Tenv i n’in İmlası

Şair,‎tenvinleri‎tenvin‎işareti‎(ًء)‎ile‎gösterir.‎Bu,‎Mevzuatü’l-‘Ulÿm’daki‎“tenvinler‎sakin‎

nun ( ْن)‎ile‎yazılır”‎malumatının‎aksine‎bir‎uygulamadır.‎Lakin‎şairin‎aruzu,‎imlayı‎bozmadan‎

yalnızca‎harekeler‎ve‎işaretlerle‎yansıtma‎metoduna‎ise‎uygundur.‎Tenvinin‎metinde‎çok‎fazla‎

misali‎bulunmamaktadır.‎Teberrüken‎aşağıdaki‎şu‎iki‎misal‎kaydedilebilir:‎meróabÀ ehlen (ًلاْهَا اٰبَح ْرَم)‎(9b,‎3.‎b);‎henìen yÀ òalìl (ْليِلَخ اٰي اَﺌيِنَه)‎(3a,‎3.‎b).‎

10.8. Lām-ı Ta‘rif’in İmlası

Şair, lÀm-ı ta‘rìfleri‎(لا)‎de‎yazıda‎aynen‎muhafaza‎eder.‎Bu‎uygulama‎da‎Taşköprüzade’nin‎

verdiği‎“kendinden‎sonraki‎harfe‎idgam‎edilen‎lÀm‎harfi‎hazfedilir”‎kaidesine‎uymamaktadır.‎

Fakat‎şair,‎onların‎vasl‎edilip‎edilmeyeceğini‎dolayısı‎ile‎telaffuzda‎hazfedilip‎edilmeyeceklerini‎

koyduğu‎harekelerle‎belirtir:

çün tecellì Àna itmişdir ilÀh

şevkile(h) aşkìle her bÀr eã-ãalÀh‎(3b,‎2.‎b)‎

Şair‎burada,‎elifi‎fetha‎ile‎sonra‎da‎“ãalÀh”‎kelimesinin‎ilk‎harfi‎olan‎sad’ı‎şedde‎ve‎fetha‎ile‎

harekeler (ة ٰلاَّصلَا ْراٰب ْرَه هَلِقْشَع هَلِق ْوَش).‎Yani‎başına‎lam-ı‎tarif‎alan‎salah‎lafzını‎“el-ãalÀh”‎şeklinde‎

yazar‎fakat‎“eã-ãalÀh”‎okunacak‎şekilde‎harekeler.‎Bu‎misalde‎her‎ne‎kadar‎“el-selÀh”‎ile‎“eã-ãelÀh”‎arasında‎aruz‎değeri‎açısından‎her‎hangi‎bir‎fark‎olmasa‎da‎şair,‎vaslın‎-tecvitte‎idgam‎

denilen‎hadise-‎ahenge‎olan‎katkısını‎temin‎etmiş‎olur.‎

ìki Àyet eyledì i‘tÀ añÀ

evvelìdir Àmene’r-rasul bimÀ‎(5a,‎9.‎b)

Şair,‎bu‎beyitte‎bir‎iktibas‎yapar‎ve‎“Àmene er-rasÿlü bimÀ”‎şeklindeki‎ayeti‎“Àmene’r-rasul bimÀ”‎şeklinde‎harekeleyerek‎aruza‎uygun‎hale‎getirir.⁴⁵

Yine‎şu‎mısrada‎geçen‎“rabbi el-‘Àlemìn”‎izafeti‎“rabbi’l-‘Àlemin”‎okunacak‎şekilde‎

harekelenmiştir:‎(hamdü li’llah şükrü rabbi’l-‘Àlemin)‎(13b,‎4.‎b).‎

Şu‎iki‎kullanımda‎ise‎farklı‎bir‎durum‎vardır.‎“El-emÀn”‎ve‎“fi’l-kelÀm”‎lafızları,‎başlarındaki‎

lÀm-ı ta‘rìf ile‎bir‎bütün‎halinde‎deyimleşmiş‎kullanımlardır‎ve‎şairce‎hem‎imlada‎hem‎de‎

telaffuzda‎lâm-ı‎tarifi‎yansıtacak‎şekilde‎kaydedilmişlerdir:‎dÀ(r)ğınolmaz bÀña ìder el-eman (6a,‎9.‎b);‎zìra meddÀhí hüdÀdır fi’l-kelam‎(13a,‎6.‎b).‎

