Turist rehberleri günümüzde destinasyon imajı oluşumunda, ülke imajının yansıtılmasında ve turistin ülkeye karşı fikirlerinin oluşmasında büyük öneme sahip kişidir. Turizm sektörünün en önemli yapı taşlarından olan turist rehberliği mesleğinin geçmişi çok eski dönemlere dayanmaktadır. Geçmişten günümüze kadar olan süreç içerisinde turist rehberliği mesleği gelişim göstermiş ve mesleğin önemi gittikçe artmıştır.
2.2.1. Dünyada Turist Rehberliği Mesleğinin Tarihsel Gelişimi
Göçebe olarak yaşamını sürdüren ilk insanlar yerleşik düzene geçtiklerinde ve neolitik dönemlerden itibaren, bir anlamda endüstriyel denilebilecek üretime başlayıp, tüm ihtiyaçlarını tek başlarına üretemez duruma geldiklerinde; önce komşularıyla, daha sonra diğer kentlerde yaşayan kişilerle alışverişe başlamışlardır. Bu alışverişler doğal olarak ilk seyahatleri, kent aşırı ulaşımları ve kesin bir kanıt olmamakla birlikte, ilk turizm faaliyetlerini oluşturmuştur (Ahipaşaoğlu, 2006: 4–5). Turizm hareketlerinin başlamasıyla birlikte farklı turizm meslek grupları ortaya çıkmıştır. Bu mesleklerden biri de turizmin ön planında hizmet veren turist rehberliği mesleğidir. Dünya tarihinde yazılı kaynaklara geçmiş ilk turist rehberlerinin Mısırlı rahipler olduğu iddia edilmektedir. İ.Ö. 7. yüzyılda başlayan olimpiyat oyunları planlı ve organize edilmiş seyahatlerin başlangıcını oluşturmuş ve bu seyahatlerle birlikte turist rehberliği mesleği de tarih sahnesinde yerini almaya başlamıştır (İçöz, 2011: 1). Olimpiyat oyunları bugünün futbol şampiyonaları gibi o günlerin oldukça ilgi gören etkinlikleri olmuştur. Her yıl sayıları sürekli artan Mısırlı, Mezopotamyalı, Finikeli insanlar oyunları izlemek üzere Yunanistan’a gitmişlerdir. Yunanlılar da, o gezilerden kaynaklanan talebe cevap verebilmek amacıyla, konaklama ve eğlence yerleri inşa etmişlerdir. Bununla birlikte, turistleri karşılayıp konaklama yerlerine ya da etkinliklere yönlendiren özel görevliler olmuştur. Bu görevlerle “proxenos” denen kişiler, yani “ilk tur rehberleri” tarihte yerini almıştır (Şen, 2010: 6 ).
44 Ortaçağ, Haçlı seferleri ile büyük ölçekli topluluk halinde yer değiştirmelere sahne olmuştur. Kutsal kentlere doğru yolculuğa çıkan insanların çoğu macera amaçlı yola çıkmıştır. Bu tür seyahat organizasyonlarında ulaşım, konaklama, yeme-içme, sınır geçiş hizmetleri, güvenlik, rehberlik, giriş ücreti gibi çağımızın tur ögelerinin tümü ilkel biçimlerde de olsa görülmüştür (Ahipaşaoğlu, 2006: 9-10). 1841'de Thomas Cook'un İngiltere'de düzenlediği bir günlük tren gezisi modern turizm hareketlerinin de başlangıcı sayılmıştır (Mısırlı, 2015: 205 ). Thomas Cook’un düzenlemiş olduğu ilk seyahatin ardından günümüze kadar geçen süreçte turizm sektöründe büyük gelişimler ve yenilikler olmuştur. Zamanla turizm sektörünün gelişmesiyle birlikte turist rehberliği mesleği de gelişim göstermiştir. Ancak turizmin ve turist rehberliğinin günümüzdekine benzer bir içeriğe kavuşması üretim yapısını bütünüyle değiştiren ve kitlelerin yaşamında büyük değişimlere yol açan Sanayi Devrimi sonrası gerçekleşmiştir (İstanbullu Dinçer ve Kızılırmak, 1997: 121). Yıllar içinde büyük gelişim gösteren turizm sektörü artık geçmişte yaşayan insanların düşüncelerinde bile yer almayan toplu seyahatleri, uzak mesafelere olan tur organizasyonlarını, bu organizasyonları planlayan turizm işletmelerini ve bu turlarda eşlik edecek olan donanımlı, eğitimli rehberleri kapsamaktadır.
