U tipi üretim hatları, shojinka ve iş rotasyonu

Yalın üretim yaklaşımına göre, bir fabrika/atölyenin işleyişinde olabilecek en büyük israf ya da zaman kayıplarından biri de çalışan insanların bir yerden bir yere gitme, makinelerin çalışmasını kontrol etme ya da makine başında makinenin devrinin bitmesini bekleme gibi ürüne hiçbir değer katmayan pasif eylemlerinin getirdiği zaman kayıplarıdır. Üretkenliği son derece düşürücü rol oynayan bu zaman kayıpları, pek çok fabrika/atölye işleyişinde üzerine pek de eğilinmeyen bir konu olmasına karşın, Taiichi Ohno 1950’lerde bu pasif eylemlerin önlenmesiyle çalışanlardan çok daha yüksek verim elde edilebileceğini fark etmiş ve birçok konuda olduğu gibi bu amaca yönelik de etkin yöntemler geliştirmiştir. (Okur, 1997)

Bu geliştirilen sistemin mantığı, sisteme değer katmayan makine işlerken çalıştığını kontrol etmek için başında beklemek, makineye parça yerleştirmek, işlenmiş parçayı makineden çıkarmak gibi işleri poka-yoke ve otonomasyon araçlarını kullanarak otomatikleştirerek, kazanılan zamanı işçilerin birden fazla makineyi çalıştırması şeklinde değerlendirmektir. Böylelikle bir işi çok daha az sayıda işçi ile yapmak mümkün olacak, bu da talep değişkenliklerinde sadece işçi sayılarında oynama yaparak değişikliğe adapte olmayı sağlayacaktır.

Bir işçinin birden fazla makineden sorumlu olması, yalın üretimin diğer tekniklerinden olan tek parça akışı ve süreç tipi hat anlayışıyla birleşince ortaya çıkan yerleşim düzeni “U tipi üretim hatları” olmuştur.

Çoğu yazar tarafından U tipi üretim hatları, tam zamanında üretim sistemlerinde kullanılan hücresel üretimin özel bir türü olarak tanımlanmıştır. Üretim operasyonlarının gerçekleşmesi için makineler U tipi bir hat şeklinde yerleştirilir. U tipi hatlar basit ya da birleşik yapıda olabilmektedir ve üretim gereksinimleri değiştiğinde periyodik olarak yeniden dengelenmelidir. İşçiler de bu U tipi hattın içerisinde çalışır. Ürün akışı ve buna bağlı olarak işçilerin hareket yönü, saat yönünde ya da tam tersi istikamette gerçekleşebilmektedir. Her bir işlenmiş ürün hattan çekildiğinde hatta yeni bir malzeme kümesi giriş yapar. İşlenmiş bir ürün hattan çıkmadan hiçbir malzeme hatta giriş yapamaz. Hattaki komşu makineler arasında en fazla bir parça süreç içi stok bulunmaktadır. Bu nedenle, bir ürün ya da bir makinede herhangi bir problem yaşandığında hat çok çabuk bir şekilde durmaktadır. U tipi hatta çalışan tek bir işçi varsa buna “kovalama modu” denilir. (Miltenburg, 2001)

Bu çalışan malzemenin hatta giriş yapmasından çıkmasına kadar geçen süre içerisinde tüm makinelerdeki işlerinden sorumlu olmaktadır.

Şekil 3.7:1 çalışanlı ve 2 çalışanlı U tipi üretim hatları (Miltenburg, 2001). U tipi hatlarda kullanılan makinelerin birçok işlevi bir araya toplayan büyük otomatik makineler yerine tek bir işi yapan, bir üründen diğerine çok kısa sürede geçebilen esnek ve basit makineler olmaları önemlidir. Japon firmalarına

bakıldığında bu tür makineler, ana sanayide olduğu gibi yan sanayilerin çoğunda da kendi bünyesinde imal edilmektedir. (Okur, 1997)

U tipi hatların tek avantajı üretkenlik ve verimlilik artışı sağlaması değildir. U tipi hatlar talebin değişkenlik gösterdiği durumlarda, üretimin artması ya da azalmasına kolaylıkla adapte olabilen esnek sistemlerdir. Talep azaldığı zaman hattaki işçi sayısını düşürmek, çalışanların çok daha yüksek sayıda makine ile ilgilenmesini gerekli kılacağından hattın üretim hızını da düşürmüş olacaktır. Açığa alınan işçiler de farklı alanlarda değerlendirilebilecektir. Aynı şekilde talebin yükseldiği durumlarda da hatta yeni işçi ilave edilerek çalışanların daha az makine ile ilgilenmeleri sağlanarak değişime adapte olunabilecektir.

