygur Arap abecesi ile yazılan bir metin örneği verilmiştir.

38

ġekil 3.4 : Latin abecesi ile yazılan metin[42].

ġekil 3.5 : Uygur Arap abecesi. 3.1.6 Uygur bilgisayar abecesi

Latin abecesinden Arap abecesine geçiş yakın tarihte gerçekleştirildiğinden, Latin abecesi, resmi olmasa da yine kullanılmaktadır. Özellikle İnternet teknolojisinin yaygınlaşmasıyla, internet ortamında yazılan Uygurca yazıların çoğu Latin abecesi ile yazılmaya başlanmıştır. Bazı internet siteleri Uygur Arap abecesi ve Latin abecesi kullanmak üzere farklı iki abecede yayınlanmaya başlamıştır. Ama Latin abecesi kullanırken bazı karışıklıklar da ortaya çıkmıştır. Örneğin, Türkçede “ş” harfinin karşılığı, “x” ve “sh” gibi iki farklı şekilde yazılmaya başlamıştır. Bunun gibi farklılıkları gidermek, yani internet ortamında, ortak bir Latin abecesi için kullanmak amacıyla UKIJ adlı bir kuruluş, gönüllü dil bilimcileri ve bilgisayar mühendisleri tarafından oluşturulmuştur [108]. Arap Abecesi ile Uygur bilgisayar abecesi arasında otomatik dönüşüm yapan yazılımlar geliştirilmiş ve ücretsiz temin edilmektedir. Bundan dolayı, Uygurca için ortak bilgisayar abecesi kullanmak zorunludur. Arap abecesi temelindeki Uygur abecesi için de “unicode” kullanmayı zorunlu kılmıştır [109], ve "unicode" kullanılabilmesi için çalışmalar yapılmıştır [35-

36]. Çünkü farklı kodlama kullanırken, otomatik çeviri yapan programların çalışma verimi çok düşük olmaktadır.

UKIJ‟nin çabaları sonucu, Doğu Türkistan‟da üretim yapan tüm bilişim firmaları da “unicode”lu Arap abecesi kullanmaya teşvik edilmektedir. Son 2–3 yılda yayınlanan Uygurca web sitelerinin, hepsi “unikod” kullanılarak hazırlanmıştır. Bu durum, gelecek yıllarda Uygur dili üzerinde bilgisayara dayalı araştırma yapabilmek için çok önemli temel hazırlamaktadır. Şekil 3.6‟de Uygur Arap abecesi ve bu abecede kullanılan harflere uygun olarak kabul edilen Latince harfler karşılaştırılmıştır.

40

Uygur bilgisayar abecesine bakıldığında, Uygur Latin abecesinden farklı olarak, ASCII karakterleri kullanılmıştır. Bunun faydası da, Uygur bilgisayar abecesi için, hiçbir tuş takımı kısıtlaması olmadan kullanma imkanı sağlamasıdır. Olumsuz yönü ise bazı harfler için çift karakter kullanılmış olmasıdır. Örneğin; “sh”, “zh”, ”ng”, ”gh” gibi.

Bu tez çalışmasında ve bu tez için geliştirilecek yazılımlarda, Uygur bilgisayar abecesi kullanılacaktır. Bu tezde Uygurcanın biçimbilimsel çözümleyicisi için XEROX sonlu durum makinesi kullanıldığından ve bu yazılım ASCII karakterlerine göre çalıştığından, Uygur bilgisayar abecesinde kullanılan çift karakterler tek karakterler ile temsil edilmiştir. Yani, ch c ile, shS ile ngN ile, ghG ile, zhZ ile, öO ile, ü=>U ile, é E ile temsil edilmiştir.

Böylece bu tezde kullanılan Uygur abecesi karakterleri büyük ve küçük olmak üzere tek karakterlerden oluşmaktadır.

a e b p t j c x d r z Z s S G f q k g N l m n h o O u U w E i y

Yani büyük ve küçük karakterler birbirinden tamamıyla farklıdır ve farklı karakteri temsil etmektedir. Dolayısıyla farklı okunmaktadır.