Günümüzde ise dünyada turist rehberliği mesleği ülkelerin belirlediği kurallar çerçevesinde yapılmaktadır. Bazı ülkeler rehberlik mesleğini yapabilmek için kurslar düzenlemekte ve sertifika sahibi olmak şartı ile mesleği icra ettirmektedir. Bazı ülkeler ise üniversitede rehberlik mesleği ile ilgili bir bölümden eğitim alma şartı getirmektedir. Bununla birlikte her geçen gün daha fazla talep edilen bir meslek haline gelen turist rehberliğine bilimsel çalışmalarda da daha fazla yer verilmektedir. Bu gelişmeler de turist rehberliği mesleğinin günümüzde önemli bir meslek haline geldiğini göstermektedir.
2.2.2. Türkiye’de Turist Rehberliği Mesleğinin Tarihsel Gelişimi
Turist rehberliği mesleği insanların seyahatlerinin artması ile ortaya çıkan bir meslek olmuştur. Özellikle ticaretin yoğun yapıldığı bölgelerde seyahatlerdeki artış rehberlik mesleğini de gündeme getirmiştir. Ticaret yollarının yoğun olduğu Anadolu’da da turist rehberliğinin kökeni çok eski tarihlere dayanmaktadır. Anadolu tarihinde M.Ö. 300’lü yıllarda Büyük İskender’in Anadolu seferi sırasında ona eşlik eden, orduya yol gösteren Likyalı bir rehberden bahsedilmektedir ( Çolakoğlu,
45 Efendi ve Epik, 2014: 130). Anadolu’nun önemli ziyaret merkezlerinden biri olan Truva'da turistler İlyada'dan bölümler okuyan, eğitimli ve donanımlı rehberlerle birlikte şehri gezme imkanı bulmuştur. Ancak bu dönemde genel olarak turist rehberliği henüz insanların kazanç elde ettiği bir meslekten ziyade anlatımlara söylencelere dayanan güvenilirliği sınırlı bir iş olmuştur (MEGEP, 2013:3-4). Anadolu topraklarında turist rehberliğinin bir meslek olarak ortaya çıkması ise 1839 yılında ilan edilen Tanzimat Fermanı sonrası Avrupa ile ilişkilerin artmasıyla olmuştur (Değirmencioğlu, 2001: 190). Avrupa’da seyahat alanındaki gelişmelere paralel olarak Paris-İstanbul arasında Orient-Express tren seferlerinin 5 Haziran 1883’de başlaması (Mısırlı, 2015: 217-218) ve Kırım Savaşı’nda Osmanlı’nın, Rusya’ya karşı Batılı güçlerle birlik olması; Batılı ülkelerde efsaneler kenti İstanbul’a ilgiyi artırmış ve böylece ilk dikkat çeken turistler İstanbul’da görülmeye başlamıştır. Tüm bu hareketlilikle birlikte İstanbul’da, özellikle azınlıklar içinde, tercüman-rehberlik adında yeni bir meslek grubu ortaya çıkmıştır (Değirmencioğlu, 2001: 190). Turist rehberliği mesleği ilk olarak 29 Ekim 1890 tarihinde yayınlanan 190 sayılı Nizamname ile resmi belgelerde yer almıştır. Turist rehberlerinin uyması gereken kuralları belirten bu nizamnamenin uygulanma ve denetleme görevi İçişleri Bakanlığı tarafından belediyelere verilmiştir. Bu Nizamname’nin amacı öncelikle tercüman rehberlik mesleğini halihazırda yürütenleri veya mesleğe başlayacak olanları disiplin altında tutmak olmuştur. Ayrıca bu nizamname ile birlikte rehberlik mesleğinin yapılmasında gerekli olan düzgün bir Türkçe ve yabancı dil bilgisi yeterliliğinin sınavla ölçülmesine karar verilmiştir (Çimrin: 1995: 11-12).
