TARTIġMA

Bu araştırmada, Video İle Model Olunarak Sunulan Aile Eğitiminin araştırmaya katılan annelerin özbakım becerilerini öğretme basamaklarını uygulama düzeylerinde etkili olup olmadığı ve görme engelli çocukların, anneleri tarafından kendilerine öğretilen özbakım becerilerini gerçekleştirme düzeyleri ve gerçekleştirdikleri becerileri sürdürme düzeylerinde etkili olup olmadığını belirlemektir.

Araştırmada, annelerin özbakım becerilerini öğretme basamaklarını kullanma düzeyleri ve görme engelli çocukların ihtiyaç duyduğu özbakım becerilerini gerçekleştirme durumlarıyla ilgili başlama düzeyi verileri incelendiğinde, annelerin özbakım becerilerini öğretme basamaklarını uygulayamadıkları, çocukların ise ihtiyaç duydukları özbakım becerilerini bağımsız olarak gerçekleştiremediği sonucuna ulaşılmıştır. Bu bulgular, görme engelli çocuğa sahip annelerin çocuklarına ihtiyaç duyduğu özbakım becerilerini öğretme basamaklarını uygulayamadıklarını göstermektedir.

Video İle Model Olunarak Sunulan Aile Eğitim Programı’nın uygulanması sonucu, annelerin özbakım becerilerini öğretme basamaklarını uygulama sıklığında başlama düzeyine göre büyük artış olmuştur. Anneleri programa başlamadan önce, çocuklarının ihtiyaç duydukları özbakım becerilerini gerçekleştirme düzeyleri ile programı tamamlayan annelerin çocukları ile yaptıkları uygulamalar sonucunda çocukların ihtiyaç duydukları özbakım becerilerini yerine gerçekleştirme düzeylerinde, başlama düzeyine göre büyük artış olmuştur. Bu sonuç, Video İle Model Olunarak Sunulan Aile Eğitiminin, annelerin özbakım becerilerini öğretme basamaklarını uygulamalarında ve görme engelli çocukların, anneleri tarafından kendilerine öğretilen özbakım becerilerini gerçekleştirmelerinde ve gerçekleştirdikleri becerileri sürdürmelerinde etkili olduğunu göstermektedir. Uluslararası alan yazın ve Türkiye’de ki alanyazın incelendiğinde, zihin engelli çocukların ve ailelerin ihtiyaçlarına yönelik aile eğitim programlarına rastlanırken, görme engelli çocukların özbakım becerilerindeki ihtiyaçlarını kazanabilmelerini amaçlayan aile eğitim programlarına rastlanmamıştır. Ancak Ulusalararası ve Türkiye’de, yetersizlikten etkilenen çocukların ailelerine dil öğretim yöntemleri (Yakın, 2010), davranış sağaltım teknikleri (Tavil,2005), ailelere yönelik beceri öğretimi (Cavkaytar, 1999, Özcan,2004), video ile model olunarak

yapılan aile eğitimi çalışmalarının etkililiğini test eden (Sharry, Guerin, Griffin ve Drumm, 2005; Maggil, Evans vd. 2007; Phillips ve Halle, 2004; Crockett, Fleming, Doepke ve Stevens 2005; Kashinath, Woods ve Goldstein 2006) çok sayıda araştırma bulunmaktadır. Bu araştırmalarda hedeflenen becerileri aileye öğretmede etkili olduğunu göstermektedir. Bu araştırmada da video ile model olunarak yapılan aile eğitim programlarının, ailelerin görme engelli çocuklarına özbakım becerilerini öğretmede etkili olduğu bulunmuştur. Bu sonuç video teknolojisinin kullanıldığı yukarıdaki çalışmaları da desteklemektedir.

Bu araştırmada uygulanan ve beş oturum süren aile eğitim programı; bilgilendirme, örnek video filmlerinin izlenmesi ve uygulama aşamalarından oluşmuştur. Bu aşamalar, (Phillips ve Halle, 2004; Crockett, Fleming, Doepke ve Stevens 2005; Yakın, 2009) tarafından yapılan çalışmalarda da kullanılmıştır. Bu araştırmada uygulanan aile eğitim programında yer alan bilgilendirme aşaması, beş oturumda da uygulanmıştır. Bilgilendirme aşamasında oturum sırasıyla annelere; özbakım becerileri ile ilgili temel bilgiler, becerinin basamaklandırılması, ipuçu çeşitleri ve ipuçlarının kullanımı, özbakım becerilerinin öğretiminde ortam düzenlemesinin nasıl yapılması gerektiği, araç-gereç seçimi ve seçilen araçlarda gerekli uyarlamaların nasıl yapılması gerektiği, öğretim zamanını belirleme, ödül çeşitleri ve ödül kullanımının nasıl yapılması hakkında, beceri öğretiminin nasıl yapılması gerektiği konularında annelere bilgi vermesi açısından önem arz etmektedir. Ayrıca bilgilendirme aşamasının, annelerin çocuklarının özbakım becerilerinde desteklenmesinin öneminin farkına varmaları açısından da faydalı olduğu düşünülmektedir.

