TEFSÎRDE TENEVVÜ VE TEZÂD İHTİLÂFI AYRIMININ YETERSİZLİĞİ
2. Tefsîrde İhtilâf Çeşitlerinin Bazı Çıkmazları
Bu bölümde ihtilâfın çeşitlere ayrılması ve isimlendirilmesi noktasında bazı eksiklikler ele alınmıştır. İhtilâf kabul gören görüşe göre tenevvü ve tezâd üzerinden yapılsa da tam bir kavram mutabakatı yoktur. Birinin tenevvü dediğine bir başkası sadece ihtilâf demekte, tezâd dediğine de inhirâf ve sapma diyebilmektedir. Bazı usûlcüler de yanlış yönelişleri görmezden gele-rek sadece ihtilâf olarak birbirinin alternatifi olan farklı yorumları algılamak-tadırlar. İhtilâf çeşitlerinde tenevvü diye lanse edilen bazı ihtilâf türlerinin olumsuz yönlerine değinilmemekte, ihtilâf sebepleri de bazı usûlcüler tara-fından üst perdeden basit bir şekilde ele alınmaktadır. İşte bu bölümde tefsîr usûlünde ihtilâf çeşitleri ve sebeplerinin bu olumsuz yönlerinin kısaca kritiği yapılmaktadır.
Tabiinden sonra tefsîrdeki ihtilâflara batıl ve fasit te’vîl olarak yaklaşıl-mış, selef yolunu takip etmeyen, re’y veya te’vîle başvuran müfessirler şid-detli bir şekilde eleştirilmiştir. Bu tür yaklaşım yaklaşık olarak hicrî sekizinci asra kadar devam etmiştir. Mezkûr yüzyıldan itibaren ihtilâflar, tenevvü ve
52 Abdülcelil Candan, Kur’ân Tefsîrinde Sapma ve Nedenleri, Denge Yayınları, İstanbul 2000, s.
83, 84.
53 Geniş bilgi için bk. Candan, age, s. 1-352.
54 Bk. Muhammed Vehbî Dereli, Tefsîrde Yanılgı Sebepleri ve Bunlardan Korunma Yolları, Fecr Yay., Ankara 2009.
tezâd olmak üzere çeşitleri yönünden ikiye ayrılmıştır. Bu sınıflandırma, küçük değişiklerle günümüze kadar gelmiş ve pek çok müfessir tatafından da benimsenmiştir. İhtilâfların olumsuz tarafını teşkil eden yanlış yönelişle-rin tezâd olarak isimlendirilmesinde bazı sakıncaların olduğu görülmekte-dir. Çünkü tezâtta “uç nokta düzeyinde bir zıtlıklıktan” söz edilmesi gerek-mektedir. Tefsîrde maksadı aşan yorumlara bakıldığında tenevvü olanlarıy-la tezâd oolanlarıy-larak isimlendirilen ihtilâfolanlarıy-lar arasında mutlâk mânâda bir zıtlıktan söz edilememektedir. Yani tefsîrde birisinin siyah dediğine diğerinin beyaz dediği bir hâdise yok denecek kadar azdır. Bu konuda çalışma yapan müfes-sirlerin eserlerine de bakıldığında onların tezâd dediğine pek ala başka bir müfessir tenevvü diyebilir. Nitekim bunun örnekleri de mevcuttur. Bu ko-nuya Sehl et-Tüsterî (ö.283/896 )’nin Bakara sûresinin 35. âyeti hakkında söylediklerini örnek verebiliriz.
ثْي َح ا ًد َغَر اَهْن ِم َلا كَو َةَّنَج ْلا َك جْو َزَو َتْنَأ ْن ك ْسا مَدآ اَي اَنْل ُ ق َو{
} َنيِِلِا َّظلا َنِم اَنو كَتَف َةَرَج َّشلا ِهِذَه اَبَرْقَت َلاَو اَم تْئ ِش
“Ve dedik ki: “Âdem! Eşinle birlikte cennete yerleşin, oradaki nimetlerden istediğiniz şekilde bol bol yeyin, sadece şu ağaca yaklaşma-yın. Böyle yaparsanız zalimlerden olursunuz”. Tüsterî, âyette geçenِه ِذ َه اَبَر ْقَت َلاَو {
} َةَر َج َّشلا
ibaresini şu ağaca yaklaşmayın şeklinde değil de “Allah (burada)gerçek-te bir şeyleri yeyip içme ma’nâsını değil de O’ndan başka bir şeye himmet edil-mesini kastetmiş” demektedir.55
Şiî müfessirlerden de Bahrânî, ez-Zariyet 8. ve 9.
ي ِف َ
ل ْم كَّن ِإ{} َكِف أ ْنَم هْنَع كَفْؤ ي{
} ٍفِلَت ْخ م ٍلْو َق
“Pek çeşitli kavil içinde, ondan çevrilen çevrilir.(Sarhoşluk ve cehlet içerisinde bilmeden atıp tutarlar.) âyetlerini şöyle tefsîr etmiştir. “Ebu Ca-fer’den rivâyet edildiğine göre} ٍفِلَت ْخ م ٍلْو َق يِفَل ْم كَّنِإ {
“Pek çeşitli kavil içinde”ibaresi için, bu ümmet hilafet konusunda çok ihtilâf etmiştir, kim Ali’nin hilafetini kabul ederse cennete kim de kabul etmezse cehenneme gidecektir.
