Caesar Nerva Traianus Germanicus olarak da anıldı. Asıl adı Marcus Ulpius Traianustur. MS 15 Eylul 53’ de, Güney İspanya'da doğdu609. MS 98-117 arasında Roma İmparatoru olmuştur610. İtalya dışında doğmuş ilk Roma İmparatoruydu. İmparatorluğun sınırlarını Doğu'ya doğru genişletmeye çalıştı, onun döneminde Roma imparatorluğu en geniş sınırlarına ulaşmıştır611. Kapsamlı bir bayındırlık programı yürütmüş ve halkının refah düzeyini yükseltmiştir. Baetica'nın İtalya kökenli zengin ve seçkin bir ailesinden geliyordu. Babası, MS 67-68'de Vespasianus'un İmparator olmadan önce Yahudiler'e karşı yürüttüğü savaşta bir lejyona komuta etmiştir612. MS 70 yılında İmparator olan Vespanianus tarafından konsüllükle ödüllendirilmiş, birkaç yıl sonra da patriciler arasına katılmıştır. Sonunda önce Suriye, sonra Asya Valisi oldu. MS 75’yılında babasının valiliği sırasında Suriye'de muhtemelen bir lejyona komuta ediyordu. Daha sonra geleneksel yöneticilik aşamalarından geçerek praetor oldu. MS 89'da İspanya'daki bir lejyonun komutanlığına atandı. Domitianus'un yakınlığını kazandı ve İmparatorluk Dönemi'nde de önemini koruyan iki konsüllükten birine getirildi.
Domitianus MS 96 yılında öldürülmesi sonrası, ölümünü tasarlayan kadro yaşlı ve zararsız Nerva'yı İmparatorluğa önerdiler. Senato da bunu kabul etti. Ama “praetoria”, Muhafız Alayı'nın zorlamasıyla yeni İmparator komploya karışanları öldürtmüştür. Nerva Traianus'u Yukarı Germania Valiliğine atadıktan sonra MS Ekim 97'de hem senato hem de ordu komutanlarınca kabul edileceğini düşünerek ardılı ilan etti. Nerva'nın yönetim döneminin sonunda İmparatorluk için yaptığı önemli hizmetlerden birisi Traianus’u halefi olarak seçmesidir. Traianus gerçektende Roma’nın en övgüye değer figürlerinin birisi olmasıyla görkemli bir seçenekti. MS 98'de Traianus ikinci konsüllüğüne başladı. 27/28 Ocak'ta Nerva'nın ölümü sonrası senato ve ordu Traianus'u İmparator olarak kabul etti. Traianus tahta çıkmadan önce Pompeia Plotina ile evlenmişti. Çocukları olmayınca, daha sonra Plotina'nın gözdesi olan kuzeni Hadrianus'u evine aldı.
609 Smith 1867 III. Sf. 1166 610 Kleiner 1992 sf. 207 611 Kleiner 1992 sf. 207 612 Smith 1867 III. Sf. 1166
Traianus Nerva'yı tanrılaştırarak adını İmparatorluk ünvanına kattı613. MS 114'de Augustus unvanının başına Optimus'u (En İyi) koydu. İmparatorluk yetkilerini Senato'dan almak üzere bir an önce Roma'ya dönmek yerine, yaklaşık 1 yıl süreyle Ren ve Tuna'da kaldı614.
MS 99'da Roma'ya döndüğünde senatoya saygılı davrandı. Roma halkına önemli miktarda para dağıttı ve devletten ücretsiz tahıl alan yoksulların sayısını artırdı615. İmparatorlar tahta çıkarken İtalya'dan ve eyaletlerden gönderilen altını, yine bu eyaletlere dağıttı ve ödedikleri vergileri azalttı. Traianus'un, genellikle Nerva'ya atfedilen Alimenta'nın (İtalyan kentlerinde yoksul çocukların bakımı için kurulan kamu fonunun) kurucusu olduğu sanılır616. Eyaletlerin yönetimi için Traianus, ehil ve dürüst görevliler bulmaya özen göstermiştir. Mali sorunlarla karşılaşan eyaletlere en az iki özel vali göndermesi onun sorunlara yaklaşımında farklılığını ortaya koyar.
Traianus’un imparatorluğu, Roma devlet sanatının yüceltildiği imperyal imajın doruk noktasına ulaştığı bir döneme denk gelir617. Eyaletlerde, İtalya'da ve Roma'da büyük ölçekli bazı bayındırlık işlerini başlatmış618, bazılarının da yapımını özendirmiştir. Onun yönetimi döneminde imparatorlukta daha önce hiçbir yöneticide görülmeyen ölçekte yol, köprü, su kemeri, liman ve bina inşa edilmiştir.