Sonuç ve Değerlendirme

Çalışmamıza‎kaynaklık‎eden‎Hâfız‎Ömer‎Mi‘râciyesi’nin‎bilhassa‎Ali‎Emîrî‎nüshası,‎maddeler‎

halinde‎sıralayacağımız‎şu‎nedenlerden‎dolayı‎hem‎eski‎Türk‎Edebiyatı’nın‎vezin‎ve‎ahenk‎

çalışmaları‎için‎hem‎de‎tarihî‎telaffuz‎ve‎imla‎araştırmaları‎için‎oldukça‎kıymetli‎bir‎vesikadır:‎1.‎

Kalıplaşmış‎standart‎imlayı,‎aruza‎uygun‎okunuşu‎ve‎dönemin‎telaffuzunu‎birlikte‎kaydetmektedir.‎

2.‎Kur’ân’ın‎imlası‎manasına‎gelen‎hattu’l-mushaf‎ile‎aruzun‎imlasını‎yansıtan‎hattu’l-‘aruz‎

metotlarının‎yakın‎münasebetini‎göstermektedir.‎3.‎Kur’ân’ın‎hususi‎kıraatini‎inceleyen‎tilÀvet‎ile‎

aruzun‎okunuşunu‎tespit‎eden‎taktì‘i‎dolayısı‎ile‎de‎aruz‎işlemleri‎ile‎tecvit‎kaidelerini‎birbirine‎

yakın‎bir‎işlevsellikle‎kullanmaktadır.‎4.‎Türkçe‎ses‎hadiselerinin‎birer‎aruz‎imkânı‎olarak‎

45‎ Şairin,‎bu‎harekeleyişi‎bu‎ayetin‎tecvitli‎okunuşuna‎münasip‎düşmemektedir.‎İktibaslarda‎vezin‎zaruretinden‎

dolayı,‎manayı‎bozmayan‎hareke‎değişiklikleri‎ve‎takdim‎tehirler‎divan‎şiirinde‎münasip‎karşılanmaktadır.‎

Beyitteki‎“rasÿlü”‎lafzı,‎vezin‎gereği‎medd-i‎tabî‘î’nin‎ve‎zammenin‎hazfı‎ile‎“rasul”‎şeklinde‎okunmalıdır.‎

kullanılmasını‎tatbikî‎olarak‎göstermektedir.‎5.‎Türkçenin‎aruza‎nasıl‎uyum‎sağladığını‎gösterirken‎

aruzun‎da‎Türkçeye‎nasıl‎intibak‎ettirildiğini‎yazılı‎olarak‎tespit‎etmektedir.‎6.‎Aruzun‎Türkçeyi‎

bozduğu‎algısının‎tam‎tersine‎makbul‎bir‎telaffuza‎mani‎olmadığı‎hatta‎iyi‎bir‎telaffuz‎için‎gerekli‎

olduğu‎fikrine‎sahiptir.‎7.‎Kalıplaşmış‎imlanın‎telaffuzdan‎ne‎kadar‎farklılaşabileceğini,‎taktì‘in ise‎telaffuz‎ile‎ne‎kadar‎yakınlaşabileceğini‎açıkça‎tespit‎etmektedir.