} َكِف أ ْن َم هْنَع كَف ْؤ ي{
“Ondan çevrilen çevrilir” ibaresi de Ali’ye işaret ediyor, dedi.Ali’nin (radıyallahü anhü)’a velâyetini kim kabul etmezse o cennete kabul edilmez demektedir.56
Bu ince fark gözetilerek bu çalışmada -kavramsal düzeyde- kabul edi-lemeyen ihtilâflara “Yanlış Yöneliş Şeklindeki Farklı Yorumlar” ismi uygun görülürken kabul edilenlere de “Birbirinin Alternatifi Olan Farklı Yorumlar”
55 Ebû Muhammed Sehl b. Abdullah Sehl et-Tüsteri, Tefsîrü’t-Tüsteri, Muhammed Basil Uyun es-Sud, el-Heyetü’l-ammetü’l-Mısriyye li’l-kitab, Mısır 1908, c. 1, s. 80.
56 Bahrânî, Seyyid Hâşim, el-Burhân fî tefsîri’l-Kur’ân, tahk. Müessesetü bi‘set, Tahran 1416, c.
5, s. 158.
ismi tercih edilmiştir. Diğer yandan ulûmu’l-Kur’ân’da, tezâd ihtilâflarının yerine bazen “inhirâf ve sapma”; tenevvü ihtilâflarının yerine de sadece
“ihtilâf” kavramının kullanıldığı görülmektedir. Zehebî, Akk ve Candan tezâd ihtilâflarını “inhirâf ve sapma” olarak isimlendirenler arasında; İbn Kesîr, Zerkeşî ve Suyûtî gibi âlimler de tenevvü ihtilâflarını sadece “ihtilâf”
anlamında kullananlar arasında yer almışlardır. Şafiî, Şâtıbî, İbn Teymiyye, Bilmen ve Süleyman Mollaibrahimoğlu ise 3 Makâle adlı eserinde ihtilâfı
“tezâd/hakikî ve tenevvü/zahirî” olmak üzere düalist bir yapı içerisinde ele almışlardır.
Yanlış yönelişler âyetin maksadının dışında bir mânâ ile tefsîr edilmesi-dir ki bu pek çok problemi de beraberinde getirmiştir. Bunda şüphe yoktur, ancak tefsîr literatürünün çoğunluğunu oluşturan birbirinin alternatifi olan farklı yorumların da kendi içerisinde bazı çıkmazlarının olduğu düşünül-mektedir. Örnek verilecek olursa “müsemmanın farklı özelliklerle ele alın-ması veya örnekleme tefsîr tarzına misal teşkil eden57 Bakara sûresinde yer alan
} ِراَّنلا َبا َذَع اَنِقَو ًةَن َسَح ِةَر ِخلآا يِف َو ًةَن َسَح اَيْنُّدلا يِف اَنِتآ اَنَّبَر لو قَي ْنَم ْم هْنِمَو{
“Ey Rabbimiz!Bize dünyada da bir hasene ahirette de bir hasene ver”58 âyetinde ihtilâflar olmuş-tur. Bu âyet-i kerîmede ifâde edilen
ًُةَن َس َح
hasene Katâde tarafından “sağlıklı beden ve yeterli miktarda rızık”; ahirete yönelikًُةَن َس َح
hasene’ne de sevap ve rahmet olarak tefsîr edilmiştir. Hz. Ali, dünyadaki hasene’yi saliha bir kadın;ahiretteki
ًُةَن َس َح
hasene’yi de huriler şeklinde yorumlamıştır. Hasan Basrî ve Sevrî (ö.161/778) ise birinciًُةَن َس َح
hasene’yi “ilim ve hikmet”, ikinciًُةَن َس َح
hase-ne’yi de “cennet” olarak da tefsîr etmiştir.59
Bu açıklamaların tahlilini yapmak gerekirse bir âyet açıklanırken temsil kabilinden ve örnekle anlatım ayrı şeydir; bir örnekle âyeti müşahhaslaştır-mak ayrı şeydir. Meselâ, Katâde’nin dünyaya yönelik
ًُةَن َس َح
hasene’nin57 Bk. İbn Teymiyye, Mukaddime fî usûli’t-tefsîr, s. 70; İbn Kesîr, Tefsîr, c. 3, s. 532-535; Suyutî, el-İtkân, c. 2, s. 176, 177; Cevdet Bey, Tefsîr Tarihi, s. 42; Bilmen, Tefsîr Tarihi, s. 157, 158;
Zehebî, Hüseyin, et-Tefsîru ve’l- müfessirûn, Dâru’l-hadîs, Kahire 2005, c. 1, s. 244; Sofuoğ-lu, Tefsîre Giriş, s. 199; Akk, Abdurrahmân b. Hâlid, Usûli’t-tefsîr ve kavâiduhü, Dâru’n-nehâis, Beyrut 1986, s. 84; Fehd er-Rûmî, Usûlü’t-tefsîr ve menâhicühü, Mektebetü’t-tevbe, Riyâd 1993, s. 43; Şadi Eren, “Kur’ân’ın Bütünlüğü ve Tefsîrde Tenevvü İhtilâfı” EKEV, Erzurum Kültür Vakfı Yay., Erzurum 1998, c. 1, sayı: 2, s, 26, 27; Şâyi‘, Esbâbü İhtilâfi’l-müfessirîn, s. 19.