MS 115 sonlarında Traianus, Antiokheia'yı yerle bir eden depremde ölümden kıl payı kurtuldu619. MS 116'da hem yeni fethedilmiş topraklarda, hem de Doğu Eyaletleri’nde yaşayan çeşitli Yahudi cemaatleri arasında ayaklanmalar baş gösterdi. Traianus hasta durumunda Roma'ya gitmek üzere Antiocheia’dan ayrıldı. Ama yolculuğunu tamamlayamadan MS 8/9 Ağustos 117'de Selinos (Bugünkü Gazipaşa),
613 Smith 1867 III. Sf. 1166 vd 614 Smith 1867 III. Sf. 1166 vd 615 Plinius, Panegyr. C.-27 616 Lana, f.II, 465-87 617 Kleiner 1992 sf. 207 618 Plinius. Panegyr. c. 37 619 West 1970 sf. 60
Kilikya'da öldü620. Külleri devlet töreni için Roma'ya getirildi. Ölümünün halka duyurulmasından az önce, MS 100'de Hadrianus'u evlat edindiği ilan edildi.
Traian Döneminde Flaviuslar Dönemi geleneklerinin devam ettirildiği görülür, resmi portrecilikte ortaya koyulan yenilikler olsa da portrelerde genel anlamda kuru bir monotonluk oluştuğu göze çarpar621. Tarianus’un portreleri Augustus Dönemi ile karşılaştırıldığında Augustus’un değişmez genç imajına karşın Traianus’un daima yaşlanmayan orta yaşta portreleri tercih ettiği görülür. Traian’ın bireyselliği sakinliğidir. Modern dünyada hiçbir çağda görülmediği kadar olgun betimleme, doğum günleri geçtikçe yerini kendiliğinden belirlemiştir622. Traian imparator olduğunda 45 yaşında idi ve imparator olması sonrası portrelerinde bu yaşa göre betimlendiği değişmez bir imaj yaratılmıştır. Henüz hayatta iken betimlenen portreleri kendi içinde birçok tipe ayrılmaktadır.
İlk Tip Nerva’ tarafından halef olarak sunulduğu dönemi yansıtmaktadır623. Museo Capitolino ‘da sergilenen bir büst ile temsil edilen bu portrede Traian’ın yüzü pürüzsüz ve tıraşlıdır. Burun deliklerinin kenarlarından başlayan ve ağzı sınırlayan derin çizgiler yaşını ifade etmektedir. Çukur ve gölgeli olarak betimlenen gözler üzerinde yer alan kaşlar, Augustus Dönemine göre oldukça keskin açılı verilmiştir. Başın tepe noktasından gür ve uzun perçemler halinde alına ve ense kısmına kalın dişli tarak yardımıyla ayrılan perçemler ki alın üzerinde orta kısımda iki yana ayrılır, Vespasianus’un kelliğini örten cılız perçemlerden, Titus’un kıvırcık saç tipinden ve Domitianus’un Julia Claudius döneminden miras aldığı saçın başa kep gibi oturan kuaförlük örneklerinden oldukça farklıdır. Alın üzerinde virgül biçimde kıvrılan saç perçemleri Tiberius ve Claudius saç modelinden etkilenmiştir ancak saçın plastik olarak yansıtılan gür yapısı erken örneklerden kolaylıkla ayırt edilebilmesine olanak sağlamıştır. 620 A.g.e sf. 60-61 621 Hinks 1976 sf. 69 622 Böström 2002 sf. 1341 623 West 1970 sf. 63 fig. 40
Traianus’un ikinci portre tipi MS 103-104 yılları arasında sikkeler üzerinde tasvir edilen portreleri ile uyum gösterir624. Bu portre tipinde de Tip I de olduğu gibi alın üzerine inen perçemler orta kısımda iki yana ayrılır. Ancak saçların betimlenmesinde plastik vurgunun arttığı hissedilir. Yine biraz daha dalgalı olan perçemler kulağın üst kısmında önceki örneğe nazaran farklı yönde taranmıştır.
İmparatorluğunun onuncu yılına atfedilen portreler, MS 108 yılına tarihlenir ve ayrı bir portre tipi olarak değerlendirilir625. Capitolino Müzesinden bir diğer portre üzerinde bu tipin özellikleri açıkça görülmektedir626. Portrede imparator 55 yaşlarında tasvir edilmiştir. Traianus bu portre tipinde diğer iki erken tipte görüldüğü üzere Romalı generallere özgü paladementum giyimli olarak tasvir edilmiştir. Portre diğer portrelerle aynı yüz özelliklerine sahip olmakla birlikte saç stili, alın üzerinde perçemlerin sol kısma, tek bir yöne taranması ile ayrılır. Göğüs bu dönemde her iki omuzla birlikte göğüs kaslarını içermektedir627. Profilli bir davulu andıran altlığın üzerinde yer alan minyatür bir postoment büstü taşımaktadır. Büstle kaidenin bu ayrımı mermerin yapısına bağlı olmayan, heykeltıraşın insiyatifinde bronz işçiliğinde sıklıkla karşılaşılan bir tekniğin aktarımıdır
Bir diğer Traian portresi, Traian sütunu üzerinde bir kurban töreninde betimlendiğinden Kurban Tipi olarak ta adlandırılır. Söz konusu portre tipinde Traianus onuncu yıl portreleri ile yakın benzerlik taşısa da farklılık yine saç stilinde, sola doğru taranan saçların sol kulak üzerinde ters yöne taranmasında görülür.