Çalışmada‎üzerinde‎yoğunlaşılan‎ana‎mevzu,‎şairin‎kullandığı‎aruz‎imlası‎metodudur.‎

Taşköprüzâde’nin‎kaydettiği‎klasik‎aruz‎imlası‎ile‎şairin‎uyguladığı‎aruz‎imlası‎arasında‎

farklılıklar‎bulunmaktadır.‎Şair,‎metinde,‎kalıplaşmış‎resmî‎imlayı‎muhafaza‎eden,‎taktì‘ i‎ise‎

hareke‎ve‎işaretlerle‎gösteren‎bir‎uygulama‎tatbik‎eder‎ve‎bu‎haliyle‎orijinal‎kabul‎edilebilir.

Çalışmada‎üzerinde‎ağırlıklı‎durulan‎diğer‎bir‎mevzu‎ise‎telaffuz‎olmuştur.‎Şairin‎bazen‎aruz‎

lehine‎hareket‎etmek‎zorunda‎kalsa‎da‎ekseriyetle‎söyleyişe‎ehemmiyet‎verdiği‎görülmüştür.‎

Mi‘râciye’nin‎harekeli‎olması‎ve‎şairin‎telaffuzu‎bilhassa‎gösterme‎gayreti‎bu‎nüshayı‎tarihî‎

telaffuz‎araştırmaları‎için‎de‎oldukça‎kullanışlı‎bir‎vesika‎yapmaktadır.‎Yani‎elimizdeki‎bu‎

mi‘râciye‎metni,‎XVIII.‎yüzyıl‎Osmanlı‎Türkçesi’nde‎kelimelerin‎telaffuzunu,‎eklerin‎ses‎

uyumuna‎girip‎girmediklerini,‎yabancı‎kelimelerin‎telaffuzlarının‎nasıl‎Türkçeleştiğini‎pek‎

çok‎noktadan‎tartışmaya‎mahal‎vermeyecek‎kadar‎açık‎bir‎şekilde‎tespit‎etmektedir.

Şair,‎mi‘râciyesinde‎lafızların‎yalnızca‎aruza‎uygun‎okunuşlarını‎yani taktì‘lerini‎değil‎makbul‎bir‎

telaffuzla‎söylenişlerini‎de‎yansıtmaya‎gayret‎etmiştir.‎Bilhassa‎Arapça‎kelimelerin‎telaffuzlarındaki‎

Türkçeleşme‎sırasında‎meydana‎gelen‎bazı‎ses‎hadiselerinin‎birer‎imkân‎olarak‎görülüp‎vezni‎

temin‎etmede‎işlevsel‎olarak‎kullanılması;‎alıntı‎kelimelerin‎asli‎şekli‎ile‎Türkçeleşen‎telaffuzunun‎

ihtiyaca‎göre‎birer‎seçenek‎olarak‎kullanılması‎gibi‎uygulamalar‎aruzun‎tatbiki‎sırasında‎telaffuzun‎

ne‎kadar‎ehemmiyetli‎bir‎rol‎oynadığını‎göstermesi‎bakımından‎oldukça‎önemlidir.‎

Aruzun‎yalnızca‎imla‎ile‎ilişkilendirilerek‎ele‎alınmasının‎pek‎çok‎meselede‎işin‎içinden‎

çıkılamaz‎sonuçlar‎doğuracağı‎görülmektedir;‎şair,‎Türkçe‎telaffuzu‎da‎dil‎açısından‎“doğru”‎

kabul‎etmekte‎ve‎vezin‎gerektirdiğinde‎standart‎imladaki‎“selâm”‎ile‎telaffuzdaki‎“selam”‎

lafızlarını‎birer‎alternatif‎olarak‎kullanabilmektedir.‎Aksi‎takdirde‎şairin‎vasl‎etmeksizin‎“selâm”‎

lafzını‎“selam”‎okuma‎tasarrufu‎bir‎“aruz‎hatası”‎olarak‎değerlendirilecektir.‎

Şairin,‎izafet‎kesresinin‎her‎zaman‎esre‎ile‎telaffuz‎edilmediğini,‎atıf vavının‎her‎zaman‎

u,‎ü‎veya‎vu,‎vü‎şeklinde‎okunmadığını‎konuşma‎dilinde‎sıkça‎kullanılan‎“ve”‎şeklinde‎de‎

kullanılabildiğini‎bazen‎düşündüren‎bazen‎de‎açıkça‎hareke‎ile‎gösteren‎çeşitli‎uygulamalarının‎

olduğu‎görülmüştür.