Üretimde talep değişkenliğine makine sayılarıyla oynama yapmadan işçi sayısındaki ayarlamalar ile uyumlu hale getirilmesine Japonca’da “shojinka” denmektedir. Yalın üretimde shojinka, “birleşik U tipi hatlar” sayesinde gerçekleşir. Şekil 3.6’da örnek bir birleşik U tipi hat gösterilmektedir.

Şekil 3.8: Örnek bir birleşik U hattı (Miltenburg, 2001).

Birleşik U tipi hatların uygulanabilmesi için ön şartlardan biri de bu tip hatlarda çalıştırılacak işçilerin yüksek becerilere sahip olmaları ve kendilerine yeni bir makinenin sorumluluğu verildiğinde yeni işlerine kolayca adapte olabilmeleridir. İş rotasyonunun önemi de burada açığa çıkmaktadır. İşçiler çeşitli zamanlarda farklı makineler arasında çalıştırılmalıdır. Böylece işçiler gerektiği anda çok çeşitli

makineler arasında adaptasyon sıkıntısı yaşamadan kolayca çalışabilecek konuma getirilebilir. İş rotasyonu genellikle işçilerin yaptıkları tek düze işten sıkılmalarını önlemek adına moral ve motivasyon arttırıcı bir araç olarak algılanmaktadır. Oysa iş rotasyonunun temelinde, moral motivasyon konusunun yanı sıra shojinka düzeninin de kolaylıkla uygulanabilmesi durumu yer almaktadır. Ayrıca U hatlarında çalışan işçilerin becerileri de zamanla artacağından, işçilerin işlerine karşı olan tatminleri de artış gösterecektir. İşçiler açısından bu sistemin tek dezavantajı yüksek çalışma temposuna ayak uydurma gerekliliği olarak görünmektedir. SMED sisteminin kurucusu olan Shigeo Shingo ise artan iş yükünün azaltılması için çalışanlara öğle molasına ek olarak her saat başı beşer dakikalık molalar verilmesini önermektedir. Bu dinlenme sürelerinin işçiler üzerindeki iş stresini azaltıcı bir etkisi olacağını savunmaktadır. U hatları uygulaması hedeflendiğinde bu tür düzenlemelere de dikkat edilmesi gerekmektedir.

Siparişe göre üretim yapan sistemlerin incelendiği bölüme bakılacak olursa, bu tarz üretim sistemlerinde tesis yerleşiminin ürüne göre değil sürece göre yapıldığı görülmektedir. Siparişe göre üretim yapan sistemlerin, süreçler baz alındığı zaman siparişi tipi atölye diye adlandırılan bir üretim gerçekleştirmektedir. Bu tesis yerleşim biçiminde benzer işleri gören makinelerin gruplandırılması temel alınmıştır. Sisteme farklı zamanlarda gelen farklı siparişler, bu iş istasyonlarından hangilerinde işlem görmeleri gerekiyorsa o istasyonlara uğrar ve seçenek makinelerden herhangi birini seçerek üretim sürecini tamamlar. Bu sistemi zorunlu kılan temel neden, siparişe göre üretim yapan sistemlerde ürün çeşitliliğinin çok fazla olmasıdır. Bu nedenden ötürü bu tarz sistemler üretim hatlarını bir ürünü ya da bir ürün ailesini temel alarak düzenleyemezler.

Esasında bu açıdan bakıldığında siparişe göre üretim sistemleri ile U tipi hatların birbiri ile tamamen çelişen kavramlar olmadığı kolaylıkla görülebilir. U tipi hatlar da siparişe göre üretim yapan sistemlerde olduğu gibi süreç bazlı bir tekniktir. U tipi hatların en önemli ilkesi bir işçinin birden çok makineden sorumlu olabilmesidir. Böylelikle, iş gücü üzerinde yapılacak değişiklikler ile üretim hızını ayarlayabilmek mümkün olacaktır. Siparişe göre üretim sistemlerinin birçok farklı atölyeden (iş istasyonu) oluştuğu ve bu atölyelerde farklı makineler olduğu söylenebilir. Bu yapı,

bakıldığında Şekil 3.6’daki birleşik U tipi hatlarının yapısı ile örtüşmektedir. Siparişe göre üretimde U tipi hatların ve dolayısı ile Shojinka’nın uygulanabilmesi için en önemli şart çalışanların kalifiye olması, birden çok makine ile ilgilenebilecek düzeyde eğitim ve birikime sahip olmasıdır. Bu şart yerine getirildiği zaman, birleşik U tipi hatlara benzer yapıda tesis yerleşimi yaparak bu tekniğin avantajlarından yararlanmak siparişe göre üretim yapan firmalar için mümkün olabilecektir.