58 el-Bakara, 2/201.
59 Taberî, Câmiu’l-beyân, c. 1, s. 409-412; İbn Teymiyye, Mukaddime fî usûli’t-tefsîr, s. 73; İbn Kesîr, Tefsîr, c. 1, s. 231, 232; Cevdet Bey, Tefsîr Tarihi, s. 42, 43.
lıklı beden ve yeterli miktarda rızık”; ahirete yönelik
ًُةَن َس َح
hasene’nin de se-vap ve rahmet olarak tefsîr etmesi âyete sağlık, rızık ve rahmet gözlüğü ile bakıp âyeti buna; Hz. Ali, dünyadaki hasene’yi “saliha bir kadın”; ahirettekiًُةَن َس َح
hasene’yi de “huriler” olarak açıklayıp âyeti sadece eşe; Hasan Basrî veSevrî (ö.161/778) de birinci
ًُةَن َس َح
hasene’yi “ilim ve hikmet”, ikinciًُةَن َس َح
hase-ne’yi “cennet” olarak açıklayıp sadece belli alana indirgemesi âyetin kapsa-yıcı yapısını daraltmakta, dolayısıyla tefsîrde inhirâflara yol açabilmektedir.
Hakikatte âyet, sağlık, rızık, sevap, iyi bir eş ve cennet ve daha başka pek çok şeyi anlatıyor olabilir. Onun için müteahhirin dönemi müfessirleri, bir âyeti açıklarken selefin bu konudaki farklı görüşlerinden ya içlerinden ken-dilerine göre doğru olanları tercih etmişler ya da âyetin mânâ şümulunun daraltılma endişesinden dolayı aynı konuda pek çok görüşü cem etmek zo-runda kalmışlardır. Yahut da kendileri bunların üzerine yeni yorumlar yapmak zorunda kalmışlardır.
Biraz daha çetrefilli bir alan olması hasebiyle ihtilâf sebeplerinden biri olan çok anlamlılık olgusundan kaynaklanan tenevvü ihtilâflarının sakınca-ları üzerinde durmak faydalı olacaktır. Çok anlamlılık normalde tenevvü ihtilâfı gurubuna girmektedir. Fakat bunun da bazı problemleri yok değil-dir. Bir kelimenin çok anlama gelmesi, o kelimenin geçtiği kontekste, bu çok anlamlar arasından vücuhat yapılması anlamına gelmez. Yani herhangi bir kelimenin üç anlamı farz edilsin ve bir müfessir o kelimeye üç anlamı birden veriyor. Ya da her müfessir birbirinden farklı mânâları seçiyor. Bu durum yerine göre pek çok problemi de beraberinde getirmektedir.
Bir kelimenin leksik ve filolojik açıdan pek çok anlamı vardır; ancak yerine göre bir metinde o anlamlardan sadece biri veya bir ikisi geçerlidir.
Bunu sağlayan ise o kelimenin geçtiği kontekstir, bağlamdır. Metin içi ve dışı karineler o kelimenin hangi anlamda kullanıldığını ortaya koyar. Me-selâ, A‘râf sûresinde
َلاَو ِءا َم َّسلا باَوْب َ
أ ْم ه َ
ل حَّت َف ت َلا ا َهْن َع او رَب ْكَت ْسا َو اَنِتاَيآِب او ب َّذَك َني ِذَّلا َّنِإ{
ُِخ ْلا ِِّم َس يِف لَمَجْلا َج ِلَي ىَّتَح َةَّنَجْلا َنو ل خْدَي
} َني ِمِر لْج ْلِا يِزْجَن َكِلَذَكَو ِطاَي
“Âyetlerimizi yalansayanlara ve onları kabule tenezzül etmeyenlere gök kapıları açılmayacak ve deve iğne deliğinden geçmedikçe onlar da cennete giremeyeceklerdir”60 âyetinde geçen
ُ ل َم َج ْلا
kelimesinin mânâsı konusunda müfessirler ihtilâfa düşmüşlerdir.Ke-lime mânâsı olarak
ُ ل َم َج ْلا
deve demektir. İbn Abbâs, İbn Cübeyr, Mücâhid, İkrime ve Şa‘bi bunu te’vil ederek “gemi halatı” olduğunu söylemiştir. İbn60 el-A’râf, 7/40.
Abbâs, “Yüce Allah, deve mânâsını murad ederek cemel kelimesiyle teşbih yapmaktan münezzehtir” demiştir61. Diğer yandan başka bir rivâyete göre bu kelime Said b. Cübeyr tarafından