Şairin‎telaffuza‎dayalı‎tüm‎bu‎tasarrufları;‎aruz‎vezninin,‎Türkçe‎ile‎ne‎kadar‎iç‎içe‎geçtiğini,‎

Türkçenin‎ses‎yapısı‎ile‎ne‎kadar‎bütünleştiğini,‎aruz‎tatbik‎edilirken‎Arapça‎ve‎Farsçadan‎

yararlanıldığı‎gibi‎Türkçenin‎de‎ses‎ve‎gramer‎imkânlarından‎yararlanıldığını,‎telaffuzun‎da‎

en‎az‎imla‎kadar‎işlevsel‎rol‎aldığını‎göstermektedir.‎

Sonuç‎itibariyle,‎aruz‎işlemlerinin‎imlaya‎yansıtılması‎meselesinde‎ortak‎bir‎bakış‎açısı‎

geliştirmek‎icap‎etmektedir.‎Çünkü‎aruz‎tasarruflarını‎harf,‎hareke‎yahut‎hususi‎bir‎işaretle‎

tespit‎eden‎göz‎ardı‎edilemeyecek‎kadar‎çok‎metin‎vardır.‎Bu‎tür‎tasarrufları‎her‎defasında‎

istisna‎kabul‎etmek‎yahut‎daha‎vahim‎olarak‎imla‎veya‎aruz‎hatası‎olarak‎değerlendirmek‎yerine‎

en‎azından‎böyle‎bir‎uygulamanın‎varlığından‎haberdar‎olmak‎gerekmektedir.‎Kanaatimizce,‎

aruz‎vezni‎kadar‎eski‎olan‎aruz‎imlasını‎bir‎kaide‎olarak‎kabul‎etmek,‎Türkçeye‎tatbikini‎

akademik‎manada‎ortaya‎koymaya‎çalışmak,‎aruz‎teorisi‎ile‎ilgili‎müfredata‎dâhil‎ederek‎lisans‎

seviyesinde‎öğretmeye‎başlamak‎bu‎mevzudaki‎en‎doğru‎yaklaşım‎olacaktır.‎

Hakem Değerlendirmesi:‎Dış‎bağımsız.

Çıkar Çatışması:‎Yazar‎çıkar‎çatışması‎bildirmemiştir.

Finansal Destek:‎Yazar‎bu‎çalışma‎için‎finansal‎destek‎almadığını‎beyan‎etmiştir.

Peer-review:‎Externally‎peer-reviewed.‎

Conflict of Interest:‎The‎author‎has‎no‎conflict‎of‎interest‎to‎declare.

Grant Support:‎The‎author‎declared‎that‎this‎study‎has‎received‎no‎financial‎support.

Kaynaklar/References

Açıl,‎Berat. On Altıncı Yüzyılın Tanıklarından Cûşî ve Dîvânı.‎Ankara:‎Atlas‎Yayınları,‎2016.

Çeltik,‎Halil.‎“Ahmed-i‎Rıdvan‎Divanı’na‎Göre‎Eski‎Harfli‎Metinlerde‎Vezin-İmlâ‎İlişkisi.”‎Turkish Studies, III,‎6‎(2008):‎143-156.‎

Aksoyak,‎İ.‎Hakkı.‎“Osmanlı‎Şairlerinin‎“Aruz‎Tasarrufları”‎ve‎Araştırmacıların‎Gereksiz‎Müdahaleleri.”‎

Turkish Studies‎3/6‎(2008):‎59-74.

Aydın‎Göksoy,‎Ayşegül.‎Sahbâ-yı Mükerrem (İnceleme-Metin).‎Yayımlanmamış‎Yüksek‎Lisans‎Tezi,‎Malatya‎

İnönü‎Üniversitesi,‎2019.