“Örnek Video Filmlerinin İzlenmesi” aşaması, Video İle Model Olunarak Sunulan Aile Eğitim Programının 2. 3. 4. ve 5. oturumlarında “bilgilendirme” sürecinden sonra uygulanmıştır. Bu aşamada, özbakım becerilerinin öğretim basamaklarının nasıl uygulanması gerektiğini video görüntüleri ile görselleştirilerek, annenin beceri öğretim basamaklarını daha kolay öğrenmesini ve kullanmasını sağlaması açısından bu araştırmada uygulanan aile eğitim programının önemli bir öğesi durumundadır. Ayrıca “Örnek Video Filmlerinin İzlenmesi‖ sırasında zaman zaman görüntüler durdurularak annelere ―Burada çocuk ne yaptı? Uzman ne dedi?‖, Sizce bu aşamada ne yapılması gerekir?‖ şeklinde sorular yöneltilerek, annelerin beceri öğretiminde uygulayacakları basamakları daha iyi kavramaları sağlanmıştır.

Örnek video filmlerinin izlenerek annelere model olunduktan sonra rehberli uygulamaya geçiş için ölçüt annenin, kendisine model olarak izletilen örnek video filmlerinden sonra araştırmacıya beceri öğretimi öncesi izlemesi gereken basamakları ve beceri öğretimi uygulama sürecinde izlenmesi gereken basamakları söylemesidir. Rehberli uygulamadan bağımsız uygulama aşamasına geçiş sürecinde ölçüt ise annenin üst üste üç oturum özbakım becerilerinin öğretim basamaklarını doğru kullanmasıdır.

Araştırmanın uygulama aşaması, rehberli uygulama ve bağımsız uygulamalar olmak üzere uygulanmıştır. Rehberli uygulama da ev ortamında ve araştırmacı gözetiminde annenin çocuğuyla, izlediği video filmlerindeki becerilerden farklı bir beceriyi öğretmeye çalışmış ve gerekli yerlerde araştırmacı anneye düzeltici dönütler vermiştir. Bağımsız uygulama da ise programı tamamlayan annenin ev ortamında çocuğunun ihtiyaç duyduğu bir özbakım becerisini yine araştırmacı denetiminde uygulamasıdır model olma, rehberli uygulamalar ve bağımsız uygulamalar aşamalarından oluşmuştur. Aile eğitim programının her aşaması kendinden sonra gelen aşamayı tamamlar nitelikte düzenlenmiştir. Bu aşamalar Yakın (2009) tarafından da kullanılmıştır. Bu düzenleme annelerin özbakım becerilerini öğretme basamaklarını uygulamalarında, çok fazla model olmadan ve çok fazla rehberli uygulama yapmadan daha kolay ve hızlı bir şekilde öğrenmelerinde ve beceri öğretim basamaklarını uygulama oranlarında başlama düzeyi verilerine göre oldukça yüksek bir artış göstermelerinde etkili olmuştur. Bu etkililik Yakın (2009), tarafından yapılan ―Aile Eğitiminin Annelerin Doğal Dil Sağaltım Tekniklerini Kullanmalarında Etkililiği‖ araştırmasını da destekler niteliktedir.

Bu araştırmanın uygulama bölümü yurt dışında yapılan araştırmalardan farklı olarak ölçüt temelli olarak düzenlemiş, model olmadan rehberli uygulamaya rehberli uygulamadan bağımsız uygulamaya geçiş için ölçütler belirlenmiştir. Örnek video filmlerinin izlenerek annelere model olunduktan sonra rehberli uygulamaya geçiş için ölçüt annenin, kendisine model olarak izletilen örnek video filmlerinden sonra araştırmacıya beceri öğretimi öncesi izlemesi gereken basamakları ve beceri öğretimi uygulama sürecinde izlenmesi gereken basamakları söylemesidir. Rehberli uygulamadan bağımsız uygulama aşamasına geçiş

sürecinde ölçüt ise annenin üst üste üç oturum özbakım becerilerinin öğretim basamaklarını doğru kullanması olarak belirlenmiştir. Bu ölçüt temelli öğretimin, annelerin Özbakım Becerilerini Öğretme Basamaklarını hatasız olarak uygulayabilmelerini sağlaması ve beceri öğretim basamaklarının tümünü farklı becerilerin öğretiminde de uygulayabildiklerine yol açmıştır. Bu sonuçlar, Doğal Dil Sağaltım Tekniklerinin ölçüt temelli olarak hazırlanıp uygulandığı çalışmayla da birbirini destekler niteliktedir (Yakın, 2009).