Tam ölçekli olarak betimlenen portrelerinde Traianus sıklıkla askeri giysiler içerisinde betimlenmiştir. Geç Traianus Dönemine verilen ve Oatia’dan ele geçen bir portresi üzerinde, ağırlığı sağ ayağın taşıdığı ve sol ayağın geride serbest durduğu gekleneksel kontapost pozunda işlendiği görülmektedir628. Sol el aşağıda giysi tomarını tutarken, sağ el yükselerek olasılıkla günümüze değin korunmamış bir mızrak tutmaktadır. Portrede yine orta yaşlarda tasvir edilen tarianus Augustus Dönemi mirası başa kep gibi oturan saç stilini tercih etmiştir.
624 A.g.e sf 61vd. 625 A.g.e. sf. 67
626 Jones 1951 Cat 5 s. 194 Nr. 27 taf. 50; Bernoulli, s. 77 Nr. 14 II 627 Hinks 1976 sf. 69 (aynı tipin bir diğer örneği Fig. 54)
Son olarak Ostiadan ele geçen ve Hadrianus döneminde üretilen bir portresinde Traianus’un Augustus Primaporta kuaförlük stiline oldukça yakın bir saç biçiminde betimlendiği görülmektedir. Saç biçimi esasen İmparatorun yaşadığı dönemde başın üst kısmından alına ve enseye yayılan kalın dişli tarakla ayrılmış perçemler halinde betimlenmesine oldukça yakın özellikler arz eder. Ancak alın üzerine düşen perçemlerden merkezde yer alan üçü, saç kompozisyonunda sol kısımda ters yönde kavislenmek üzere perçemlerle sınırlandırılmıştır.
Ankara Müzesinde sergilenen ve İmago clipeata olarak adlandırılan portre Traian ile yakın benzerlik içindedir629. Olasılıkla Traia’nın babasına ait olacak olan bu portrede figürün yüz görünümü ve saçın başa takke gibi oturuşu Traianus portreleri ile yakın ilişki gösterir. Kimi araştırmacılar tarafından Traianus’a atfedilen söz konusu portre Kleiner tarafından Traianus’un babası olarak değerlendirilmiştir630. Ona göre Traianus hiçbir portresinde yaşlı olarak tasvir edilmediğinden portrenin ona ait olması olası gözükmemektedir.
Babasının ölümünden sonra, Traianus’un yakın erkek akrabası kalmamıştır. Bu bağlamda saray erkânı genelde kadınlardan oluşmakta olup, imparatorluğun umumi yaşamında önemli rol oynamışlardır. Bu dönemin kadın portrelerinin de itina ile işlenişi göze çarpar, uzun boyunlu, önden perukalı üslup diademin kopya edilişi modaya uygundur631.
Traianus, Pompeia Plotina ile imparator olmasından önce evlenmiştir. Plotina sadece Traianus Döneminde değil Hadrianus Döneminde de ülke yönetiminde önemli bir unsur olmuş632, her iki imparatorun portrelerinin basıldığı sikkelerde diğer yüzde yer alma itibarına layık görülmüştür.
Portrelerinin tipleri ayrılması konusunda modern araştırmacılar bir ya da iki tip oluşturma konusunda kararsız kalmışlardır633. İki tip savunan kesim, yaşarken üretilen portreleri ile ölümünden sonra betimlenenler arasında farklı stilistik
629 Budde 1965 pl. 58 630 Kleiner 1992 sf. 209 631 Böström 2002 sf. 1341 632 Dio Cassius 68.5.5 633 Kleiner 1992 sf. 212
özellikler belirleme çabasındadırlar. Ancak portreler biçem bilimi açısından aynı prototipten etkilenir görünümdedirler. Söz konusu tip MS 112 yılı ve sonrası sikkelerde ortak özellikleri ile takip edilebilmektedirler. Traianus’un portreleri ile yakın benzerlik içinde olan Plotina portreleri dönemin kadın portreciliği stillerinin moda olmasında oldukça etkili olmuştur634. Özellikle Traianus’un kız kardeşi prenses Marciana’nın dönemin sikkeleri üzerindeki tasvirleri Plotina portresi ile yakın benzerlik içindedir635. Ostia’da Neptün hamamı frigidarium bölümünden ele geçen, yaşadığı dönemde yontulan mermer bir portresi Bugün Museo Capitolino’da sergilenmektedir636. Söz konusu portre Naples’daki637örnekle ortak bir grup oluşturur. Portre üzerinde oval bir yüz yapısı, badem formunda gözlere ve kıvrık dudak yapısına sahip olan Plotina’nın yüzünde yaşını belirtecek bir kırışıklık söz konusu değildir. Saç biçimi Traianus ile yakın benzerlik içindedir. Alnın çevresinde virgül biçimli perçemlerden oluşan bir kavislenme, kavislenmenin dışından itibaren geri kalan saçlar başın ön kısmında hilal biçiminde bir şekil alarak daha sonrasında arka kısmında toplanmış ve örgü-topuz yapılmıştır.
634 Minarovicova 2005 sf. 25 635 Minarovicova 2005 fig. 1 636 West 1970 Tf XX fig. 75a 637 A.g.e Taf. XIX fig 71