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından iki yıl sonra 8 Kasım 1925 tarih ve 2730 sayılı Ecnebi Seyyahlara Tercümanlık ve Rehberlik Edecekler Hakkında Kararname ile turist rehberliği konusunda sıkı kurallar getirilmiştir. Kararnamenin üzerinde durduğu en önemli konu tercüman rehberlerin eğitimi olmuş, ancak turistik faaliyetlerle ilgili bir kuruluş olmadığından rehberlerin yeterliklerinin saptanması konusundaki sınav koşulu sağlanamamıştır. 1920’li yılların sonlarında ekonomik krizin etkisiyle Türkiye’de de turizmin durma noktasına geldiği bir sırada 1928 yılı Aralık ayında İstanbul İktisat Müdürlüğü bir rehberlik kursu açılacağını basın aracılığı ile duyurmuş, bu ilanla kursa sınavla alınan adaylardan 50’si tercüman- rehber olmaya hak kazanmıştır. 1935 yılında belediyelerde turizm şubelerinin
46 kurulmasının ardından bir rehberlik kursu daha açılmış ve bu kurstan da 53 kişi mezun olmuştur. Ancak, 40’lı yıllarda II. Dünya Savaşı’nın etkisi ile turizm durmuş ve rehberlerin büyük bölümü mesleği bırakmıştır. 1950’li yıllarda modern turizm önem kazanmış ve 1950 yılındaki 2. Turizm Danışma Kurulu’na Basın-Yayın ve Turizm Genel Müdürlüğü tarafından sektör için önemini vurgulayan Turist Tercüman Rehberliği başlıklı bir rapor sunulmuştur. Bunun ardından 1951 yılında Türkiye Milli Talebe Federasyonu (TMTF) rehberliğin günün koşullarına uygun hale getirilmesi için bir çalışma yapmıştır. Üniversite öğrencileri için açılan rehberlik kursunu tamamlayan 129 genç mesleğe adım atmıştır. 1955-60 yılları arasında çeşitli öğrenci derneklerinin organizasyonu ile başlatılan ve İstanbul Belediyesi ile Basın Yayın İstanbul İl Müdürlüğü tarafından gerçekleştirilen iki ayrı kurstan 128 öğrenci mezun olarak çeşitli dillerde rehberlik yapma hakkı kazanmıştır. 20 Ağustos 1963 tarihinde kurulan ve çalışma alanına giren konularda personel yetiştirmek üzere kurslar, uzman okullar açabilme yetkisine sahip olan Turizm ve Tanıtma Bakanlığı, 1964-68 yılları arasında kurslar düzenlemiştir. Ancak bu kurslar bir yönetmeliğe değil, 8 Kasım 1925 gün ve 2730 sayılı Kararname’ye dayanmış, hizmetiçi talimat ve genelgelerle gerçekleştirilmiştir. Turist rehberliği ile ilgili ilk yönetmelik 3 Eylül 1971 gün ve 13945 sayılı Tercüman Rehber Kursları ve Tercüman Rehber Yönetmeliği adıyla yayımlanmıştır (İstanbullu Dinçer ve Kızılırmak, 1997: 148– 149). Bu yönetmelik 21 Mart 1974 tarihinde değiştirilerek Profesyonel Turist Rehberliği Yönetmeliği adını almış, 1981 ve 1983 yıllarında ise bazı değişikliklere uğramıştır (Değirmencioğlu, 2001: 191). 2 Temmuz 1986 tarihinde 19152 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Profesyonel Turist Rehberliği Yönetmeliği de bazı değişikliklere uğrayarak 25 Kasım 2005 tarihli ve 16004 sayılı Resmi Gazete’de yeni Profesyonel Turist Rehberliği Yönetmeliği adıyla yayımlanmıştır (www.tureb.org.tr, 2018).