Araştırma kapsamında üç çocuk ve annesi ile çalışılmıştır. Araştırmada yer alan birinci ve ikinci çocuk çalıştığı bütün becerilerde bağımsızlaşmıştır. Üçüncü çocuk çalıştığı bir beceride bağımsızlaşırken, diğer iki beceri olan ―kaşıkla yemek yeme‖ ve ―ayakkabı giyinme‖ becerisinde bağımsızlaşamadığı görülmektedir. Üçüncü çocuk kaşıkla yemek yeme becerisinde ―kaşığı tabağa sokma‖ basamağında, ayakkabı giyinme becerisinde ise sadece ―ayağını ayakkabıya sokma‖ aşamasını gerçekleştirememiştir. Araştırmaya katılan üçüncü çocuk her ne kadar üç becerinin tamamında da bağımsızlaşamasa da bu becerilerdeki başlama düzeyi verilerinden daha yüksek düzeyde bir performans sergilemiş ve sergilediği performansı da sürdürmüştür. Çocukların bu becerileri gerçekleştirme düzeylerinde ki artış, (Cavkaytar,1999; Crockett, Fleming, Doepke ve Stevens 2005; Kashinath, Woods ve Goldstein 2006; Maggil, Evans vd. 2007; Özcan, 2004; Phillips ve Halle, 2004; Sharry, Guerin, Griffin ve Drumm, 2005; Tavil, 2005; Yakın, 2009) tarafından yapılan çalışmaların da sonuçlarını destekler niteliktedir.

Araştırma sonuçlarının yer aldığı grafikler incelendiğinde, araştırmaya katılan çocukların çalışılan becerilerde üç-dört oturum aynı düzey performans sergilediği görülmektedir. Bu durumun nedeni ise çocukların çalıştıkları becerilerin, bazı kritik aşamalarına takılı kalmaları olarak açıklanabilir. Örneğin, öğrencinin kaşıkla yemek yeme becerisi ile ilgili öğretim verileri toplanırken çocuğun üç-dört oturum kaşığı ile tabaktan aldığı yemeği, ağzına doğru getirirken döktüğü görülmüştür. Veya görme engelli çocuk pantolon giyinirken pantolonun bel kısımlarından uygun bir şekilde tutamadığından dolayı bu beceriyi gerçekleştiremediği, kendisine tutturulduğunda daha kolay giyme davranışları sergilediği görülmektedir. Bu tür beceri basamakları gelişmiş motor hareketler gerektirdiğinden dolayı çocukların bu tür beceri basamaklarını üç-dört oturum sonunda yerine getirmelerinin olağan bir süreç olduğu kabul edilebilir.

Araştırma kapsamında çocukların kazandıkları özbakım becerilerini beşer gün ara ile üç kez sürdürdükleri bulunmuştur. Araştırmaya katılan çocuklar, başlama düzeyi verisi toplanan becerilerde, beceri basamaklarının hiç birini yerine getirememekte veya becerinin ilk basamağını yerine getirebilirken, annelerinin beceri öğretim oturumlarını bitirdikten sonra beşer gün ara ile beceri basamaklarını %80 ve üzerinde gerçekleştirmişlerdir. Yurt dışında ve ülkemizde video teknolojisinin kullanıldığı aile eğitimi ile ilgili çalışmalarda annelerin ve çocukların öğrendikleri becerileri ve teknikleri kullanmayı sürdürdükleri görülmektedir (Crockett, Fleming, Doepke ve Stevens 2005; Kashinath, Woods ve Goldstein 2006; Maggil, Evans vd. 2007; Sharry, Guerin, Griffin ve Drumm, 2005; Phillips ve Halle, 2004; Tavil, 2005; Yakın; 2009). Yaz döneminin yaklaşmasından ve ailelerin bulundukları ilden ayrılma durumları göz önüne alınarak çocukların kazandıkları özbakım becerilerini başka ortamlara, başka materyallere genelleme çalışmaları yapılamamıştır. Bu nedenlerden dolayı zaman sorunu önceden dikkate alınarak çalışmanın planlanması gerektiği düşünülebilir. Genelleme çalışmalarının yapılamaması ise bu araştırmanın sınırlılığı olarak görülebilir.

Video ile Model Olunarak Sunulan Aile Eğitim Programının sosyal açıdan da geçerli bir program olduğu bulunmuştur. Anneler genel olarak, çocuğunun ihtiyaç duyduğu özbakım becerilerini kazandığı ve programdan memnun olduğunu belirtmişlerdir. Araştırmaya katılan annelerin programa ilişkin görülerinin olumlu olmasında, (a) özbakım gibi bağımsız yasam için gerekli becerilerin kazandırılmış olması; (b) annelerin çocuklarının eğitiminde etkin rol almış olmaları; (c) annelere ve çocuklara verilen sistematik eğitim; (d) uygulamacının annelerle çalışmak için eve gelmiş olması etken olabilir. Bu sonuç, annelerin öğretici olarak kullanıldığı çalışmalarda (Holverstott-Cockrell,2002) alınan sosyal geçerlik verileriyle tutarlılık göstermektedir. Dolayısıyla, bu özellikte geliştirilecek aile eğitimi programlarının, kabul göreceği ve işlevsel olacağı düşünülebilir.