Çetin,‎Nihad‎M.‎“Aruz”,‎DİA‎3:‎424-437.‎İstanbul:‎Türkiye‎Diyanet‎Vakfı‎Yayınları,‎1991.

Çetin,‎Abdurrahman.‎“Tecvid”,‎DİA‎40:‎253-254.‎İstanbul:‎Türkiye‎Diyanet‎Vakfı‎Yayınları,‎2011.

Çetin,‎Abdurrahman.‎“Tilâvet”,‎DİA‎41:‎155-157.‎İstanbul:‎Türkiye‎Diyanet‎Vakfı‎Yayınları,‎2012.

Dilçin,‎Cem.‎Örneklerle Türk Şiir Bilgisi.‎Ankara:‎Türk‎Dil‎Kurumu‎Yayınları,‎2016.‎

Düzenli,‎Mesut‎Bayram‎ve‎Şahap‎Bulak.‎“Aruz‎Vezninin‎Türk‎Şiirine‎Tatbikinde‎Başvurulan‎İmlâ/Telaffuz‎

Tasarrufları‎ve‎Mahiyetleri.”‎SUTAD‎43‎(2018):‎145-171.

Gotthold,‎Weil‎ve‎G.‎M.‎Meredith‎Owens.‎“‘Arÿd”,‎the Encyclopaedia of Islam‎I:‎667-677.‎Leiden: New Edition,‎1986.

Günaydın,‎Alper.‎“Harekeli‎Bir‎Mi‘râciyenin‎Dîbâcesi‎ve‎Osmanlı‎Türkçesinin‎İmlası‎ve‎Telaffuzu‎Hakkında‎

Düşündürdükleri.”‎Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi‎49‎(2020):‎161-183.

Hâfız‎Ömer‎Yenişehr-i‎Fenârî.‎Mi‘râciyye,‎Millet‎Yazma‎Eser‎Kütüphanesi,‎Ali‎Emîrî‎Koleksiyonu,‎Demirbaş‎

no:‎AEMNZ1375.

Hâfız‎Ömer‎Yenişehr-i‎Fenârî;‎Mi‘râciyye,‎İstanbul‎Üniversitesi‎Nadir‎Eserler‎Kütüphanesi,‎Türkçe‎Yazmalar‎

Kataloğu,‎Demirbaş‎no:‎TY7390.

Halle,‎Morris‎ve‎Jay‎Keyser,‎Samuel.‎“Chaucer‎and‎the‎Study‎of‎Prosody.”‎College English‎28-3‎(1966):‎187-219.

İbn‎Hallikân.‎Vefeyâtü’l-A‘yân ve Enbâ’ü Ebnâi’z-Zamân.‎Haz.,‎İhsan‎Abbas.‎Beyrut:‎1968-1972.

İpekten,‎Haluk.‎Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz.‎İstanbul:‎Dergâh‎Yayınları,‎2009.

Kaya,‎Hasan.‎“Ömer‎Hâfız-ı‎Yenişehr-i‎Fenârî’nin‎Mi‘râciyesi.”‎Turkish Studies‎9/6‎(2014):‎677-718.

Kaplan,‎Hasan.‎“Mısrayı‎Aruza‎Uyduran‎Bir‎Şair:‎Zîver‎ve‎Şiirlerinde‎Aruz‎Tasarrufları.”‎Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi‎2‎(2019):‎279-311.

Kaplan,‎Hasan.‎“Bazı‎Türkçe‎Kelimelerde‎Mede‎Dair‎Düşünceler.”‎Turkish Studies 6/4‎(2011):‎633-647.

Kaplan,‎Hasan.‎“Ahmed‎Kuddûsî‎Divanı’nda‎Vezni‎Tespit‎Edilemeyen‎Şiirlere‎Dair‎Bazı‎Notlar.”‎Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi‎3/1‎(2020):‎113-146.