Turist rehberliğine yönelik yıllar içerisinde bazı yasal düzenlemeler yapılmış ancak turist rehberliğinin geliştirilmesine ilişkin yapılanların yetersiz kaldığı görülmüştür. Turizme yönelik yatırım ve planlara 1963-1967 yılları arasında yapılan ilk kalkınma planından itibaren yer verilmektedir. 1973-1977 yılları arasındaki 3. kalkınma planında da turizm eğitimi gündeme gelmiştir. Ancak turist rehberliği kalkınma planlarında ilk olarak 1996- 2000 yılları arası için hazırlanmış olan 7. Kalkınma
47 planında yer almıştır. Bu çalışma dahilinde rehberlik faaliyetlerinin düzenlenmesi amacıyla Türkiye Turist Rehberleri Birliği ve Turist Rehberleri Odaları Yasasının çıkarılması planlanmıştır. Açıklama olarak da Türkiye’de gelişen turizm rehberliğinin daha bilgili ve ilgili kişiler tarafından yapılmasının sağlanması gerekliliği belirtilmiştir. 2001-2006 yılları için hazırlanan 8. Kalkınma planında da yine aynı şekilde turist rehberliği mesleğini yapan kişilerin mesleki etkinliklerini artırmak ve bir meslek örgütü altında birleşmelerini sağlamak amacıyla “Türkiye Turist Rehberleri Birliği ve Turist Rehber Odaları Kanunu Tasarısı Çalışmaları”nın tamamlanacağı belirtilmiştir. 1963 yılından itibaren 2018 yılına kadar toplam olarak 10 kalkınma planı hazırlandığı ve bu planların yalnızca ikisinde turist rehberliğine ilişkin maddelerin yer aldığı görülmektedir (www.kalkinma.gov.tr, 2018). Kalkınma planlarında oldukça az yer verilse de turist rehberliğine ilişkin gelişmeler yıllar içerisinde devam etmiştir. 2010 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı (KTB) ile Türkiye Seyahat Acenteleri Birliği (TÜRSAB) tarafından hazırlanan Profesyonel Turist Rehberi mesleğinin standardı Resmi Gazete’de yayımlanarak turist rehberliği mesleğine Ulusal Meslek Standardı niteliği kazandırılmıştır. Turist rehberliğinin gerektirdiği çağdaş yasal düzenlemeleri içeren bir yasa önerisi olan “6326 Sayılı Turist Rehberliği Meslek Kanunu” 07.06. 2012 tarihinde TBMM’de kabul edilmiş, 22.06.2012 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu kanunla birlikte “Profesyonel” ibaresi kaldırılarak sadece “Turist Rehberi” ifadesi kullanılmaya başlanmıştır. 2014 yılında ise Turist Rehberliği Meslek Yönetmeliği yayımlanmış ve eylemli, eylemsiz rehber kavramları turist rehberliği literatürüne eklenmiştir. Bu yönetmeliğe göre; eylemli turist rehberi çalışma kartına sahibi olup aktif olarak turist rehberliği hizmeti sunma hak ve yetkisine sahip turist rehberlerini tanımlarken; eylemsiz turist rehberi, ruhsatname sahibi olup çalışma kartı olmayan aktif olarak rehberlik mesleğini icra etmeyen turist rehberlerini tanımlamaktadır. Ayrıca bu yönetmelik ile Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı olarak açılan sertifika programı kaldırılarak sertifika programı açma yetkisi TUREB’e verilmiştir (www.resmigazete.gov.tr, 2012).
Günümüzde turist rehberliği mesleği yasal düzenlemelere hak ettiği değere kavuşmuştur. En önemlisi de meslek olarak görülmekte ve bir meslek yasası bulunmaktadır. Sahip olduğu kültürel ve doğal zenginlikler nedeniyle turizmin temel
48 sektörlerden biri olduğu Türkiye’de yıllar içinde turist rehberleriyle ilgili meslek yasası çıkması ve mesleğe yönelik gelişmelerin olması turizm sektörünün gelişimi için de oldukça önemlidir.