Kılıç,‎Atabey.‎“Aruz‎İmlâsı‎Üzerine‎Notlar.”‎Turkish Studies 3/6‎(2008):‎471-487.

Köksal,‎Fatih.‎“Metin‎Neşrinde‎Vezinle‎İlgili‎Problemler,‎Bazı‎Tespit‎ve‎Teklifler.”‎Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi,‎3‎(2009):‎63-86.

Mes‘ûd‎bin‎Ahmed.‎Süheyl ü Nev-Bahâr: İnceleme Metin Sözlük.‎Haz.,‎Cem‎Dilçin,‎Ankara:‎Atatürk‎Kültür‎

Merkezi‎Yayınları,‎1991.‎

Oral‎Seyhan,‎Tanju.‎“Babür’ün‎Aruz‎Risalesinde‎Yer‎Alan‎Bazı‎Dil‎Bilgisi‎ve‎Yazım‎Kuralları.”‎İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi‎31‎(2004):‎217-241.

Özbalıkçı,‎Mehmet‎Raşit.‎“İbn‎Dürüsteveyh”,‎DİA‎19:‎420.‎İstanbul:‎Türkiye‎Diyanet‎Vakfı‎Yayınları,‎1999.

Özçelik,‎Sadettin.‎“Süheyl‎ü‎Nevbahar’da‎Vezin‎Tasarrufları.”‎Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 22 (2019):‎611-642.‎

Paksoy,‎Kezban.‎“Tuhfe-i‎Mîr’de‎Aruz‎İmlâsına‎Dâir‎Husûsiyetler.”‎Turkish Studies‎3/6‎(2008):‎521-535.

Saraç,‎M.‎A.‎Yektâ.‎Klasik Edebiyat Bilgisi (Biçim-Ölçü-Kafiye).‎İstanbul:‎3F‎Yayınevi,‎2007.

Tarlan,‎Ali‎Nihad.‎“Bir‎İmla‎Hususiyeti.”‎Türkiyat Mecmuası‎(1935):‎229-232.

Taşköprüzâde‎İsamüddin‎Ahmed.‎MiftÀhü’s-Sa‘Àde ve MisbÀhü’s-SiyÀde fì Mevzÿ‘ati’l-‘Ulÿm I.‎Kahire,‎1968.‎

Taşköprüzâde‎Kemalüddin‎Muhammed.‎Mevzuatü’l-‘Ulûm‎I.‎Dersaadet:‎İkdam‎Matbaası,‎1313.‎

Tokatlı,‎Ümit.‎“Aruzda‎ʿBir‎Buçuk‎Hece’‎ve‎ʿMed’‎Terimleri‎Üzerine.”‎Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni Bildiriler.‎Kayseri:‎Erciyes‎Üniversitesi‎Fen-Edebiyat‎Fakültesi‎Türk‎Dili‎ve‎Edebiyatı‎

Bölümü‎Yayınları,‎(2001):‎707-710.

Topuzoğlu,‎Tevfik‎Rüşdü.‎“Halîl‎b.‎Ahmed”,‎DİA‎15:‎309-312.‎İstanbul:‎Türkiye‎Diyanet‎Vakfı‎Yayınları,‎1997.

Ünlü,‎Demirhan.‎Kur’an-ı Kerîm’in Tecvîdi.‎Ankara:‎Ankara‎Üniversitesi‎Basımevi,‎1971.

Yazar,‎Sadık.‎“Klâsik‎Türk‎Edebiyatında‎Aruz‎Etrafında‎Gelişen‎İmla‎Hususiyetleri.”‎Osmanlı Edebî Metinlerini Anlama Kılavuzu.‎Edit.,‎Özer‎Şenödeyici.‎İstanbul:‎Kesit‎Yayınları,‎2016:‎277-300.

Yılmaz,‎İbrahim.‎“Tavîl”,‎DİA‎40:‎184-185.‎İstanbul:‎Türkiye‎Diyanet‎Vakfı‎Yayınları,‎2011.‎